|
 <
Xinjiang géziti > ning 3 – ayning 14 – künidiki xewiride
körsütülishiche, buyil < aptonom rayonluq xelq qurultiyi
dayimi komutéti >, nöwette Sherqiy Türkistanda ijra
qiliniwatqan < aptonom rayonluq diniy ishlarni
bashqurush nizami > gha tüzitish kirgüzüp, unung
maddilirini qaytidin békitip chiqidiken, shundaqla
bunungdin kéyin Sherqiy Türkistanda Diniy xizmet, <
muqimliq xizmiti > ning aldinqi sépi qilinidiken.
< Aptonom rayonluq xelq qurultiyi dayimi komutéti > ning
mu’awin mudiri Hesenbaqi Turdi bu heqte toxtulup, <
aptonom rayonluq diniy ishlarni bashqurush nizami > gha
tüzitish kirgüzgende, Xitayning asasi qanuni we milliy
téritoriyélik aptonomiye qanbunining munasiwetlik
maddilirining rohigha emel qilidighanliqini we bu yéngi
< nizam > ni teximu ünümlük paydilanghili bolidighan
halgha élip kélidighanliqini bayan qilghan.
"Juonghua xelq jumhuryiti asasi qanuni" ning 36 –
maddisida, "Juonghua xelq Jumhuriyitining puhraliri dini
étiqad erginlikige ige. Her qandaq döwlet orgini,
ijtimai tehskilat we shehis puhralarni dingha étqat
qilishqa yaki étqat qilmasliqqa zorlimasliqi, dingha
étiqad qilidighan puhralarnimu, dingha étiqad
qilmaydighan puhralarnimu kemsitmesliki lazim. Döwlet
normal dini paaliyetlerni qoghdaydu" dep körsütülgen, "Juonghua
xelq jumhuriyitining 84 – yili elan qilghan < milliy
téritoriyilik aptonomiye qanuni > ning 11 – maddisidimu
yuqarqi söz eynen tekrarlanghan bolup, dimek Xitayning
asasi qanuni we milliy téritoriyilik aptonomiye qanunida
insanlarning dini étiqad erkinliki qanuni jehettin
kapaletke ige qilip körsütülgen idi. mahiyette bolsa
Xitayning asasi qanunida körsütülgen bu madda héçbir
zaman emilileshkini yoq, u peqetla dunya
jamaetçilikining közini buyash meqsidide qeghez yüzidila
sheklen mewjutliqini saqlap keldi. Gerçe Xitay hökümiti
asasi qanunidiki bu maddini hazirgha qeder élip
tashlimighan bolsimu, emiliyette bolsa bu maddining
rohigha qarimu qarshi bolghan bir talaz qanun, nizam,
pirinship we höjjetlerni çiqirip, özining asasi qanunini
oçuqtin – oçuq inkar qilip keldi.
Hazir Sherqiy Türkistanda Xitay hökümitining dinni yoq
qilish we insanlarning dini étiqadini çeklesh heqqide
tarqatqan yerlik qanun, pirinsip, nizam we höjjet –
buyruqliri huddi wabadek pütün diyarni qaplap ketti.
Ushshaq – çüshsheklirini qoyup turup, çongraqlirini
tizip kelsek;
Xitay hökümiti 1988 – yili 11 – ayning 9 – küni jemi 23
maddédin terkip tapqan "Xinjang Uygur Aptonom Ranonining
dini paaliyet sorunlirini bashqurush heqqidiki waqitliq
qayidisi" ni élan qilip, deslepki qedemde mesjid, medris,
dini mekteplerni siyasi jehettin qamal qilishini
bashlighan idi. 1990 – yili 8 – ayning 23 – küni bir
künning özidila talmihs "Aptonom rayonluq xelq qurultiyi
daimi komutéti" jemi 22 maddédin terkip tapqan "Xinjang
Uygur Aptonom rayonning dini paaliyetlerni bashqurush
heqqidiki waqitliq belgilimisi" bilen jemi 10 maddédin
terkip tapqa "Xinjang Uygur Aptonom rayonning dini
wezipe öteydighan hadimlarni baahqurush heqqidiki
waqitliq belgilimisi" ni élan qilip, Sherqiy Türkistan
musulmanlirining toplushup dini paaliyet bilen
shughullinish erkinliklirini tamamen çeklesh bilen birge,
pütün Sherqiy Türkistan miqyasidiki mesjidlerde "Tazlash"
élip bérip, mesjidlerde imam – hatipliq qiliwatqan
wetenperwer dini ölimalirimizni her hil bahane –
sewepler bilen heydep çiqirip yaki qolgha élip, ularning
ornigha Xitay hökümitige sadiq bolghan çala mollilarni
orunlashturushqa bashlidi. 1994 – yili 7 – ayning 16 –
küni "Aptonom rayonluq xelq qurultiyi daimi komutéti"
yene 33 madédin terkip tapqan "Xinjang Uygur aptonom
rayonning din ishlirini bashqurush nizami" ni élan qilip
aldinqi belgilimiliride otturigha qoyulghan dinni
çeklesh tedbirlirini dairisini yenimu keghéytti. 1996 –
yili Xitay komunistik partiyisi merkizi komutéti Sherqiy
Türkistangha qarita biwaste halda intayin mehpi bolghan
" 7 – nomurluq höjjet" digini, 1996 – yili Beyjingda
çaqirilghan Xitay komunistik partiyisi merkizi komutéti
siyasi birosi daimi komutétining "Xinjangning
muqimliqini qoghdash" toghrisidiki yighining hatirisi
idi.
Merkizi Xitay hökümitining 7 – nomurluq höjjitide, "nöwette
Xinjangning muqimliqigha tesir körsütiwatqan asasi hewip
milliy bölgünçilik we qanunsiz dini heriket" dep
körsütülüp, muqeddes islam dini oçuq – ashkare halda
zerbe bérish we yoqutush nishani qilindi. Shu yili 12 –
ayning 2 – küni "aptonom rayonluq partiye komutéti"
bilen "aptonom rayonluq milletler dinni ishliri komutéti"
birlikte Xitay merkzi hökümitining 7 – nomurluq
höjjitining rohini asas qilghan halda, jemi 23 maddédin
terkip tapqan "qanunsiz dini heriketning çek – çigrisini
békitish toghrisidiki pikir" ni élan qilip yolgha qoydi.
Xitay merkizi hökümitining 7 – nomurluq höjjitidin kéyin,
Xitay saqçi dairliri Sherqiy Türkistanda dini zatlarni
omumi yüzlük halda tutqun qilish, urush – qiynash,
öltürüsh herikitini yenimu bir baldaq halda küçéytti.
Xitay hökümiti pütün wilayet, nahiyelerde her derijilik
"merkezlik tertipke sélish ishhaniliri" ni qurup çiqip,
aldi bilen döwlet organlirida hizmet qiliwatqan her bir
Uygurni digüdek qattiq nazaret astigha élip, ularning
dingha étqat qilishini we namaz oqushini qet'i çeklidi.
uningdin bashqa Xitay dairliri yene berbir yeza –
kenitlerde her 10 ailini bir gürüppigha ayrip, bu
aililerge qarita "bir – birini nazaret qilish qanuni
höddigerlik tüzümi" ni yolgha qoyup, "qanunsiz dini
heriketlerni çeklesh" digen bahanida yézilardiki dindar
kishilerge zerbe bérishke bashlidi.
Eng éçinishliq yéri shuki, hazir Sherqiy Türkistanda
Xitayning asasi qanunida körsütülgen "barliq puxralar
dingha étiqad qilish erkinlikige ige" digen sözni
tekitleshning özimu "jinayet" ke aylinip qaldi. |
