|
Qutluq Orda
Yéqinqi 10 yil mabeynide, bolupmu 90-yillarning
otturiliridin başlap Uygurlar arisida ğerp ellirige
köçüş qizğinliği peyda boldi.
Gerçe şu waqitqiçe, weten sirtida bir milyonğa yéqin
Uygur yaşaydiğan bolsimu, bularning asasi qismi Ottura
Asiya döletliri, Türkiye we Seudi Erebistanğa jaylaşqan
bolup, ğerp döletliride yoqning ornida idi.
1990-yilliridin burun Yawropadiki Uygurlarning sani 100
ge yetmeytti, Amreka we Awusturaliyediki Uygurlarni
qoşqandimu, omumen ğerp döletliridiki Uygurlarning omumi
sani 200 din aşmaytti. aridin 10 yilçe otken bügünki
künde bu san 10 hesse köpüyüp bu döletlerdiki
Uygurlarning sani hazir 2000 din éşip ketti. Gerçe bu 25
milyondin artuq nopusqa ige bir milletke nispeten we
yéqinqi yillar mabeynide öler-tirilişige qarimay ğerp
ellirige kétiwatqan Hitaylar, hemde biz bilen ohşaş
nopustiki Afğan we Kurt köçmenlirige sélişturğanda
eğizğa alguçiligi yoq derijidiki az san bolsimu, emma,
ğerp elliridin tolimu yiraq we kéyinki 40 yil mabaeynide
Hitay mustemlikiçliri teripidin dunyadin
uzaqlaşturulwetilgen bizdek beqinme rayon helqiğe
nispeten buni héli köp san we alahide weqe hisapalşqa
toğra kélidu.
Nöwette ğeribi yawropadiki Germaniye, Belgiye,
Gollandiye, Şiwitsiye, Şiwitsariye, Engiliye, Norwigiye,
Erlandiye, Daniye we Fillandiye qatarliq 10 dölette
jemmi 1000 din köprek Uygur yaşimaqta, buning içide
Germaniye we Belgiyediki Uygurlar eng köp bolup,
Germaniyede 500 etrapida, Belgiyede 300 etrapida Uygur
bar. Awustiraliyediki(500 etrapida), Amreka (300
etrapida), Kanada(200 etrapida) we Yéngi zillandiyediki
Uygurlarni qoşqanda, tereqqi tapqan ğerp döletliridiki
Uygurlarning omumi sani 2000 din aşidu.
Uygurlardin tunji bolup ğerp döletlige bérip
yerleşkenler, Türkiyediki muhajir Uygurlar bolup, ular
1960-yilliri Germaniyege oquş we işleş içün kélip,
Münçenğa yerlişip qalğan. kéyinçe ularning sani köpuyup,
1990-yiliri 100 ge yéqinlaşqan. 90-yillardin kéyin,
bolupmu 90-yillarning ottriliridin başlap Germaniye
qatarliq ğerbiy yawropa döletlirige we Austiraliye,
Amreka, Kanada qatarliq döletlerge kélidiğan
Uygurlarning sani téz köpeydi. Bu qétim kelgenlerning
asasi qismini wetendin kelgen Uygurlar, andin qalsa
Ottura Asiya we Türkiyedin kelgenler teşkil qildi.
Yéqinqi yillarda ğerpke kelgen Uygurlarning az bir qismi
qanuniy yol bilen oquşqa kélip turup qalğandin başqa,
köp qismi her türlük ğeyri qanuniy yol bilen kélip bu
döletlerdin siyasi panaliq telep qilip qalğan.
90-yillarning kirişi bilen weten içi-sirtidiki milliy
musteqilliq herketliri küçeydi, buningğa qarita Hitay
mustemlkiçi dairliri qattiq qol basturuş siyasitini
yürgüzdi, netijide weten, millet yolida kureşke atlanğan
mingliğan ezimetlirimiz hayatidin ayrildi, 100 mingliğan
qerindaşlirimiz turmilerge qamaldi, muşu jeryanda weten
içide yuşurnuşqa amalsiz qalğan bir qisim
inqilapçilirimiz hayatini saqlap qéliş üçün qoşna
döletlerge qéçip çiqişqa mejbur boldi. Lekin hoşna
Ottura Asiya döletliri we Pakistan öz dölitige qéçip
çiqqan Uygur siyasi qaçaqlarğa siyasi baş panah
bermigenning üstige, ularni tutup Hitayğa tapşurup berdi.
(bu hil ehwal tekrar sadir boldi hem hazirmu dawam
qiliwatidu. )
Şerqiy Türkistan musteqilliq dewasining küçiyişi we
Uygur siyasi qaçaqlar duç kéliwatqan éğir weziyet B. D.
T ning musapirlar we qaçaqlar işliriğa mesul
munasiwetlik orgunliri, Helqara keçurum teşkilati,
şuningdek demokratik ğerp elliridiki insan heqlirini
qoğdaş teşkilatlirining diqqet étibarini qözğidi.
Netijide Germaniye qatarliq eng demoratik döletler tunji
bolup öz dölitige kélip siyasi panaliq tiligen
Uygurlarning iltijasini qubul qildi.
Demek, ğerp döletlirining esli qubul qiliş obikti,
wetende inqilabi paliyetlerge qatnaşqanliği seweplik
hayati hewpke duç kelgen heqiqi inqilapçilar we siyasi
şehisler idi. Emma bundaq kişlerning wetendin aman-esen
qeçip çiqip yiraq ğerip ellirige baralişi muşkul bir iş
bolğaçqa, köpünçisi bu pursetke muyeser bolalmidi, eksçe,
kéyinki künlerde ğerp döletlirige kélip siyasi panaliqqa
érişkenlerning asasi qismi, wetendiki buruhtumluq
weziyettin bizar bolğan ziyalilar, weyran bolğan yaş
tijaretçiler we ğerpçe turmuşqa huştar bolğan bezi
insanlirimizdin ibaret boldi.
Lékin şuni muayenleştürüş kerekki, meyli qandaq süpet
bilen we qandaq meqsette kelgen bolsun, köprek Uygurning
ğerp döletlirige kélişi yahşi ehwal. bolsa hazirqi künde
ğerp elliridiki Uygurning sani 2000 bolmay, 20 ming, 200
ming, hetta ikki milyon bolğan bolsidi, bu
millitimizning bügüni we keleçigi üçün, téhimu éniq
qilip éytqanda, nöwette élip bériwatqan milliy
musteqilliq dewayimiz üçün téhimu yahşi bolatti.
Gerçe ğerp döletliridiki Uygurlarning sani az hem bu
döletlerge kelgen waqti qisqa bolsimu, ular bu
döletlerning demoratik tuzimi yaritip bergen
qolayliqlardin paydilinip, Uygurlarni we Uygur
musteqilliq dewasini ğerp döletlirige tonutuş jehette
nurğun hizmetlerni işlidi. qisqiğine 10 yil waqit içide
Yawropa Şerqiy Türkistan Birligi Şerqiy Türkistan
Imformatsiyun Merkizi Dunya Uygur yaşliri Qurultiyi
Şerqiy Türkistan ( Uyguristan)Milli Qurultiyi Amreka
Uygur Birleşmisi Awustiraliye Şerqiy Türkistanliqlar
Jemiyiti qatarliq siyasi teşkilat we jemiyetler quruldi,
Uygur musteqilliq dewasining Helqaradiki tesiri aşti,
netijide weten sirtida élipbérliwatqan milliy
musteqilliq herketlirimizning paliyet merkizi Asiya (Türkiye)din,
Yawropa (Germaniye)ğa yötkeldi.
Emma, beş qol ohşaş bolmiğinidek, ğerp döletlirde
yaşawatqan Uygurlarning hemmisinila wetenperwer
milletsöyer dep ketkili bolmaydu. Ularning içide weten,
milletning ğemi uhlisa çüşige kirmeydiğan ademlirimizmu
hele bar! Bundaqlar, yilda bir-ikki qétim élipbérlidiğan
Hitayğa qarşi namayişqimu huddi alwang qatari qatnişidu,
hetta bezide qatnaşmaydu, Erzimes işlar üçün minglap
dollar serpleşke çidayduki, siyasi teşkilatlar üçün 10
tiyin yardem qilişqa çidimaydu, beziliri weten, millet
yolida zerriçe bir iş qilmiğan turuqluq, yene hedise
siyasi teşkilatlarni we teşkilat yetekçilirini tillaydu,
ularning arqisidin söz-çoçek tarqitidu. Ularning
esi-yadi köprek pul tépiş, rahe-parağette yaşaş we
tézrek girajdanliq pasporti élip wetenge bérip,
dost-düşmenlirige körgen döliti ni köz-köz qiliş,
téhimu yamini, bir qisim Uygurlirimiz teyyar oquş we
işleş imkaniyetliri tursimu horunluq qilip, berseng
yeymen, ursang olimen dégen pözitsiye bilen, özi
turwatqan döletlerde Uygurlarğa nispeten yaman
tesiratning oyğinişiğa sewep bolmaqta, jümlidin,
ularning turluk yaman illetliri, Uygurlarğa siyasi
panahliq bergen bezi ğerp döletlirini: Uygurlar bu
yerge weten dewasi qilğili emes, teyarğa heyyar bolup
yaşiğili kelgen ohşaydu dégendek tesiratlarğa keltürüp
qoymaqta. Mesilen, Almutuda çiqidiğan Karawan
gezitining 2000-yil 10-ayliq sanliriğa, yeqinqi mezgilde
Qazaqistan we Qirğizistandin Belgiyege köçüp barğan
Uygurlarning ehwali toğruluq yézilğan mehsus hewerler
bésildi. Uningda éytilişiçe, Qazaqistan we
Qirğizistandin barğan Uygurlar halal ter töküp işleştin,
hökümet bergen parawanliq pulini yep yétişni ewzel
bilgen, yene kélip, öz yéride ugengen oyunpereslik
aditini taşlimay hedise menisiz olturuşlarni ötküzüp
israphorluq qilğan, bu iş Bilgiye munasiwetlik
dairlirining qattiq narazliğini qözğiğan, netijide,
Bilgiye hökümiti ularğa bérlidiğan parawanliq yardem
pulini zor hejimde qisqartiwetken, hetta ularni
qayturwetmekçi bolğan.
Şunga biz meyli qaysi dölettin, we qandaq meqsette
kelgen boluşudin qet'inezer, omumen ğerp döletlirige
kélip, "Men Uygur" dep yaşawatqan her bir wetendişimizğa
şuni tewsiye qilimizki, Biz özimiz yaşwatqan dölette,
yalğuz özimizningla emes, belki Uygur millitiningmu
wekilimiz, ğerplikler Uygur millitini we Uygur
millitining bügünki derdini biz arqiliq çüşinudu, şunga
qilğan her bir éğiz sözimiz, basqan her bir qedimimiz,
millitimizning obraziğa we millitimizning bügünki
janijan işi bolğan istiqlal kürişining menpetige uyğun
boluşi kérek!
Biz her waqit munqerz qilinğan wetinimizni, zulum
çékiwatqan qérindaşlirimizni estin çiqarmasliğimiz,
şehitlirimizning issiq qéni we mingliğan
wetenperwerlirimizing bihisap pidakarliği bedilige
érişken ğerpte yaşaş pursitimizni nuqul, jan béqiş we
rahet-parağette yaşaştek çakina meqsetlirimiz üçünla
qollanmasliğimiz, qolumizdin kélidiğan usullar bilen
weten, millet aldidiki wijdani burçimizni ada qilişimiz
kerek! Undaq bolmaydiken, şehetlirimizning pak rohiğa,
kéliçek ewlatqa yüz kelelmeymiz!
2002. 6. 7. |
