Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

2 ) Poskamda Üç Neper Hitay Qorçaq Hakimiyitining Emeldari Salahiyiti Namelum Kişiler Teripidin Öltürüldi

     Impormatsiye merkizimizning wetende turuşluq muhbiri Arslan hewer qilidu : 26 – may Şerqiy Türkistanning Poskamdiki Yima yézisida 3 neper Hitay kommunist qorçaq yerlik hakimiyitining 3 neper emeldari salahiti éninq bolmiğan kişiler teripidin palta bilen arqa teripidin çipip öltürülgen. Muhbirimizning telefon arqiliq igilişiçe, bularning bir nepiri Hitay komunist qorçaq yerlik hakimiyitining siyasiy –qanunğa mesul sikirtari iken, Hitay qorçaq da’irliri qalğan ikkisining salahiyitini aşkarilaşni ret qilğan. Ularning yerlik qorçaq da’irlerning zandarmiliri boluşi ihtimalğa nahayiti yéqin .
Bu munasiwet bilen muhrimiz Şerqiy Türkistandiki 4 neper uqumuşliq zatlarni ziyaret qildi ziyaretni qobul qilğuçilar qorçaq hakimiyette yéza hizmiti işleydiğan uqmuşliq wetenperwer zatlar bolup, ziyarettin ilgiri qayta –qayta salahiyetlirini aşkarilimasliqni telep qilğan. Muhbirimiz ularning telipige toluq qoşulğan. Töwende muhbirimizning ular bilen qilğan söhbitining qisqartilmisini diqqitinglarğa sunduq.
     Su’al : yéqinqi yillardin buyan Şerqiy Türkistanning yéziliriğa bardinglarmu? bu weqege qandaq qaraysiler ?
     A : men qorçaq hakimiyette mehsus yéza hizmitini işleymen, şunga Şerqiy Türkistanning herbir yézisini digüdek bilimen. Bu qétimqi weqe hergizmu tasadibiy weqe emes. Weqening tüp sewebi Hitay dairlirining Şerqiy Türkistanda, bolupmu Uygurlar 80% tarqalğan yézilarda faşisttik basturuş siyasiti yürgürgenliki, irqiy yançiliq tüzümi we yoqutuş siyasitini yürgüzgenlikidin bolğan .
     Muhbir: Téhimu tepsilirek sözlep bersenglar qandaq ?
     B : Bu su’alğa qarita men bilidiğanlirimni bayan qilip ötey. Çünki men bir yil içide Şerqiy Türkistan yéziliriğa köp qétim tekşürüşke çuştum. yézilarda Uygur déhqanlirining bişiğa çuşken siliqning köplikidin kişining kongli ayniydu. Aldi bilen tüzülmidin başlisaq, atalmiş yerni déhqalarğa hoddige bergen bolsimu nime tériş igidarçiliqi déhqanlarning qolida emes. Qorçaq dairiler nime tériştin tartip taki nime bilen perwiş qilişqiçe belgilep biridu. Bu ariliqta atalmiş yéza kadirliri (bişi Hitay yeni yéziliq partkomning shujisi) ariliqtin köp nep alidu, déhqanlarning qan yilikini şoraydu. Mesilen, etiyazda uruqtin tartip oğut we başqa işlepçiriş wastilirini déhqanlarğa qerzge tarqitip biridu, küzde hosul çiqqanda hessilep bahağa sündürüp qayturwalidu, hetta bézi déhqanlar yil boyi işlep, qerz qayturalmaydiğan ehwallar hemme yerde uçiraydu. Qerz qayturalmisa yerlik jandarmilar birip öyide nime bolsa şuni bulap kilidu. Qarşiliq qilğanlarni herhil bednamlar bilen saqçihaniğa bağlap ekilip solap qoyidu. Yézilardiki 90% déhqan quldek işlisimu namratliq halitidin qutulaliğini yoq. Hetta balilirini oqutuşqa qadir bolalmaydu. Yézilirimizda Hitayning qanunliri nolge teng, eng çong qanun yézilardiki Hitay sikirtarining permani, kim boyan tolğusa şu “tirorist yaki milliy bolgunçi” dégen qalpaqni kiyidu-de jazağa tartilidu. Mesilen, yéqinda men Qeşqer şehrining Qoğan yézisiğa tekşürüşke bardim, bu del kent ahaliler komtitini saylaş waqtiğa toğra kilip qaptu. Hitayning kent ahalilar komtitini saylaş nizami boyiçe bir kentte déhqanlar mesjidning imamini özlirining eng işençlik adimi dep qarap, kent başliqliqiğa saylaptu. Bu elwette Hitay qanuni boyiçe saylanğan qanunluq kent başliqi idi, lékin qoğan yézisining Hitay sikirtari bir buyruq bilen saylam netijisini emeldin qalurup, bir ğalçini kent başliqliqiğa teyinlep qoyuptu. Bundaq misallar nahayiti köp .
     C : Yézilardiki Hitaylarning faşisttik hökümranliqi yalğuz iqtisadiy jehettila bolup qalmastin belki ijtima’iy turmuşning hemme tereplirige singgen. Bolupmu kişilerning diniy itiqadiy qattiq çeklimige uçriğan. hemme mesjidning işik bişiğa “yişi 18 yaşqa toşmiğanlarning namaz oquşi men’i qilinidu” digendek wiwiskilar mejburi isilğan, baliliri namaz oqusa yaki diniy telim alsa ata- aniliri jazağa tartilidu yaki jerimane toleydu. Shuji neçe pul dise şunçe pul bolidu. Hitayning bir talay qanunlirida milliy örup –adetke hörmet qilinidu dep yézilğan bolsimu, bu bir quruq gep, aldamçiliq. Yézilarda oqutquçilar, kadirlarning buruti, ayallar bolsa baş yağliqini mejburi alduriwitiş Şerqiy Türkustanning jenubida omumluqqa aylandi. Bezi yézilarda déhqanlarmu mejbur qilindi. Uygurlarning kiyim-kiçek örpi-aditi, jismaniy erkinliki daim depsende qiliniwatidu. Bolupmu Hitay emeldarliri közige siğmiğan nurğun biguna kişilerni “qanunsiz diniy pa’aliyet bilen şuğullandi” yaki “bolgunçilik qildi” dep türmige taşlatquziwetti. Yerlik helqning tiriktap Hitay emeldarliriğa bolğan ğezep nepriti nahayiti çongqur. Bular weqening peyda bolişidiki sewepler dep qaraymen.
     D : Men yene qoşumçe qilğim kiliwatidu. Bugün idaridiki Hitaylarning hewirige qariğanda, Poskamda bu weqe yüz bergendin kiyin 500 dek Uygur yaş guman bilen tutqun qilinğan, Hitay da’irliri héçqandaq qanuniy resmiyetsizla Uygurlarning oyini qanunsiz aqturidu, Uygurlarni tutqun qilidu, bir hil faşisttik térorluq siyasiy jehette we ijtima’iy turmuşta Uygurlarning béşida sayidekla egip yürüydu. Buhil şaraitta yuqarqidek weqening yüz bériş sewebini herqandaq iqil igisi asanla çüşüniwalalaydu .
Muhbir: silerge rehmet !nayati yahşi sözlep berdinglar.

©UÇQUN-KIVILCIM - 12/06/2002 07:30  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş