Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

8 ) < Ğerbi Şimalni Éçiş > Stiratigiyisi , Mahiyette Bolsa Şerqiy Türkistanğa Hitay Köçmini Yötkeş Stiratigiyisidin Ibaret

Perhat Muhammedi

      Kommunist Hitay hökümiti 1999 – yili 3 – ayning 1 – küni < çong ğerbi şimalni éçiş stiratigiyisi > ni tüzüp çiqip, bu pilanini 2001 – yili 1 – aydin etibaren keng kölemde ijra qilişqa başliğan idi. 1 – april küni Hitay hökümiti Xian şehride < çong ğerbi şimalni éçiş yiğini > çaqiriş arqiliq, bu pilan yolğa qoyulğandin buyan élip barğan hizmetlirini hulasileş bilen birge, buningdin kéyin yürgüzidiğan yengi siyasetlirini belgilep çiqqan, buqetimqi yiğinda Hitayning dölet reyisi Jiang Zemin söz qilip, ğerbi şimalni éçiş qedimini yenimu tezlitişni telep qilğan.
      Undin başqa yene 4 – ayning 9 – küni Hitayning dölet reyisi Jiang Zemin Germanye pirezidenti Yohannes Raw bilen körüşkendimu < ğerbi şimalni éçiş stiratigiyisi > ni tilğa aldi hemde Germanye sodigerlirini < çong ğerbi şimalni éçiş > quruluşiğa mebleğ sélişqa çaqirdi.
      Hitay hökümitining < ğerbi şimalni éçiş > sitiratigiyilik pilanini yolğa qoyğandin buyanqi omomiy weziyetke köz atqinimizda, Hitay hökümitining bu pilanni ijra qiliştiki tüp meqsidining, Şerqiy Türkistanğa keng kölemde Hitay köçmini yötkeş arqiliq, Hitayning içki ölkiliride noposning pewquladde ziçliqi tüpeylidin otturiğa çiqqan ijtimayi we iqtisadi jehettiki yükni azaytiş, şundaqla Uygur rayonini tamamen Hitaylaşturuş arqiliq, Hitayning ğerbi derwazisining biheterlikini kapaletke ige qiliş ikenliki oçuqçe körünüp turmaqta. Hetta buhil qaraş, Hitay metbuatliridimu aşkare halda bayan qilinip kélinmekte. Mesilen, yeqinda Hitay ahbarat torining < armiye munbiri > sehipiside élan qilinğan < köçmen yötkeş we ğerbi şimalni éçiş – zhunggoning birdin – bir çiqiş yoli > serlewhélik maqalida, Hitayning nopos jehettiki ziçliqtin qurtuluşning birdin – bir yolining Şerqiy Türkistanğa keng kölemde Hitay köçmini yötkeş ikenliki eniq bayan qilinğan we bu heqte tohtulup eynen mundaq diyilgen: < Zhunggo, yéza igilik noposining köp bolup kétiş mesilisidin qurtuluş üçün, jezmen déhqançiliq noposini azaytişi kerek, eger zhugngoning Şerqiy jenop rayonliri hazirqidek şeherlişiwergen teqdirde, 50 yildin kéyin déhqançiliq qilidiğan yerimiz qalmaydu, éger ğerbi şimaldiki milletler mesilisini heqiqi yosunda hel qilimiz deydikenmiz, uçağda köçmen yötkişimiz we bu rayonni éçişimiz lazim >.
      Mezkur maqalida yene mundaq diyilgen, < Zhunggo ğerbi hen sulalisidin tartip ğerbi rayonlarda tutuq mehkimisi qurğan idi, yene şundaq turuğluq nime üçün neççe ming yildin buyan ğerbi şimalning muqimliq mesilisini yahşi hel qilalmiduq? Buningda ikki tüp nuqta bar, birinçidin, köçmen yötkiyelmiduq, ikkinçidin bu rayonni açalmiduq >.
Yuqarqi bayanlar, kommunist Hitay hökümitining < ğerbi şimalni éçiş > pilanining asasiy meqsidini munazire telep qilmaydiğan derijide éniq körsütüp turmaqta.
Gerçe Hitay merkizi hökümitining < ğeripni éçiş stiratigiyisi > ning terkiwige 12 ölke we aptonom rayon kirgüzülgen bolsimu, emma, Hitay hökümitining Uygur rayonini asasiy nuhta qilğanliqi we < ğerbi şimalni éçiş > stiratigiyisining deslepki basquçida, Uygur rayoniğa keng kölemde Hitay köçmini yötkeş üçün siyasi, ijtimayi we iqtisadi jehettin zimin hazirlağqa tirişiwatqanliqi melum bolmaqta.
      < Ğerbi şimalni éçiş > pilani yolğa qoyulğandin buyan, Hitay merkizi hökümitining Uygur rayoniğa salğan mebliğining miqdarining zor kölemde aşqanliqi körülmekte, mesilen, < aptonom rayonluq partikom > ning sekritari wang leçüenning buyil 1 – ayning 21 – küni ikki neper Firansiyilik muhbirğa bayan qilişiçe, 1990 – yilidin 1999 – yiliğiçe bolğan mezgil içide Hitay hökümiti Uygur rayoniğa jemi 180 milyart yüen mebleğ salğan bolsa, peqet ötken bir yil içidila 62 milyart yüen mebleğ salğan hemde kelgüsi 10 yil içide bu rayonğa 254 milyart yüen mebleğ sélişni pilanliğan. Wangleçüen öz sözide, bu mebleğlerning asasliq qismining taşyol, tömüryol we su inşaàti quruluşiğa serip qilinğanliqini, bu arqiliq uygur rayonidiki héliqning turmuş sewiyesini yuquri kötürüşni meqset qilğanliqini bayan qilğan. Emma Uygur rayonidin kelgen hewerler, bu mebleğlerning içkiri ölkilerdin kelgen Hitay köçmenlirining olturaq öy, terilğu yer we qatnaş – tiransiport jehetlerde ewzel şaraitqa ige qiliş işliqira serip qiliniwatqanliqini, yerlik Uygurlarning turmuş we işlepçiqiriş ehwalida heçbir ilgirleşning bolmiğanliqini körsütüp turmaqta.
Gerçe Wang Lequan Fransiye muhbiriğa qilğan sözide, 2001 – yili Uygur rayonida kişi béşiğa toğra kelgen yilliq kirimning 7450 yüenge yetkenlikini bayan qilğan bolsimu, emma, Uygurlarning noposining mutleq köp qismini teşkil qilidiğan Uygur déhqanlirining otturiçe yilliq sap kirimi 1000 yüen etrapida bolmaqta. Mesilen, Uygurlar birqeder ziç olturaqlaşqan Hoten rayonini élip eytsaq, gerçe Hotendiki yerlik hökümet déhqanlarning kişi beşiğa toğra kélidiğan yilliq otturiçe sap kirimini 1000 yüenge yetküzüşni yillapdin buyan şoar qilip kelgen bolsimu, emma ularning bu ğayisi hazirğiçe tehi emelge aşqini, eksiçe Uygur déhqanlirining kirimi yildin – yilğa töwenlep barmatqa. Mesilen, Hitay hökümiti < çong ğerbi şimalni éçiş > stiratigiyisini otturiğa qoyğan 1999 – yilini élip eytsaq, Hoten wilayetlik istatiska idarisining şu yili 5 –ayning 16 – küni élan qilğan ahbaratida, 1999 – yili Hoten rayonida sanaet – yéza igilik omomi işlepçiqiriş qimmitining aldinqi yildikige qariğanda zor derijide töwenlep ketkenliki, dölet teripidin Hotenning türlük işlep çiqirişiğa we muqim mülükke salğan mebliğiningmu aldinqi yildikige qariğanda azliğanliqi, dihanlarning kişi béşiğa toğra kelgen otturiçe kirimi 723 yüen bolup, aldinqi yildikidin 14.99 töwenlep ketkenliki bayan qilinğan. Şerqiy Türkistandin kelgen hewerler, Qeşqer, Atuş, Aqsu qatarliq Uygurlar birqeder ziç bolğan rayonlarning ehwaliningmu Hoten rayonidin ançe periqlinip ketmeydiğanliqini ispatlap turmaqta.
      Gerçe Hitay hökümiri < ğerbi şimalni éçiş > stiratigiyilik pilanini 2000 – yili 1 – aydin başlap ijrağa qoyğan bolsimu, emma Uygur rayoniğa keng kölemde Hitay köçmini yötkeş pilani héli burunla şekillengen idi. mesilen, Hitay kommunistik partiyisi merkizi komititining 1991 – yili içki qisimda tarqatqan 9 – nomurliq mehpi höjjitide eynen mundaq dep bayan qilinğan: < dölitimiz dunyada noposi eng köp, tereqqi qiliwatqan dölet. Noposning köp boluşi, térilğu yerning az boluşi, iqtisadi asasning ajiz boluşi, kişi béşiğa toğra kélidiğan bayliqning nisbi halda kemçil boluşi – dölitimizning asasliq ehwali. Noposning bek téz köpüyüp kétişi biz üçün éytqanda éğir bir yük. U, dölitimizning iqtisadi tereqqiyatini we ijtima’i tereqqiyatini qattiq çeklep turidu. Eger biz noposning köpüyişini ünümlük tézginlimisek, tebi’i bayliqlarning horişi tézlişip, ékilogiyélik mohit tehimu yamanlişip kétidu, ewlatlarni éğir dertke qaldurimiz. Yéqinqi birneççe yildin buyan yiliğa 16 milyondin köpirek nopos köpüyiwatidu, bu, otturahal bir döletning noposiğa teng >.
      Yuqarqidin başqa yene Hitayning dölet reyisi Zhiang Zeminning 1991 – yili 4 – ayda < pilanliq tuğut hizmiti söhbet yiğini > da qilğan sözide mundaq dep bayan qilinğan: < partiye 11 – nöwetlik merkizi komutit 3 – omomi yiğinidin buyan dölitimizning iqtisadi tereqqiyati bir qeder téz boldi. Aşliq, pahta, kömür, polat, tok tarqitiş miqdari qatarliq nurğun asasliq tawarlarning işlepçiqiriş miqdari dunya boyiçe aldinqi qatarda tursimu, noposning tüp sani zor bolğaçqa, otturiçe kişi béşiğa çaçqanda dunya boyiçe ahirqi qatarğa ötüp qalidu. Her yili yéngi köpeygen bayliqning nahayiti zor qismi köpeygen noposqa serip qiliwetilip, kişi béşiğa toğra kélidiğan otturiçe sewiye yuqurlimaydu. Noposning köpüyişi bilen dölitimizning bayliqi, mohit haliti yenimu yamanlişiş bilen birge, kelgüsi ewlatlirimizğa toluqlap bériş qiyin bolğan asaret qalduridu >.
      Hitay hökümiti teripidin 1992 – yili içki qisimda bésip tarqitilğan < pilanliq tuğutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi > digen kitabta yene mundaq dep bayan qilinğan: < Ilimizde adem köp, yer az, hazirqi térilğu yer ahalining yerge bolğan éhtiyajini teminlep ketelmeydiğan derijige bérip qaldi. Herbir kişining yiliğa istimal qilidiğan aşliqi ottura hisap bilen eng az digendimu 800 jing boluşi kérek, hazir dölitimizde kişi béşiğa 2 modin térilğu yer toğra kélidu, eger nopos köpüyüp 1 milyar 300 milyonğa yetse, kişi béşiğa toğra kélidiğan térilğu yer aziyip 1 modin köpirekke çüşüp qalidu. Buningdin sirt nopos bek köpüyüp ketse, yalğuz mekteplerge kiriş, işqa orunlişiş jehetlerdiki qiyinçiliqlarni aşuruwetipla qalmastin, belki yene enirgiye, su menbesi, ormanliq qatarliq tebiyi bayliq menbélirining horişi heddidin ziyade çonguyup kétip, mohit bulğinişni éğirlaşturup, işlepçiqiriş şaraiti we helq turmuşi mohiti intayin osallişip kétidu-de, uni ongşaymen depmu ongşiğili bolmaydu >.
      Yuqarqi bayanlardin şu éniq körünüp turuptuki, gerçe Hitay sirtqi körünüşte quduretlik döletke ayliniş üçün rasa ilgirlewatqandek körünsimu, mahiyette bolsa öz puhralirinimu qamdiyalmaydiğan halğa yüzlinişke başliğan.şunga Hitay hakimiyiti bu heterdin qurtuluş üçün < çong ğerbi şimalni éçiş > digen niqap astida Şerqiy Türkistanni asas qilğan milliy rayonlarğa keng kölemde Hitay köçmini yötkeş, bu rayonlarning tebiy bayliqlirini bulang – talang qiliş, az sanliq milletlerge qaritamu pilanliq tuğut siyasitini yolğa qoyup, bu milletlerning köpüyüp kétişining aldini éliş arqiliq, bu rayonğa yötkep kélinidiğan Hitay köçmenliri üçün azade zémin hazirlaşqa tirişip keldi. Hitay hökümitining < ğerni şimalni éçiş > pilanini yolğa qoyğan waqitning, del Hitayning omomi noposi 1 milyart 300 milyondin eşip ketken mezgilge toğra kelgenlikimu, Hitay hakimiyitining Uygur rayoniğa keng kölemde Hitay köçmini yötkeşni birdin – bir çiqiş yoli dep qariğanliqini ispatlap turmaqta.

©UÇQUN-KIVILCIM - 12/06/2002 07:30  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş