Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

7 ) Hitay Kommunist Hakimiyétining Şerqiy Türkistandiki Neşriyat – Ahbarat Saheside Yürgüziwatqan Bir Qisim Téroristik Siyasetliri Toğrisida

      Ertuğrul Atihan
     «Informatsiyo merkizimizning wetende uzun yil ahbarat – neşriyat saheside hizmet qilğan Ertuğrul Atihan bilen ötküzgen söhbet hatirisining toluq tekisti»

< Béşi Ötkenki Sanda >

      SOAL: anglisaq Uygurçe kitablarni neşir qilmaq bekla teslişip ketti deydu rastmu? emiliyette çiqiwatqan kitablar héli köpken bu qandaq gep?
     JAWAP: rast .Uygurçe kitablarning héli köp çiqiwatqanliğimu rast biraq u kitablarning 95% tige kommunistik Hitay hakimiyitining tarihni burmilaş, milletni yoqitiwétiş, diniy étiqat erkinlikke yol qoymasliq, neşiriyat- ahbarat erkinligini çekleş, démokrattik pikirlerni basturuş, Uygurlar nopusning köpiyişining aldini éliş, türlük ussullar bilen ğeripçe pikir éqimining yamrap kétişining aldini éliş, Hitay medeniyitini perdazlap körsitüp helqara jamaetçilikni we Uygur qatarliq yerlik turkiy hélqlerni aldaş qatarliq rezil idiyliri singgen. Biz adette özimizge kereklik kitab-jornallarni, gezit we teşwiqat materyallirini çiqiralmaymiz. Adettiki neşir qilinidiğan materyallarmu Hitaylarning qattiq tekşürişidin ötidu.
     SUAL:Uygurçe materiyallarni Hitaylar qaysi usulda tekşüreleydu?
     JAWAP: u bek asan, ilgiri Uygurlarning téhi közi éçilmiğan çağlarda zeherlik sotsialistik eqidiler bilen bizni aldap, iqtidarliqlirimizni pepilep özi üqün hizmet qildurğan bolsa zaman özgergendin kéyin helqimiz içidiki hulqi yumşaq, Hitay mekteplerde oquğan yaki Hitayğa mail iqtidarsiz kişilerni izlep tépip, ularni pul we hoquq bilen sétiwélip, şundaqla türlük siyasi ötkemilerdin otküzüp öz eqidisidin yatlaşqan, hökümran millet üçün qulçiliq qilidiğan bir Türküm ğalçilarni yitiştürüp işqa salidu.téhi ular hizmet bijirgende Hitaylardinmu aşuriwetidu. U yarimas insanlarning birdin bir alahidiligi şu bolğaçqa purset kelsila qerindaşliriğa qattiq özini körsitip eqéliy bolidiğan eserlerdinmu qusur izleydu.nöwiti kelgeçke şunimu qisturup ötey: Hitay jemiyiti üzliksiz tereqqi qilip özlirining muşu dewirde bésip ötüşke tigişlik tereqqiyat yoloni tamamlawatidu, öz helqini qudret tapquzuş yolida izliniwatidu, yéngiliqqa intiliwatidu, şu seweptin neşiriyat- ahbarat sahesidimu melum yéngi dewirge mas kélidiğan seyasetlerni tüzüp özi üçün hizmet qilduriwatidu. Ularning özliri üçün tüzgen siyasetlerni melum nisbette helqimiz üçün hizmet qildurğilimu bolatti, bizdiki Uygurlarğa wekil bolup çong kiçik menseplerge qoyulğanlarning beziliri öz helqige jan köydirişni halimaydu, bezilliri bekla bilimsiz aq qarini periq ételmeydu, beziliri horun türlik medinyet bilimlirini, helqara çong weziyetni we Hitay hökümitining siyasetliridiki biz üçün paydiliq hem paydisiz bolğan ajizliqlarni çüşenmeydu, yaki bolmisa çiwinning qulqidek hoquqidin ayrilip qéliştin ensirep tohu yüreklik qilip, medinyet tereqiyatimizğa putlikaşang bolidu. Yaki ğalçiliq qilipmu Hitayğa yahşiçaq bolalmaydu, yaki bolmisa milletning şu orundiki wekili boluşni qamlaşturalmaydu. Mundaq bir hikayini sözlep berey: Bir küni men bir yaş yazğuçining özem neşirge teyyarliğan kitabini melum bir kiçik işhanining mesulining yéniğa testiqlitiş üçün élip kirdim, eser nahayiti yahşi idi. Biraq héliqi nadan “ bu bala bek yaş iken, esirini çiqirişqa aldirimayli, téhi resiminimu beremtingiz, taza külkilik iş de bu 30 yaşqa kelgen soymilarning kitabiğa resimlirini bergili tursaq 50-60 yaşqa kirgenlerningkini qandaq qilimiz“ dédi. emelyette Hitaylar yaşlarning eserliride demokrattik idiyler köp dep qarap, neşir qilişni ançe halap ketmeydu. Ular esli hazir yetişip çiqiwatqan yaşlardin nahayiti çong ümütlerni kütken, çonglirini bir nersilerni qilip yoqattuq, kiçikliri biz üçün hizmet qilidu dep çöçirini ham saniğan idi. Ular bugünki dewirdiki yaşlarni korüp özlirining çotni hata soqqanliğini bilip yetken bolsa kérek zeherhendilikining tiğ uçini yaşlarğa qaratti. Biz bir qançe yil tirişçanliq körsutip yürüp ming teste yaşlarning bir qisim eserlirini azraq bolsimu çiqiralaydiğan bolduq. Undaq kişilerning bizge tépip béridiğan her bir awariçiliqi Hitaylarni héçqandaq bedel töletmeyla mehsetlirige yetküzidu, kişilerning kallisini qandaq qilip özgertip özi üçün eşundaq hudini yoqatqan halda hizmetke salğili bolidiğanliği kişige sir bolup tuyilidu. Yene bir qétim bir yazğuçining esirini birqançe ötkeldin saq salamet ötküzüp bir başliqning yéniğa élip kirsem buningda erkin muhebbetlişiştin ibaret ğeripning burjaçe erkinleştütrüş iddiyési bar iken, neşir qilğili bolmaydu, dedi. Emiliyette u eserde Uygur yaşlirining kommnist Hitay hakimiyitining Uygurlarni yoqitiwitiştin ibaret téroristik siyasetlirige bolğan isyankarliq royi ekis attürülgen idi. Ular özlirining menpeti üçün aqni qara qarini aq dep adetlengen.Yane bir parçe çong tüptiki esernı pilanğa yollap, 6 ay tehrirlikini qilip testiqlatqili kirsem birsi u başliqqa körset deydu birsi bu başliqqa körset deydu, ahiri hemmisi meslehetleşkendek eserde milliy bölgünçilik idiyesi bar iken. Sawut damollamning obrazi ijabi qehriman qilip teswirlinip qaptu, Uygurlarning ezeldin döliti bolup baqmiğan tursa, dölet qurğan qilip teswirligen qandaq gep dep testiqlimidi << Radio téliweziye orunlirida bolsa Hitayning bésimi téhimu éğir .Hökimet Uygurlarning menpetige ayit jamiyetning qarangğu tereplirini ekis attüridiğan témidiki eserlerni işligili qoyuş uyaqta tursun hetta bezi çağlarda Uygur, Türk, milliy maarip, Şerqiy Türkistan digendek sözlerni işlitişkimu yol qoymaydu. Uygurlarning işligen her bir kiçik programmilirinimu qattiq tekşüreydu. Eger Uygurlar işligen herqandaq filimde undaq atalğular bilip- bilmey tilğa élinip qalidiğan bolsa filim işligüçi qolğa élinidu yaki hizmettin tohtutulidu, şu orunğa mesul hadimlar emilidin élip taşlinidu, qattiq jazalinidu, hetta işligen filimida milliy héssiyat qoyuqken depmu bu kişige ohşimiğan derijide jaza bérilidu. Ahbarat peqet Hitayning mustebitligi, yerlik milletlerni medinyet jehetttin arqida qalduruş; asimilatsiye qiliş qatarliqlar üçün hizmet qilsila bolidu, uningdin başqa adette çingraq tinğilimu qoymaydu. Bu addiğina misallardin Hitaylarning Şerqi Türkistanda neşriyat we ahbarat saheside yolğa qoyiwatqan meniwiy jehettiki téroristik siyasitini héli derijide çüşiniwalğili bolidu.
     SUAL: Şerqiy Türkistanda hazir Uygur tilida kitab we gezit-jornal çiqiridiğan qançe orun bar? yiliğa qançe hil kitab we gézit jornal çiqiridu? ularda qaçilik Uygur hizmet qilidu?
     JAWAP:neşriyatlar on’ğa yetmeydu, her bir welayette birdin jornal we gezit çiqirilidu ( Qazaq, Qirğiz tillirida kitab-jornal neşir qilidiğanlirimu şuning içide) lékin bu metbuat orunlirida asasliqi Hitay tilida kitab-jornal çiqirilidu. Bir yilda tehminen ming hilğa yéqin kitab we gezit-jornal neşir qilinidu.Uygurçe çiqidiğan gezit jornallar tehminen 30--40%ni igilişi mümkin, bularni tepsiliy sözlep olturmisammu siz bilisiz.asasliq başqurğuçi orunlarning hemmini Hitaylar igelliwalğan, melum bir çong neşriyatni misalğa alsaq uningda 500 ge yéqin adem işleydu, Uygur tehrir bolümide aran 47 neper muherrir işleydiken, buningdin metbuat orunliridiki Uygurlarning sanini qiyas qilğili bolidu. 

<Dewami kilerki Sanda >

©UÇQUN-KIVILCIM - 12/06/2002 07:30  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş