Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

8 ) Uyghurlarning Kishilik Hoqoq Mesilisining Xarektiri We Xitayning Periqliq siyasiti

Uyghurarning kishilik hoqoq mesilisi, nöwette xelqara siyasi sehnilerde kommunist Xitay hakimiyitining beshini aghritip kéliwatqan mohim mesililerning biri bolup kelmekte. Gerche xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatliri, kéyinki yillarda Xitayning kishilik hoqoq weziyitide qismen yahshilinishlar yüzbergen bolsimu, emma Xitaydiki buxil ijabi yüzlünüshning Sherqiy Türkistan rayonigha qilche tesir körsetmigenlikini, eksiche, SherqiyTürkistan we tibet qatarliq azsanliq millet rayonlirining kishilik hoqoq weziyitining yildin – yilgha nacharlap bériwatqanliqini tekitlep kelmekte. Hazir, dunya siyasi sehniliride kishilik hoqoq mesiliside Xitayni eyipligende, Sherqiy Türkistan we tibetning weziyitini neqil qilip körsütüsh bir adetke aylinip qaldi, mesilen, 1- ayning 12 – küni Yawropa birliki tashqi ishlar ministirliri yighinida elan qilinghan kishilik hoqoq xatirisidinmu bu nuhtini körüwélish mumkin. Bu xatirining Xitaygha ayrilghan bölümide shundaq dep körsütülgen: < gerche Xitayning kishilik hoqoq mesiliside qismen ilgirleshler körülgen bolsimu, emma Xitayning melum teritoriyede yürgüziwatqan siyasiti xelqaraliq kishilik hoqoq ehdinamisining rohigha xilap, shunga, yawropa birliki tashqi ishlar ministirliri yighini Xitaydin siyasi mehbuslarni qoyup bérishni, nazaret astigha élish tüzümini islash qilishni, pikir we diniy étiqad erkinlikige qaratqan cheklimisini bikar qilishni, tibet we Uyghurarning qanuniy hoqoqlirigha hörmet qilishni telep qilidu >.
Yuqarqi bayanlardin shuni körüwélish mumkinki, xelqaraliq siyasi sehnilerde hem kishilik hoqoq, hem milletlerning heq – hoqoq mesilisi parallil halda tilgha élinip kélinmekte, shundaqla, Sherqiy Türkistan we tibet rayoni neqil keltürülüsh arqiliq, milletlerning heq – hoqoqlirining depsende qilinish mesilisining eng nigizlik mesile ikenliki qeyit qilinmaqta.
Undaqta, nime üchün Xitayning kishilik hoqoq weziyitide qismen bolsimu ilgirilesh yüz beridi – yu, Sherqiy Türkistan we tibetning weziyiti barghansiri keynige dessep nacharlap baridu?
Buning sewepliri shuki, Xitayning ichki ölkiliride kishilik hoqoq mesilisi peqet shehisler bilenla cheklengen bolsa, Sherqiy Türkistan we tibette hem bir pütün milletning, hem shu milletke mensup kishilerning heq – hoqoqliri oxshash waqit ichide tajawuzchiliqqa uchrawatidu, bir milletning heq – hoqoqliri tamamen tartip élinghan bir weziyette, shu milletke mensup kishilerning insani heq – hoqoqlirining yahshilinishidin umid kütüsh mumkin emes. Chünki Xitay merkizi hökümitining Sherqiy Türkistan we tibetke qarita yürgüzüp kéliwatqan alahide siyasiti, bu rayonlarning yerlik xelqini aptomatik halda 2 – derijilik gerejdanlargha aylandurup qoyghan, bu alahide siyaset qaysi digende, del Xitay hakimiyitining 50 nechche yildin buyan izchil türde yürgüzüp kéliwatqan Xitaylashturush we atsimilatsiye qilip yoqutush siyasitidin ibaret. Sherqiy Türkistanni élip éytsaq, bügünki künde Uyghurar öz ziminining bayliqidin paydilinish hoqoqigha ige emes, milliy maarip saheside jiddi élip bériliwatqan Xitaylashturush siyasiti, Uyghurarni özining ana tilida bilim élish hoqoqidin mehrum qalduriwatidu, Xitayning tarixni burmilash siyasiti sewebidin, Uyghurar özlirining heqiyqi tarixini bilishtin mehrum qéliwatidu, diniy sahege qaritilghan basturush heriketliri, Uyghurarning diniy eqiqat erkinlikini boghup qoyuwatidu, neshriyat we erkin pikir qilish hoqoqi digenlerdin söz echishqu esla mumkin emes, < idilogiye sahesidiki milliy bölgünchilikke qarshi turush > digen namda élip bériliwatqan siyasi heriketlerde, ghurorluq yazghuchi – sha’ir we ediplirimiz bir – birlep ziyankeshlikke uchrawatidu, hazir Sherqiy Türkistanda öz millitining tarixiy töhpiliridin pehirlinish we uni teripleshning özimu bir jinayetke aylinip qaldi, yeni, < milliy bölgünchi, terorist > dep keygüzidighan qalpiqi teyyar, bügünki künde 80 milyondin artuq noposi bar germaniyedin 4 – 5 hesse chong bir zimingha we pütmes – tügimes tebiy bayliqlargha ige Uyghurar halighanche perzent körüsh hoqoqighimu ige emes, Xitayche bilmisingiz ish yoq, ash yoq, imtiyaz, siyasi we memuri jehette orningizmu yoq ...
Eng addisi, isyan yaki topilang chiqarsingizmu uchraydighan muamilingiz oxshash emes, mesilen, merkizi hökümetning bu qetim guang dungning Dungju kentide yüz bergen dihanlar topolingi bilen, Sherqiy Türkistanda yüzbergen barin we ghulja weqelirige tutqan pozitsiyesidiki periqqe qarap baqayli, Xitay hökümiti héch bolmisa dungju kentidiki dihanlargha oq chiqarghan saqchilardin birqanchisini nazaret astigha élip, bu weqeni tekshürüsh üchün mehsus teptish yollidi, barin we ghulja weqeliride ölgen Uyghurar Dungjuda ölgen Xitaylardin nechche hesse köp idi, emma bu weqelerde yüzligen bigunaning ölüshige sewepchi bolghan, hetta nöldin töwen 30 giradusluq qehritan soghuqta yerlik xelqqe su chéchip, nechche onlighan Uyghurning tonglap qétip qélishigha sewepchi bolghan saqchi yaki eskerning héch biri hökümet teripidin soal – soraqqa tartilghini yoq, del eksiche ularning meydisige < qehrimanliq medali > taqalghan idi.
Meyli shekil jehettin bolsun yaki mahiyet jehettin bolsun, Xitay merkizi hökümitining Sherqiy Türkistangha qarita yürgüzüp kéliwatqan periqliqsiyasiti tipik bir mustemlikichilik siyasiti bolup, Xitay milliti bilen Uyghur millitining munasiwitimu, mustemlike qilghuchi bilen mustemlike qilinghuchi otturisidiki munasiwet bolup keldi, ehwal shundaq iken, Xitaylar bilen Uyghurarning kishilik hoqoq mesilisini oxshash orungha we derijige qoyup baxalashmu mentiqighe Uyghur emes. Ohshash orungha qoyush üchün, Xitay merkizi hökümiti aldi bilen Uyghurargha qaratqan Xitaylashturup yoqutush siyasitidin waz kéchip, ularning eslide bar bolghan heq – hoqoqlirini qayturup bérishi, siyasi, iqtisadi, qanuniy jehetlerde Xitay milliti bilen Uyghurarni heqiyqi yosunda teng derijige élip kélishi lazim, bu aldinqi shertler hazirlanmay turup, Sherqiy Türkistanning kishilik hoqoq weziyitining yahshilinishidin söz echish esla mumkin emes !
 

©UÇQUN-KIVILCIM - 15.02.2006 16:52  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş