|
Ghulja Shehridiki Maylamchi Ballar
Resim www.meshrep.com din elindi
Xitay
hökümitining,< chong gherbiy shimalni echish > digen
niqap bilen, yiligha nechche 10 minglap Xitay köchminini
Uyghur rayonigha yötkep kélip yerleshtüriwatqanliqi we
Xitayning herqaysi ölkiliride teshwiqat ponkutliri qurup,
Xitay puhralirini bu rayongha kélip xizmet qilishqa
righbetlendüriwatqanliqi hemmige ayan. Epsuski,
birqanche yildin buyan Uyghur diyarida jemiyettikiler
uyaqta tursun, hetta herqaysi ali mekteplerni püttürgen
yash Uyghur ziyaliliriningmu xizmet tapalmay jemiyette
qeqindi soqundi bolup yüriwatqanliqi, Uyghur
rayonidiki asasliq ijtimayi mesililerning biri bolup
kelmekte.
Hökümet dayirliri ularni ishqa almasliqta, < henzuchini
ponni bilmeydu > weyaki < bosh orun yoq, shitatimiz
toshup ketti > digendek bahanilarni körsütüp kelmekte,
hetta hazir tereqqi qilip, ochuq ashkare halda, <
Uyghur almaymiz > deydighan derijige bérip yetken, emma
ali mekteplerni püttürgen Xitaylarning héch bir
tosalghugha uchrimay bimalal ishqa orunlushup
kéliwatqanliqi, bu seweptin hazir Uyghur diyaridiki
idare jemiyetlerde ishlawatqanlarning mutleq köp
qismining Xitaylardin teshkil tapqanliqi melum,
yéngilirini ishqa élish uyaqta tursun, hetta Xitay
hakimiyiti < Xiagang > deydighan birnimni oydurup
chiqirip, idare jemiyetlerde uzun yillardin buyan
ishlewatqan Uyghur iqtisas igilirinimu türlük sewepler
bilen xizmet ornidin qaldurup, ularning yerini Xitaylar
bilen toldurup kelmekte.
Xitay hakimiyitining 90 yillarning axirliridin etibaren
yéngi pirinsiplarni tüzüp chiqip, ishqa élinidighan yash
Uyghur ziyalilirigha nisbetenmu nahayiti éghir
shertlerni qoyup kéliwatqanliqi körülmekte.
Mesilen, < Xinjiang Uyghur aptonom rayonluq xelq ishliri
nazariti > teripidin 2004 yili 3 ayning 22 küni
herqaysi nahiye we sheherlik emgek idarilirigha
tarqitilghan, < 2004 yili aptonom rayonimizda ali
mektepni pütürgenlerni jenobi xinjiangdiki 4 wilayet,
oblasttiki yéza bazarlargha ishqa orunlashturushta
yolgha qoyulidighan tallash usoli heqqide belglime > de
körsütülishiche, < aptonom rayonluq partikom > we < xelq
hökümiti >, yéza asasiy qatlam kadirlar qoshunini
kücheytish üchün, shu yili ali mektepni püttürgen
oqughuchilar ichidin 700 neperni tallap, ularni
jenuptiki Qeshqer, Hoten, Atush, Aqsu qatarliq
wilayetlerdiki yéza bazarlargha kadirliqqa iwetishni
pilanlighan. Ishqa élinidighan bu 700 neper sanning 200
nepiri azsanliq milletlerge ajritilghan bolup, ularning
yeshi 25 yashtin töwen bolushi we töwendiki shertlerge
toshushi kérek iken:
1. Töt asasiy pirinsipta qeti ching turup, wetenning
birlikini qoghdighan we Bayriqi roshen halda milliy
bölgünchilikke hem qanunsiz diniy heriketlerge qarshi
turghan bolushi lazim;
2. Siyasi sapasi yuquri bolushi, ayile terkiwi ichide
milliy bölgünchilik bilen shughullanghanlar bolmasliqi,
Dingha ishenmesliki kérek
;
3. kompartiye ezasi yaki mektepte oqughuchilar kadiri
bolghan bolushi, ilgiri < 3 te yahshi oqughuchi > digen
shereplik namni alghan bolushi lazim
;
Dimek, yuqarqi hadisilerdin, Uyghur iqtisas igilirining,
bolupmu yash ziyalilarning intayin éghir bir weziyetke
duch kelgenlikini, ularning kelgüsi istiqballirining
tamamen xirelishishke yüz tutqanliqini körüwélish tes
emes.
Chetellik bezi siyasi küzetküchilerning, nöwette Uyghur
rayonida milliy ziddiyet we ihtilaplarning, bolupmu
milliy qarshiliq körsütüsh heriketlirining shiddet bilen
küchüyishige swepchi boluwatqanasasliq amillarning
birining, Xitay hakimiyitining yerlik milletlerge qarita
chiqarghan aptonomiye siyasitini qilche ijra
qilmaywatqanliqi ikenlikini tekitlep
kéliwatqanliqiningmu belgilik asasi bar.
Mesilen, yerlik milletlerni ishqa orunlashturush
mesilisini élip éytsaq, bu heqte Xitay hökümiti
teripidin chiqirilghan < milliy teritoriyélik aptonomiye
qanuni > ning 22 we 23 maddilirida eynen mundaq
diyilgen:
< Türlük tedbirlerni qollunup, yerlik milletler ichidin
zor miqdarda her derijilik kadirlarni, türlük pen
tehnika, igilik bashqurush qatarliq kespiy iqtisas
igiliri we tehnika ishchilirini terbiyilep chiqish kérek
... >
< milliy aptonom jaylardiki aptonomiyilik organlar
alahide tedbir qollunup, her az sanliq milletlerdin
bolghan derijilik kadir we türlük kespiy tehnik
hadimlarning aptonom jaylardiki türlük qurulush
xizmetlirige qatnishishigha ilham bérishi we ulargha
atibar bérishi lazim;
Aptonom jaylardiki karxana we idare jemiyetler hadim
qobul qilghanda, aldi bilen azsanliq milletlerge etibar
bérishi, hemde yéza we charwichiliq rayonliridiki
azsanliq milletler ichidin qobul qilishqa ehmiyet
bérishi kérek >
Yuqarqi maddilar shuni körsütüp turuptuki, eger Xitay
hökümiti özi tüzüp chiqqan bu qanunlarning rohigha emel
qilghan bolsa idi, bügün Uyghur rayonida yerlikler
ichidimu ishsizliq mesilisi asasi jehettin mewjut
bolmighan bolatti.
Köpchülükke melum bolghinidek, < aptonomiye > digen bu
sözning tüp menisi, < öz özini idare qilish >
digenliktin ibaret, buxil idare qilish, siyasi, iqtisadi,
ijtimayi , qanuniy, we bashqa köp jehetlerdiki ichki heq
hoqoqlarni öz ichige alidu, hetta Xitay hökümiti
teripidin tüzüp chiqilghan < milliy teritoriyélik
aptonomiye qanuni > ning kirish söz qismidimu bu heqte
izahat bérilip, < milliy teritoriyélik aptonomiye
herqaysi azsanliq milletler toplushup olturaqlashqan
rayonlarda teritoriyélik aptonomiyeni yolgha qoyup,
aptonom organlarni tesis qilip, öz özini bashqurushni
yolgha qoyush, herqaysi azsanliq milletlerning
özlirining ichki ishlirini özliri bashqurush hoqoqigha
hörmet qilish we kapaletlik qilish, bu arqiliq
milletlerning barawerlikini namayen qilish > dep
körsütülgen.
Qisqisi, 67 maddidin terkip tapqan bu qanunning pütün
maddiliri yerlik xelqlerge paydiliq chirayliq ibariler
bilen tolghan, hazir peshqedem ziyalilirimizning, < nime
üchün özeng chiqarghan bu qanunni ijra qilghili
unimaysen ? > dep qahshaydighan yeri mana shu !
Emma,shu bir emiliyetki, Uyghur yash ösmürlirining
xéli köp qismi, < aptonomiye > digen bu uqumni, <
azsanliq milletler yashaydighan jay > digen menide
xhüshünüp kelmekte, ularning neziride, < aptonomiye >
digen bu uqum bilen, < azsanliq millet > digen bu uqum
otturisida chong bir periq yoq, bundaq bolushining
sewebi, Xitay hökümitining 50 yildin buyan izchil
dawamlashturup kelgen tetür teshwiqati, Uyghurlarning,
bolupmu ularning ichidiki yash ösmürlerning <
aptonomiye > digen bu sözning heqiyqi we toghra menisini
chüshünishige tosalghu bolup kelmekte. Diqqet qilidighan
bolsaq, 90 yillarning otturliridin etibaren Xitayning
teshwiqatlirida, Xitay xelq jumhuriyiti asasiy
qanunidiki azsanliq milletlerge qaritilghan mehsus
maddilarning we < milliy teritoriyélik aptonomiye qanuni
> diki madde we pirinsiplarning asasiy jehettin tilgha
élinmay kéliniwatqanliqini bayqiyalaymiz, merkizi
hökümetning adettiki bir uxturush yaki höjjetlirining
rohini yetküzüsh üchün Uyghur rayonidiki idare jemiyet,
mektep we hetta yéza qishlaqlarda yighin echishni adet
qiliwalghan Xitay hakimiyiti, Uyghur xelqighe bergen
chirayliq wedilirini öz ichige alghan < milliy
teritoriyélik aptonomiye qanuni > heqqide tüzükrek bir
talash tartish yaki muzakire élip barghini yoq, eger
éhtiyaji chüshüp qalsa peqetla bu qanunning özige
paydiliqla maddilirini teshwiq qilip kelmekte.yeni Xitay
hakimiyiti, 1955 yili 10 ayda < Xinjiang Uyghur
aptonom rayoni > qurulghanda yerlik xelqqe bergen
wedilirini bu xelqning kelgüsi ewlatliridin yoshurushqa
yaki tamamen untuldurushqa tiriship kelmekte.
|
|
