|
 Ötkende, Uyghurlarning
meniwiy anisi we ataghliq kishilik hoqoq qoghdughuchisi
Rabiye Qadir Xanimning, Xitayni ziyaret qilish aldida
turghan BDT bash katibi Koffi Annangha yazghan ochuq
heti, chetellerda yashawatqan Uyghurarning küchlük
diqqet etibarini qozghighan asasliq mesililerning
birge aylanghan idi.
Rabiye Qadir Xanimning bu ochuq hetide otturigha qoyghan
telepliri, mentiqisiz yaki chekidin ashqan telepler emes,
belki erkin dunya döletlirining we xelqaraliq kishilik
hoqoq teshkilatlirining yillardin buyan Xitay
hakimiyitige qarita otturigha qoyup kelgen telep we
pikirlirining eynisi, yeni, Uyghur siyasi
jinayetchilerge qaritilghan ölüm jazasini tohtutush,
Uyghur siyasi mehbuslarni qoyup bérish, Uyghurarning
diniy erkinlikige hörmet qilish, Uyghurargha qaratqan
pilanliq tughut siyasitini tohtutush, Uyghur tili we
mediniyitining tereqqiyatigha yol qoyush we Xitayning
ichkiri ölkiliridin Uyghur élige Xitay aqqunlirini
yötkeshni tohtutushtin ibaret. Mana bular, hem
Uyghurarning, hem dunya jamaetchilikining ortaq telibi,
bügünki künde Uyghurar mesilisining xelqarada hel
qilishqa tegishlik mohim mesililerning biri süpitide
otturigha chiqishimu, del eneshu Uyhgurlarning telibi
bilen xelqara jamaetchilikning telibining bir birige
parallil kelgenliki we Uyghurarningmu héch bir waqit
orunsiz teleplerni otturigha qoyup, dunya
jamaetchilikini bizar qilmighanliqidin ibaret, xalas !
Mahiyet jehettin qarighandimu, Rabiye Qadir Xanimning
Koffi annangha yazghan ochuq hetide otturigha qoyghan
teleplirining mutleq köp qismining, bundin 50 yil
burun < Xinjiang Uyghur aptonom rayoni > qurulghanda
merkizi hökümetning Uyghur xelqighe bergen wediliri we
hazir topa bésip yatqan < milliy teritoriyélik
aptonomiye qanuni > digen kitapta tilgha éli'nghan
chirayliq kelimiliridin ibaret ikenlikini, bu teleplerde
peqetla addi bir insanda bolushqa tegishlik eqelli heq
hoqoqlarningla telep qilinghanliqini körüwélish tes emes.
Eger Xitay hökümiti hem Uyghurarning, hem xelqara
jamaetchilikning bu eqelli teleplirige aziraq bolsimu
qulaq salghan bolsa idi, Sherqiy Türkistanning siyasi
weziyiti bu derijide jiddiliship ketmigen bolatti.
Sherqiy Türkistanning yéqinqi zaman tarixigha nezer
salidighan bolsaq, 20 esirning bashliridiki, yeni 1911
yilidiki Tömür xelipe isyanidin tartip taki bügüngiche
bolghan uzaq tarixiy bir jeryan ichide yüzbergen chong
kichik isyan we qarshiliq körsütüsh heriketlirining tüp
alahidiliklirini inchikiliq bilen tehlil qilghinimizda,
uning harektiri, meqsidi we bu heriketlerning kélip
chiqishigha sewepchi bolghan asasliq amillarning bir
biridin anche periqlinip ketmeydighanliqi körülmekte. Bu
amillar, mustemlikichilerning yerlik xelqqe salghan
chekidin ashqan milliy zulmi we bésimi, siyasi, iqtisadi,
ijtimayi, din, mediniy ma'arip ... qatarliq jehetlerde
yerlik xelqler uchrawatqan adaletsizlik we éghir
kemsitishler we ularning buxil zulum, bésim we
adaletsizliklerdin muntesna halda erkin, hör yashash
mohitigha erishish meqsidi bilen kolliktip halda élip
barghan naraziliq we qarshiliq körsütüsh heriketliridin
ibaret idi. emma, bu uzaq tarixiy jeryanda Sherqiy
Türkistanni idare qilip kelgen héch bir mustemlikichi
hakimiyet, yerlik xelqning isyan qilishigha sewepchi
bolghan heqiqiy amillarni esla etirap qilghini yoq,
hemmisila digüdek bu isyanlarning peyda bolush menbiyini
tashqi amillargha, yeni atalmish < jahangirlar > ning we
ularning < ghalchisi > dep qaralghan qandaqtur < intayin
az sandiki yerlik bölgünchilerning qutrutishi > gha
baghlashqa we bu arqiliq, özlirining yerlik xelqqe
séliwatqan zulumlirining üstini yepishqa tiriship keldi.
Amerikida yüz berge < 11 sentebir > teror weqesidin
kéyin, Xitay hökümitining xelqaragha elan qilghan
doklatlirigha asaslanghandimu, kéyinki 10 yilda Sherqiy
Türkistan rayonida yüz bergen milliy qarshiliq körsütüsh
heriketlirining sanining, aldinqi 40 nechche yil ichide
yüz bergen hadisilerning toplam sanidinmu eship
ketkenliki qeyt qilinmaqta, undaqta buning sewepchisi
kim ? bu soalgha jawap tepish üchün, Xitay
hakimiyitining kéyinki 10 yilda Uyghurargha qarita
yürgüzgen töwendiki siyasetlirige qisqighine köz
yügürtüsh kupaye:
Mesilen, Xitay merkizi hökümiti 96 yili Uyghurarning
milliy herikitini basturushni meqset qilghan < 7
nomurluq mehpiy höjjet > ni tüzüp chiqip ijragha qoydi
we Sherqiy Türkistandiki milliy sahede, bolupmu diniy,
mediniy maarip we neshriyat saheside keng kölemde
tazilash herikiti élip bardi,bu höjjet chiqip birqanche
aydin kéyin, yene Xitayning teshebbusi bilen < shanghey
hemkarliq teshkilati > qurulup, Uyghurar ichki we tashqi
jehette tehinmu küchlük siyasi bésim astigha élindi.
Buxil bésim siyasiti, 97 yili < 5 fewral ghulja
weqesi > ning kélip chiqishigha sewepchi boldi we
Uyghurarning bu tenichliq herikitimu qanliq shekilde
basturuldi, 11 sentebir weqesidin kéyinmu, Xitay
hökümiti yene Uyghurarning heqliq milliy heriketlirining
harektirini burmilash meqsidide, xelqarada Uyghurarni
qarilash üchün keng kölemde kampaniye élip bardi we
Uyghurarning milliy herikitini dunya jamaetchilikige <
Teroristik heriket > qilip körsütüshke tirishti. Bu
jeryanda Uyghur rayonida köpligen bigunah Uyghurar
siyasi seweptin tutqun qilinip türmilerge tashlandi yaki
étip öltürüldi, tarixiy eserler köydürüldi, milliy
maarip mejburi Xitaylashturulushqa bashlidi, metbuat
we pikir qilish erkinliki cheklinip, bu tupraqqa Xitay
köchmini yötkesh we Uyghurarni Xitaylashturush qedimi
tézlitildi, qisqisi, Xitay hökümiti kéyinki 10 yilda
Uyghur xelqining heq hoqoqlirini qoghdash jehette héch
bir ijabi qedem basqini yoq.
Melum menidin éytqanda, bügünki künde Uyghur
mesilisining xelqara siyasi sehnilerde asasliq
mesililerning birige aylinip qélishigha Xitay
hökümitining zulum we bésim siyasiti sewepchi boldi,
elwettiki, Uyghur Dawasining xelqaradiki hel kilixka
tegixlik jiddiy mesililer supitide özining siyasiy
ornigha ige bolushida, chetellerdiki Uyghur
teshkilatlirining, Xitayning buxil zulum we bésim
siyasitini dunya jamaetchilikige toghra anglatqanliqimu
mesilining yene bir teripi.
< Dunya Uyghur qurultiyi > ijrahiye komutitining reyisi
Alim Seyitof ependi, < amerika Uyghur jemiyiti > ning
tor betide elan qilghan maqalisida bu heqte tohtulup, <
Meyli Xitay hokumiti 11-Sentebirdin kéyin Uyghur
Dawasini atalmix xelqaralik terrorizm bilen baghlap
kanqilik karilixidin ket'i-nezer, Amerika we Yawrupani
baza kilip siyasiy paaliyet élip barghan Uyghur
texkilatliri ilgirkidin sezgur, huxyar, kespiy, we aktip
bolup, Uyghur dawasini özi paaliyet élip barghan mezkur
doletlerge toghra quxendurup bérelidi we ularning
kolluxigha érishelidi > dep bayan qilghan, shundaqla,
Uyghur millitining "anisi" dep atalghan Rabiye Qadir
Xanimning, Xitayning kolidin kutulup Amerikida horlukke
qikixi bilen, Uyghur Dawasining yenimu bir qedem
yuqurigha kötürülgenlikini we ularning Amerika
baxqilikidiki gherp ellirining qollixigha erishkenlikini,
Netijide, Uyghur dawasining xelqaradiki hel kilixka
tegixlik jiddiy mesililer supitide özining siyasiy
ornigha ige bolghanliqini tekitlep ötken idi.
Dimek, bügünki künde Uyghurar mesilisining
xelqaralishish qarap yüzlengenliki, Xitay hökümitini, <
özem tapqan balagha, nege baray dawagha > deydighan
halgha chüshürüp qoydi.
|
|
