Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

Ottura Asiya Jumhuriyetliride Yashawatqan Uyghur Muhajirlirining Nöwettiki Omomiy Weziyiti

Kéyinki yillardin buyan, Qazaqistan, Qirghizistan we Özbekistan qatarliq Otrtura Asiya jumhuriyetliring bir türküm Uyghur muhajirliri arqa – arqidin Amerika, Kanada we Yawropa birlikige eza döletlerge kélip siyasi panahliq tilimekte. Epsuski bu Uyghurar yuqarqi döletlerning resmiy gerejdanliri bolghini üchün, gherip elliri, < Ottura Asiya jumhuriyetliride yashawatqan Uyghurargha héch qandaq siyasi bésim yoq, shunga ularni siyasi musapir dep qarashqa bolmaydu > digenni bahane qilip, ularning siyasi panahliq teleplirini ret qilip kelmekte, hetta bezi gherip elliri ularning bir qismini yene mejburi halda öz döletlirige qayturmaqta, shunga, gherip ellirining buxil pozitsiyesi, démokratiye we kishilik hoqoqqa intiliwatqan, shundaqla pütün ümidini gherip ellirige baghlighan Uyghur xelqi ichide qattiq umidsizlik we ishenchisizlik peyda qilmaqta.
Emiliyette bolsa, duch kéliwatqan siyasi bésim jehette, Sherqiy Türkistanda yashawatqan Uyghurar bilen, Ottura Asiya jumhuriyetliride yashawatqan Uyghurlar otturisida chong bir periq mewjut emes, chünki, yuqurida tilgha élin'ghan Ottura Asiya jumhuriyetliride yashawatqan Uyghurarmu oxshashla Kommunist Xitay hakimiyitining siyasi jehettin zerbe bérish we bésim qilish obikti bolup, bu döletlerde yashawatqan Uyghur muhajirliri hem Xitay hökümitining, hem shu döletlerning mustebit we dektator Hökümetlirining ikki tereplep ziyankeshlikige uchrimaqta.

Yuqurida biz tilgha élip ötken we Nöwette gherip ellirige kélip siyasi panahliq tiligen Uyghur muhajirlirining mutleq köp qismi, shu döletlerde Uyghurar teripidin qurulghan démokratik we kishilik hoqoq teshkilatlirining, jümlidin kommunist Xitay hakimiyitige qarshi paaliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatlirining rehberlik qatlimidikiler we gholluq ezaliri bolup, ular, kéyinki yillarda Xitayning Ottura Asiyadiki siyasi, iqtisadi we herbiy küchining zoruyishigha egiship özlirige kéliwatqan türlük tehdit we xeterlerni közde tutup, öz makanlirini tashlap tashlap ketishke mejbur qalghan insanlaridi. Chünki, kéyinki mezgillerde Ottura Asiya jumhuriyetliride Xitaygha qarshi paaliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatlirining rehberlirining arqa – arqidin ziyankeshlikke uchrap hayatidin ayrilghanliqi, xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirining doklatliridimu yer élip kelmekte. Mesilen, axirqi 5 yil ichide, Qazaqistandiki < Uyghuristan azatliq teshkilati > ning reyisi Hashir Wahidi, < Nozugum fonda jemiyiti > ning reyisi Dilbirim Samsaqowa, Qirghizistandiki < Uyghur ittipaqi > ning reyisi Nighmet Bosaqov .... qatarliqlar namelum kishiler teripidin yoshurun qestlep öltürüldi, yene Köpligen teshkilatlarning asasliq hadimliri iz – direksiz yoqap ketti yaki türmilerge tashlandi, chetellerde yashawatqan Uyghurar, Ottura Asiyada yüz bergen bu yoshurun jinayi hadisilerning arqisida Xitay hökümitining qara qoli mewjut dep qarimaqta, peqet mushu hadisilerla, nöwette Ottura Asiya jumhuriyetliride yashawatqan Uyghur muhajirlirining neqeder zor hewip astida turiwatqanliqini körsütüp turmaqta.

Bezi statiskilarda Körsütülishiche, Nöwette Qazaqistan, Qirghizistan, Özbekistan Qatarliq Ottura Asiya Jumhuriyetliride 500 mingdin artuq Uyghur muhajir yashap kelmekte.

Tarixiy riyalliqlargha nezer salghinimizdimu, nöwette bu ellerde yashawatqan Uyghurarning mutleq köp qismining, eyni chaghda kommunist Xitay hakimiyitining biwaste ziyankeshlikige we zerbe bérishige uchrighan Uyghurarning tipik wekilliri ikenlikini, shundaqla buyerdiki Uyghurargha qaritilghan siyasi bésim we ziyankeshliklerning hazirghiche izchil dawamliship kéliwatqanliqini körüwélish tes emes.
Asasen 60 – yillarning bashlirida öz wetinini tashlap hijret qilishqa mejbur bolghan bu Uyghurarning mutleq köp qismini, 1944 – yili Sherqiy Türkistanda qurulghan < Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti > hökümitining, ( Xitay hökümiti teripidin < 3 wilayet hökümiti > depmu atilidu ) emiliy bashqurushidiki Ilil, Altay, Chöchek qatarliq 3 wilayetning xelqi teshkil qilmaqta, yene shundaqla ular bu jumhuriyet hökümitining siyasi, iqtisadi, herbiy we memuri tarmaqliridiki bashqurghuchi we xizmetchi hadimlar we ularning ayile – tawabatliri idi. Dimek ular, eyni chaghda Sherqiy Türkistanda Mustemlikichilikke qarshi milliy heriketning serkerde qoshuni idi,dimek, Qazaqistan Uyghuririning buxil salahiyiti, ularning nime üchün kommunist Xitay hakimiyet beshigha chiqqandin tartip taki hazirghiche izchil türde bu hakimiyetning we uning qollighuchilirining ziyankeshkilige uchrap kelgenlikining tarixiy sewebini kör sütüp turmaqta.

Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixini bilidighanlargha shu nuxta ayanki, gerche Maozedung, 44 – yili Sherqiy Türkistan jumhuriyitini barliqqa keltürgen 3 wilayet milliy herikitini, < Jungguo inqilawining terkiwi qismi > dep elan qilghan bolsimu, emma ichki jehette 3 wilayet hökümitini we shundaqla 3 wilayet xelqini asasliq tehdit we düshmen dep qarighan idi, sewebi, 3 wilayet hökümiti we uning qollighuchiliri, kommunist Xitaylarning Sherqiy Türkistanni omomi ishghal qilishigha tosqunluq qilghan, mesilen,Gerche Xitay xelq azatliq armiyesi 49 – yili 10 – ayning 20 – küni Ürümchini ishghal qilghan bolsimu, emma 3 wilayet hökümiti Xitay qisimlirining shimali rayonlargha kirishini cheklep qoyghan idi.
Kommunist Xitayning tunji dölet reyisi Maozedung, 1949 – yili, gherbi shimaldiki azsanliq milletler xizmiti heqqide qol astidikilerge bergen yolyoruqida, < siler shuninggha diqqet qilishinglar kérekki, milletler mesilisini üzül – késil hel qilish üchün, milliy eksilinqilapchilarni tel – töküs yétim qaldurush kérek > dep körsetken bolup, uning bu yerde < milliy eksilinqilabchilar > digini, del 3 wilayet hökümiti we uning asasliq qollughuchiliri hésaplanghan 3 wilayet xelqi idi. Shunga Xitay hakimiyit 49 – yili 10 – ayda Sherqiy Türkistangha bésip kirgendin kéyin, asasliq zerbe bérish nishanini 3 wilayet hökümiti we xelqighe qaratti, buxil zerbe bérish heriketlirini qisqiche töwendiki nuhtilargha yighinchaqlash mumkin:
Xitay kommunistliri Sherqiy Türkistanni ishghal qilghandin kéyin, Sherqiy Türkistan xelqining jan düshmini hésaplanghan 100 ming kishilik Gomindang qisimliri bilen birliship, bésim we türlük hile – mikirlerni ishqa sélip, 50 – yili 1 – ayning 10 - küni milliy armiyeni mejburi halda xelq azatliq armiyesining 5 - korpusi qilip özgertiwaldi we 1 – ayning 20 – küni Xitay xelq azatliq armiyesi 3 wilayet xelqining iradiasige xilap halda Sherqiy Türkistanning shimaliy rayonlirigha bésip kirdi, buning bilen, kommunist Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistandiki ishghaliyiti toluq tamamlanghan boldi. Arqidinla milliy armiye komandirliri bolsa siyasi kuruslargha jelip qilinip, tazilash, töwenge chüshürüsh, memuri xizmetlerge almashturush usuli bilen tozghaqtek tarqitiwetildi, shundaqla teslim bolghan Gomindang qisimlirini asas qilghan halda, atalmish < ishlepchiqirish qurulush armiyesi > ni qurup chiqip, bu qoshunning asasliq qismini 3 wilayet tewesige yerleshtürüp, 3 wilayet xelqini qorshaw astigha aldi.

51 – yili – yili bashlanghan < Eksil inqilabchilarni basturush herikiti > de we 57 – yilidin 59 – yilighiche dawam qilghan < istil tüzütüsh >, < yerlik milletchilerge qarshi turush > heriketliridimu asasliq zerbe bérish nishani yenila 3 wilayet xelqi boldi we bu jeryanda sabiq 3 wilayet hökümitining rehberlik qatlimidikiler we gholluq ezaliri bir – birlep ziyankeshlikke uchrap öltürüldi yaki türmilerge tashlandi we bu dewirde teswirlep tügetküzis echinishlik pajieler meydangha keldi. 55 – yili 10 – ayda qurulghan < Xinjiang Uyghur aptonom rayoni > mu Uyghur xelqining erkin iradisi bilen emes, belki Xitay< hakimiyitining bésimi we zolap tengishi bilen qurulghan birnerse idi.

Dimek, yuqarqidek bir qatar bésim siyasetliri, 60 – yillarning bashlirida nechche 10 minglighan Uyghurlarning öz ilini tashlap, Sabiq Sowet ittipaqigha tewe Qazaqistan we Qirghizistan respoblikilirigha qéchip chiqishini keltürüp chiqardi, bular asasen 3 wilayet xelqi idi, Xitay hökümiti bolsa eyni chaghda dunya betbuatliri teripidinmu chong tiradigiye dep qaralghan bu kolliktip qach – qach herikitidin nomus hes qilish uyaqta tursun, eksiche bu Uyghurarning qachalmay wetende qep qalghan ayile – tawabatlirigha qaratqan ziyankeshlikini izchil dawamlashturup keldi, 1966 – yili bashlinip, taki 76 – yili Maozedung ölgenge qeder jemi 10 yil dawam qilghan < Mediniyet zor inqilawi herikiti > jeryanida, 60 – yillarning bashliridiki chong qach – qachta chetelge chiqip ketkenlerning weten ichide qalghan uruq – tuqqan, ayile – tawabatliri, hetta yéqin dostlirimu, < Sowéyt Xiujingjuyichilirining gumashtisi >, < Sowetning ishpiyoni >, < eksilinqilabchining ayilisi > digendek töhmetler bilen qattiq bastushqa uchrap, beziliri echinishliq öltürülse, beziliri türmilerge tashlandi we yene beziliri bashqa yurtlargha sürgünge köndürüldi. Chong qach – qachta chiqip ketkenlerning wetende qalghan qoro jay we mal – mülükliri musadire qilinip, bular Xitaydin keltürülgen köchmenlerge teqsim qilip bérildi we qisqighine birqanche yil ichide shimaldiki 3 wilayet Xitay köchmenlirining uwisigha aylanduruldi.

Gerche kéyin Xitayha dewir we Hakimiyet almishitek Zor siyasi özgürüshler yüzbergen bolsimu, epsuski, eyni chaghda wetenni tashlap chiqip ketishke mejbur bolghan we nuxtuluq halda Qazaqistan hem Qirghizistanda yashwatqan Uyghurar yenila bashtin - axiri Xitayning yéngi hakimiyitining zerbe bérishige yaki bésim qilishigha uchrap keldi.
Mesilen, 90 – yillarda Sowet ittipaqi parchilinip, Qazaqistan, Qirghizistan qatarliq Ottura Asiya jumhuriyetliri musteqil bolghandin kéyin, kommunist Xitay hakimiyiti bu ellerdiki musteqilliq pikir eqimining we Uyghurar arisida küchiyiwatqan milliy heriketlerning Sherqiy Türkistangha tesir körsütishining aldini élish üchün, yene bir qatar yéngi siyasetlerni tüzüp chiqip, bu ellerdiki Uyghurargha qaratqan bésimini dawamlashturup keldi. Mesilen, kommunist Xitay hakimiyitining Qazaqistan we Qirghizistanda bash kötürüp chiqqan Qazaq, Qirghiz milletchilikini astirttin qollap, bu ellerning hökümetlirining Uyghurlarni siyasi, iqtisadi, memuri we türlük sahelerde chetke qeqishigha köz yumdi, shundaqla Uyghur rayonidiki Qazaq, Qirghizlarning siyasi, iqtisadi we memuri jehettiki ornini yoquri kötürüp, charwichiliq rayonliridin zor bir türküm qazaq, Qirghizlarni nuxtuluq sheherlerdiki memuri organlarda Uyghurarning ornigha rehberlikke teyinlep, hoshna ellerning Uyghurlarni chetke qeqish herikitige ichki jehettin masliship berdi.

Bolupmu Xitay merkizi hökümitining 96 – yili tüzüp chiqqan < 7 – nomurluq mehpi höjjiti > we yene shu yili qurup chiqqan < Shanghai anglashmisigha eza döletler ittipaqi >, Xitay hakimiyitining Qazaqistan we Qirghizistanda yashwatqan Uyghurarni asas qilghan cheteldiki Uyghurargha qaratqan bésim siyasitining tipik örnekliri bolup, Xitay buningda nuxtuluq halda bu ellerdiki Uyghurarning milliy herikitini basturushni meqset we ghaye qilghan idi. Mana shundin buyan yuqarqi döletlerde yashawatqan Uyghurar siyasi, iqtisadi, qanuniy we türlük jehetlerde éghir bésimlargha duch keldi, hetta bu ellerdiki Uyghurlarning milliy herikitining bashlamchiliridin Hashir wahidi, Nighmet Bosaqub hajim, Dilbirim Samsaqowagha oxshash meshhur shehisler qarangghu küchler teripidin ziyankeshlikke uchrighan bolsimu, emma uning istek – sorighini qilidighan hökümet chiqmidi.

Ottura Asiya Jumhuriyetliridin igelligen melumatlirimizgha asaslanghada, axirqi yillarda Qazaqistan, Qirghizistan, Özbekistan hökümetliri yeng ichide Xitay hökümiti bilen sodulushup, Xitaygha masliship, bu ellerdiki Uyghur muhajirlirigha qaratqan siyasi bésimini peydin – pey ashurmaqta, Xitay hakimiyitige qarshi gep – söz we heriketlerde bolghan Uyghur alimliri we ziyaliliri sewepsiz halda ishtin heydelmekte, halighanche soal – soraqqa tartilmaqta yaki tehdit bilen singdürülmekte.

Hem Xitayning, hem özliri turiwatqan ellerning hökümetlirining éghir bésimigha duch kelgen Ottura Asiya jumhuriyetliridiki Uyghurar bügünki künge kelgende yene öy – makanini tashlap, türkümlep gherip ellirige ikkinchi qetim hijret sepiri qilishqa mejbur bolmaqta. .
 

©UÇQUN-KIVILCIM - 22.02.2006 17:44  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş