|
Bizde < yétimchi > digen bu söz, öz yurtida siyasi,
iqtisadi, ijtimayi we bashqa sewepler tüpeylidin yashash
imkaniyiti tapalmay, yéngi hayatliq yoli izdep bashqa
yurtlarda sersan – sergerdan bolup yürgen insanlargha
qaritilghan has bir uqum, bu tiptiki insanlar desmaye,
ijrimayi munasiwet digenlerdin tamamen mehrum, nede
yétip, nede qopushinimu bilmeydu, ularning tayinidighini
peqetla issiq teni we janabi allahtin tilep alghan
meniwiy küchidinla ibaret xalas.
Kéyinki mezgillerde wetendin chetelge yéngi chiqqan
weyaki bérip tuqqan yoqlap kelgen herqandaq bir
Uyghurdin, < wetenning ehwali qandaghraq ? > dep
sorighinimda, ulardin alidighan asasliq jawaplarning
biri, < way – gepqimma, sheherlerde yézilardin kelgen
yitimchilar qumdek köpüyüp kétiptu! > digen sözdin
ibaret.
Yéqinda München shehride Ürümchidin yéngi chiqqan we
ismini ashkarilashni halimighan bir Uyghur bilen
söhbetliship qaldim, uning bayan qilishiche, <
yitimchilar > mesilisi hazir Ürümchidiki eng asasliq
ijtimayi mesililerning birige aylanghan, bolupmu kéyinki
birqanche yil ichide wetenning jenobidiki yézilardin
kelgen < yitimchilar > ning sani shiddet bilen köpeygen,
bularning ichide anche – munche desmaye bilen teley
sinap beqish üchün kelgen tewekkülchilerni hésapqa
almighanda, mutleq köp qismi peqetla turghan turqi
bilenla kelgen dihan balilar iken, ularning ichide
teliyi barlar asasen hammalliq qilish, qassapliq qilish,
harwilarda baqqalchiliq, tenzileshlik qilish, anche –
munche diniy sawadi barlar jüme we ölüm – yétim künliri
shehitlikte bashqilar üchün hetne – quran qilip bérish,
ashhana we resturanlarda qazan – qumuch yuyush ...
digendek ishlar bilen meshghul iken, ish tapalmighanlar
bolsa yerim ach, yerim toq kocha – koylarda ish – oqet
izdep yürishidiken. Ularning köpünchisining kechte
yatidighan yeri, sheherliklerning kömürhana qilip
séliwalghan kepe öyliri, bina öylerning yer asti
gemiliri, Ürümchining etrapidiki tagh we dönglerge
séli'nghan su we toki yoq ölchemsiz zey öyler iken.
Uyghurlarda < yétimchi > digen bu uqum eslide peqetla
erkeklerge qaritilghan idi, Ürümchidin kelgen dostumning
manga bayan qilip bérishiche, hazir zaman tereqqi qilip,
yétimchi erkeklerge yétimchi qizlar kélip qoshulghan,
kichigi 10 yash, we hette 8 – 9 yash bolghan bu yétimchi
qizlar sheherlerde bala baqquchisi we ayile xizmetchisi
bolup tirikchilik qilidiken. Bularning sanimu erkek
yétimchilardin qélishmaydiken, peqetla birer nazaretning
ayililikler qorosidila bala beqip yürgen bundaq yitimchi
qizlardin birqanche yüzi bar iken. Yétimchilarning
yurtini sürüshtürgende, mutleq köp qismi Qeshqer, Hoten,
Atush we Aqsuning yéza – qishlaqliridin kelgenler iken.
Bu bicharilerning ichide anche – munche yol tepip biraz
pulluq bolghanliri, yilda bir kélidighan bügünkidek uluq
künlerde yurtlirigha bérip ata – ana, uruq – tuqqanliri
bilen didar körüshüshke muyesser bolalaydiken,
köpünchisi bolsa, < huda buyrisa keler yili yol tepip
qalarmen > digen umid bilen birqanche yilini yaqa
yurtlarda yekke – yigane ötküzüshke mejbur bolidiken,
héyt künliri shehitliktiki natunush qewrilerning aldida
yighlap olturup, halis dualiri arqiliq yürigidiki azapni
yenggillitishke tirishidiken.
Bu echinishliq hadisilerdin xewer tapqandin kéyin belkim
bezilirimizning kallisida, < bundaq perishan bolup
yürgiche, zaghra yisimu öz yurtida ata – anisining
qeshida yashighan ewzel emesmu ? > digen soal peyda
bolushi mumkin, qarimaqqa bu nahayiti yolluq bir soaldek
tuyulsimu, emma ularning tüghulup chong bolghan yéza –
qishlaqlirida qanchilik éghir müshkilatlargha duch
kelgenlikini hergizmu tesewwur qilalmaymiz, Uyghurarning
en – enisige baqqinimizdimu, ular misqalchilik
imkaniyetla bolsa, aldirap öz makanini tashlap
ketidighan xelq emes, shuning üchünmu Uyghurarda, <
kishining yurtida sultan bolghiche, öz yurtungda ultan
bol > digen söz bar. Eger ularda yigili zaghra bolsa idi,
hergizmu yétimchilik yolini tallimighan bolatti, chong
sheherlerdiki yétimchilarning mutleq köp qismining Hoten,
Qeshqer, Aqsu, Atush rayonliridin kelgenlikimu, bu dihan
ballirining nime üchün yétimchilik yolini
tallighanliqini körsütüp turmaqta. Hemmimizning xewiride
bolsa kérek, Xitay hökümiti 80 – yillarning bashlirida,
< namrat rayonlargha yardem bérish, namratlarni yölesh >
shoarini otturigha qoyghan we bu shoarmu nuxtuluq halda
jenoptiki 3 wilayet, bir oblasqa, yeni Aqsu, Qizilsu
Qirghiz aptonom oblasti, Qeshqer we Hoten wilayetlirige
qaritilghan idi, eyni chaghda bu wilayetler qarmighidiki
11 nahiye, Xitay hökümiti teripidin,< memliket boyiche
eng namrat 100 nahiye > dep bekitilgen tizimlikke
kirgüzülgen idi, Xitay hökümiti bu shoarni 10 nechche
yildin buyan izchil türde towlap kéliwatidu, emma bu
rayonlardiki yerlik xelqning turmushida körünerlik bir
ilgirilesh bolghini yoq, elwettiki bu rayonlarda
heshemetlik igiz binalarning, soda sarayliri we ali
mehmanhanilarning, kochilardiki pikaplarning sanining
köpeygenliki ras, emma tashqi jehettiki bu özgürüshni <
tereqqiyat > dep teshwiq qilish, mahiyet jehette öz –
özini aldashtin bashqa nerse emes, chünki < tereqqiyat >
digen bu söz, peqet xelq turmushining yuquri
kötürülgenlikige qaritilghan bir uqum, bu rayonlardiki
yerlik xelqning asasliq qismini teshkil qilidighan
Uyghur dihanlirining bundaq yasalma < tereqqiyat >
largha éhtiyaji yoq, chünki ularni namratliqqa
yüzlendüriwatqini, chekidin ashqan alwang – yadsaqlar,
terilghu yer we su menbesining kamchil bolushi,
dihanchiliqta zörür bolghan eriq – östeng we su inshaat
qurulushining tereqqi qilmighanliqi, dihanchiliqning
mashinlashmay iptidayi shekilde qalghanliqi, yéza –
qishlaqlarda körülidighan qum, boran, su apetlirige
qarshi uzun wedilik tedbirlerning élinmighanliqi ...
qatarliq amillardin ibaret, eger Xitay hökümiti bügün
sheherlerge séliwatqan mebleghning bir qismini
yézilargha salghan bolsa idi, Uyghur dihanlirimu
makanini tashlap yétimchi bolushqa mejbur qalmighan
bolatti.
Hemmimizge melum, Xitay kommunistlirining 20 – yillardin
qalghan meshhur bir shoari bar, yeni, < yézilar arqiliq
sheherlerni qorshash > deydighan, Xitay hökümiti bu
shoarni hazirmu hem özining ichkiri ölkiliride ijra
qiliwatidu, yeni yéza ahalisining sheherlerge eqip
kirishining aldini élish üchün, yézilarning iqtisadini
tereqqi qildurushqa alahide ehmiyet bériwatidu, Xitay
bujehte melum netijilergimu erishti, emma Xitay hökümiti
Uyghur rayonida del buning eksini qiliwatidu, yeni <
sheherler arqiliq yézilarni qorshas > taktikisini yolgha
qoyuwatidu, buning sewebi nahayiti eniq, chünki bu
rayonda yerlik xelqning 80 pirsenti yézilarda, huddi
amerikidiki bezi sheherlerde hindiyanlarni uchratqili
bolmighandek, Uyghur rayonidiki Ürümchi qatarliq chong
sheherlerdimu Uyghurarni uchrutush tesliship qéliwatidu,
Uyghur körüshingiz üchün, atayiten döngköwrükke
kélishingiz kérek, dimek, Xitay hökümitining Uyghur
rayonida, yézilarni tashlap sheherlerni tereqqi
qildurushning sewebi mana shu!
Hazir Uyghur rayonining yéza – qishlaqlirigha
qaraydighan bolsingiz, Uyghur dihanlirining tehiche
birqanche ewlattin buyan özgermey kéliwatqan iptidayi
shekildiki dihanchiliq usolini dawamlashturup
kéliwatqanliqini, gerche nurghun dewirler almashqan
bolsimu, emma ulargha yüklengen alwang – séliqlarning
aziyish uyaqta tursun, yildin – yilgha köpüyüp
bériwatqanliqini körüwélish tes emes, manabu, Uyghur
dihanlirini öz tupraqlirini tashlap yétimchi bolushqa
qistawatqan asasliq amil.
Eger siz yétimchilargha qaraydighan bolsingiz, ularning
köpünchisining mektep yeshidiki ösmürler ikenlikini
körisiz, eslide ular Uyghur millitining kelgüsi ümidi
idi, epsuski adaletsiz dewir we yüzsiz bir siyasi
sestime, bir milletning kelgüsi ewlatlirini peydin – pey
nabut qiliwatidu, shunga meningche sheherlerde
yashawatqan insanlirimiz buxil yétimchilarning köpüyüp
ketkenlikidin renjimey, pütün bir milletni yétimchi
bolushqa qistawatqan hakimiyettin renjishi kérek!
Axirida, pütün yétimchilirimizning roza héytigha mubarek
bolsun !.
|
|
