|
Ürümçi,
ikki milyondin artuq ahale yaşaydiğan, Şerqiy
Türkistanning eng çong merkizi şehri. Şeherdiki asman
pelek heywetlik binalar, koçilarğa patmay kétiwatqan
maşina we ademler, awat soda bazarliri, Ürümçige tunji
kelgen herqandaq kişige bir turluk awat, zamaniwi
şeherning tesirini béridu. Lékin şu heywet binalarning
arqisida, Yamaliq téği dep atilidiğan qaqas bir tağ
rayuni bar, bu, Ürümçining awat şeher rayunğa tüptin
ohşimaydiğan meşhur "namratlar rayuni"dur.
Bu yerde asasen köpçiligi, Şerqiy Türkistanning
jenubidiki namrat rayonlardin kelgen Uygurlar yaşaydu.
Men yéqinda, ularning turmuş ehwalini bilip béqiş
meqsitide bu namratlar rayoniğa bardim. Bir töpülükke
kötürülgende köz aldimda tamamen ohşimaydiğan ikki hil
menzire, ikki hil dunya ayan boldi!
Aldi teripimde pakar-pakar weyrane kepe öyler, tar
egri-bügri paskina köçilar, hemmila yerde közge
taşlinip yatqan ehlet döwiliri, tirikçilik teşwişide
waqitsiz qeddi pükülgen ademler, arqa teripimde bolsa,
asman pelek binalar, kengri pakize yollar we
ğem-teşwişsiz yürgen ademler, wahalenki, bu weyrane
kepilerde yaşawatqanlarning hemmisila Uygur, awu
heşemetlik binalarda yaşawatqanlarning mutleq köp
qismi Hitay!
Men héli aldi terepke, héli arqamdiki
menzirige qarap bir pes sukutke çomgendin kéyin, éğir
bir hörsiniş içide yolumni dawam etküzdüm. Bu yer
giyah unmeydiğan, pakar-pakar tağ töpiligi idi.
Beziler töpilikning bir teripini kolap, üstini eski
tüskiler bilen yépip "öy" qiliwalğan, sel ehwali
yahşiraqliri, taş we hiş parçiliridin adem böyidin
sella égiz kélidiğan öylerni quriwelişqan. Waqitning
ötişi bilen, tar, retsiz, igiz-pes koçilar peyda
bolğan. Bu yerdiki öylerde, ne turba süyi, ne ğaz we
ne başqa turmuşni qolaylaşturidiğan zamaniwi
eslihelerdin söz éçiş mumkin emes, hetta birqisim
öylerde tokmu yoq iken, tok puli töleşke qisilip jin
çiraq yaki şam yéqip olturidiken. Suni neççe yüz metir
yiraqliqtiki tağning tuwen teripidin sétiwelip, çelek
we tömür tungda toşup içidiken, men kétiwetip,
ayallarning 5-6 yüz métir égizliktiki tağ üstige epkeş
bilen ming muşeqqette su toşup kétiwatqanliğini kordum.
Qattiq soğaq boluşiğa qarimay, ademlerning üstiweşi
kona we yeling idi, Men bu yerde, normal bestilik,
rohi kötürenggu ademlerni asasen uçratmidim, hemmisila,
bir-biridin oruq, çirayidin dert-hesret tökülüp turğan
ademler idi. Tilemçilik qilip olturğan Uygur boway,
momaylar qedemde bir uçrap turatti. Bu kongulsiz
menzirlerni körüp huşnutsiz boldum. Méngemni "bu
ademler özining jennet misali baği-bostanliq
yurt-mehellirini taşlap, bu eski weyranige nime dep
kélidiğandu? bu yerdiki turmuşning arzuliğidek nimisi
bar? Yurtidiki turmuş buningdinmu betermidu?!
"degendek
suallar çulğiwaldi. Men suallirimğa jawap tepiş uçun,
herqaysi yurttin kelgen, her hil yaştiki kişler bilen
paranglaştim.
"Men Qeşqerning Peyziwat naysidin kelgen"--dep gep
başlidi, 45 yaşlardiki Abdurahman isimlik kişi, "yurtta
yil böyi yerge işlep, yil ahirğa barğanda yene qerzdin
qutulalmiduq, qolumiz u yildin bu yilğa tört tengge
pul körmidi, buni az dep her yilda ikki-üç ay bikarğa
haşarğa işleydiğan gep, ahiri çidimay bala-çaqamni
élip tewekkul dep Ürümçige keldim, mana beş yil boldi,
yaz künliri miwe-çewe sétip baqqalliq qilimen, qiş
künliri, pöyiz istansisi we aptowuz békitide hammaliq
qilimen, turmuşumiz udulluq ötsimu, qolimiz az-tola
pul körüp turidu, her halda yurttikidin yahşi, tört
balam bar, çong qizim 3-sinipqiçe oquğan, kéyin oquş
pulini töliyelmey oquştin qaldi, hazir, heqning öyide
bala baqidu, undin kiçigi oğul unimu oqutalmidim,
koçida ayaq maylap pul tapidu, qalğan ikkisi téhi
kiçik
. "
Men Ürümçige yéngila kelgen yene bir kişi bilen
paranglaştim: "nimisini eytisiz ukam, men Aqsuning Bay
nahyisin keldim, yéşim 54 te, beş balining dadisimen,
qériğanda béşimğa bu sersançiliq çüşti, sözlise gep
bolidu, sözlimise dert, men esli tuğma déhqan, esimni
bilginimdin tartip yerge işlep keldim, lékin iştan
tizdin aşmidi, alwang-seliq yildin yilğa köpüyüp ketti,
mana men bu yil sanap turup 30 neççe alwang seliq
tölidim, qerz töleşke pulum yoq, birdin-bir
mülküm--bir kalamni tartip élişti, bu dertke çidimay,
qotandiki ahirqi bir tal qöyumni 250 yuenge sétip,
ayalim we beş balamğa 20 yuenni heytliq dep qaldurup
qalğinini yol kirasi qilip Ürümçige kelginimge mana
bir hepte boldi, heliğiçe qilidiğan bir işning épi yoq,
yurtluqlirimning öyide turiwatimen, emdi qaytay
disemmu qaytalmaymen, ekelgen pulum tügüdi
"
Men yene birqançe kişi bilen söhbetleştim. Ularmu
ohşaşla, yurtidiki namratliq we naheq zulumlardin
şikayet qilşti, gerçe namrat we japaliq bilsimu
hazirqi turmuşidin razi ikenligini, yurtiğa esla
qaytmaydiğanliğini éytişti
. , lékin, bu biçarilerge
bu yerdimu ténçliq yoq iken, ularning diyşiçe, Ürümçi
şeherlik hökümet we aptonum rayondin birqançe qétim
ademler çiqip bu yerdikilerni öz ihtiyarliği bilen
yurtliriğa kétişni bolmisa öylirini mejburi
çéqiwitidiğanliğini éytip tehdid saptu. Kim bilidu,
ete-ögün hökümet rastinla diginini qilsa, bu biçariler
yene nelerde sersan bolup yurerkin?!
Méni hemmidin bek, balilarning ehwali qayğuğa saldi.
Sewebi, bu yerdikibalilarning mutleq köpçiligi
ihtisadiy qiyinçiliq tupeyli mektepte oquyalmaydiken,
turmuş helekçiligide kiçik turupla beziliri
uşşaq-çüşek nerse satidiken, bezisi koçida maylamçiliq
qilidiken, bunimu qilalmiğanliri hertürlük yaman
yollarğa kirip kétidiken. Şu yerde yaşaydiğan 16-17
yaşlardiki bir bala manga, birge ösken tengtuşliridin
köpçiligining, yaman yollarğa kirip ketkenligini,
éytip berdi, ulardin bezisi oğri-yançuqçilarğa egişip
içkiri Hitayğa ketkiniçe dereksiz yoq bolup kétiptu,
bezisi zeherlik çékimlik çékip jenidin ayriliptu.
Téhimu yamini, her turluk yaman yollarha kirip ketken
ösmür balilarning arisida qizlarmu héli köp iken.
Men ziyaritimni ahirlaşturup qayttim. Wujudumni çeksiz
mung, Hesret çulğiwaldi, hisapsiz bayliqqa tolğan bir
wetenning égisi turup, namratliq azabida jan
talişiwatqan, yurtining "bağliri"din orun
tegmey"tağliri"da sersan bolup yürgen behitsiz
qérindaşlirimğa iç-içimdin éçindim!
2002. 2. 16. Ürümçi
Buğda. |
|
