|
Qutluq orda
1999-yilqi nopus statiskisida, Qirğizistandiki
Uygurlarning sani 46 ming 700 dep körsitilgen. 99-yildin
hazirğiçe bolğan arliqtiki köpeygen nopus sanini qoşup
hisapliğanda, hazir Qirğizistanda yaşawatqan
Uygurlarning sanini tehminen 50 -55 ming arliğida dep
éytişqa bolidu. Bu san boyiçe Uygurlar, Qirğizistandiki
80 neççe milletning içide, Qirğiz, Özbek, Rus we
Tungandin qalsa 5-orunda turidu.
Qirğizistandiki Uygurlarning herqaysi rayunlarğa
tarqiliş ehwali mundaq: Bişkek şehride 13 mingdin artuq,
Çuy wilayitide 11 mingdin artuq, Oş wilayitide 11
mingdin artuq, Jalalabad wilayitide 4 ming etrapida,
Qaraqolda 4 ming etrapida, qalğini başqa rayunlarğa
tarqaq orunlaşqan.
Bu hökümet statiskisiğa asaslanğan san, emma,
Qirğizistandiki Uygurlarning özi, bolupmu pişqedemler bu
sanğa işenmeydu. Ular, "bu san toğra emes,
Qirğizistandiki Uygurlarning sani emiliyette 100 mingdin
aşidu" dep qaraydu. Bundaq boluşi, sabiq Sowet dewride,
başqa Ottura Asiya döletliridiki Uygurlarğa ohşaş,
Qirğizistandiki birmunçe Uygurlarmu özining millet
teweligini özgertiwélişqan, bolupmu, Qirğizistanning
jenubidiki Oş we jalalabad wilayetliride yaşaydiğan hele
birqisim Uygurlar, "Özbek" boliwalğan. Ularning
köpçiligidin sorisingiz, "men Uygur, ata-bowam Qeşqerdin
çiqiptiken" deydu, emma millet teweligi "Özbek"dep
yézilip ketken.
Qirğizistan Uygurlirining eng çong we eng yahşi
alahidilikridin biri, bular şeher we şeher etrapi
rayunliriğa juğluşup olturaqlaşqan. Esli tarqaq
yaşaydiğan Uygurlar hem peydin-pey bir yerge yiğilip,
Uygur mehelilirini şekillendürgen. Bu hal, til we milli
orp-adetlerni saqlap qelişta, milli ömlükni qoğdaşta
çong rol oyniğan.
Mesilen, Bişkek şehrini alidiğan bolsaq, Uygurlar bu
şeherdiki, Tökildaş Uygur mehelisi, Libidinipki we
Alamidin rayuniğa merkezleşken. Gerçe Qirğizistandiki
Uygurlarning nopus sani az bolsimu, Qirğizistandiki
başqa köpligen azsanliq milletlerge sélişturğanda,
Uygurlar öz ana tili we milli orup-adetlirini birqeder
yahşi saqlap qalğan, muşu seweplik Qirğizistan hökümiti
Uygurlarning öz tilida oqutuş, gezit-radiyo we başqa
medini paaliyetlerni élip bérişiğa melum imkaniyetlerni
yaritip bergen. Mesilen, 1996-yili, Qirğizistan dölet
unversititi, şeriqşunasliq bolimide Uygur fakoltéti
éçilğan bolup, bu yerde nöwette 70 tin artuq oquguçi
Uygur tili we edibiyati boyiçe telim alidu.
Qirğizistan Uygurliri içide türlük pen saheliri boyiçe
közge körüngen kişlerdin, firaffisor we undin yuqiri
unwan alğanlar birqançe neper bolup, bulardin, pelisepe
penliri namzati firaffisor Aziz Narinbayip we Baturhanni
körsitiş mumkin. Bulardin başqa, pen namzatliri 20 din
aşidu. Undin başqa Uygur tilida, heptide bir qétim bir
saettin radiyo anglitişi, Ayda bir qetim yerim saettin
telwiziye körsitişi yolğa qoyulğan. Uygur tilida, "Ittipaq"
we "Wijdan Awazi" namliq ayliq gezitler neşir qilinidu.
Lekin, epsusulinarliği şuki, Bişkek şehri we şeher
etrapi rayunlirida 10 neççe ming Uygur yaşaydiğan
turuqluq, Uygur tilida oqutuş élip baridiğan, yaki Uygur
tili ügitidiğan birmu ottura-başlanğuç mektep yoq. Şu
seweplik mekteplerde oquwatqan Uygur balilirining
köpçiligi ana tilida sözleşte qiynilidu, hetta beziliri
sözliyelmeydu.
Qirğizistanda qurulğan Uygur siyasi teşkilat we
jemiyetlerdin asasliği Qirğizistan Uygurliri "Itpaq"
jemiyitini körsitiş mumkin. Bu jemiyet, 1989-yili
qurulğan bolup, Uygurlar merkezlişip yaşyadiğa herqaysi
jaylarda 10 din artuq şöbisi bar. Jemiyet,
Qirğizistandiki Uygurlarning siyasi-ijtima,i, mediniy we
başqa turluk jehetlerdiki ehwalliriğa köngül böluş,
Uygurlar bilen, Qirğizistan hökümet dairliri arisida
wastiçi boluş wezipisini üstige alğan bolup, jemiyet
qurulğan ötken 12 yildin artuqraq waqit mabeynide öz
mesulyiti dairiside heli köp yahşi işlarni royapqa
çiqardi.
"Itpaq" jemiyitidin başqa yene, Qirğizistandiki yerlik
Uygurlar we Şerqiy Türkistandin çiqip Qirğizistanda
waqitliq yaşawatqan Uygurlarning insan heqlirini qoğdaş
meqsidide qurulğan, Qirğizistan, Bişkek Şeher insan
heqlirini qoğdaş "demukratiye" teşkilati we teşkilat
başliqi Tursun Islammu, öz iş sahesi boyiçe aktip
paliyet körsütüp kelmekte.
Qirğizistan Uygurlirining iqtisadi ehwaliğa kelsek,
ötkünçi dewirdiki iqtisadi qiyinçiliqlar, başqa heliqler
qatari, Uygur arisidimu işsizliqning köpiyişi we turmuş
derijisining pesiyişini keltürüp çiqarğan bolsimu,
Qirğizistandiki başqa birmunçe milletlerge sélişturğanda,
Uygurlarning iqtisadiy ehwalini yenila unçilik yaman dep
kétkili bolmaydu. Qirğizistandiki Uygurlar iqtisadi
sahede asasliği Bazar sodisi we yimek-içmek tijariti
bilen şuğullinidu. Bişkek şehridiki eng çong we eng awat
aşhana, resturanlarning köpçiligi Uygurlarning bolup, bu
Qirğizistandiki Uygurlarning çong bir alahidiligi, hem
asasiy tapawet yoli bolup qalğan. Uygurlarning
yimek-içmek jehettiki ustatliğiğa başqa milletlermu
qayil, ular Uygurlarni "tirişçan, qoli epçil millet" dep
teriplişidu.
Qirğizistan Uygurliri içide, soda-tijaret saheside közge
körüngen, asasliq baylardin -Tursuntay Selimupni
körsitiş mumkin.
2002.3.6. |
|
