|
1991-yili Qirğizistan öz
musteqilliğini qolğa alğan peyitte, bu dölette
yaşawatqan Uygurlarla emes, Şerqiy Türkistandiki we
dunyaning başqa jaylirida yaşawatqan barliq Uygurlar çin
yürigin alqişlap, Qirğizistanning heqiqi demukratik
dölet bolip, Uygurlar mesiliside heqqani meydanda
turişiğa, hemde Uygurlarning bu dölettiki insani
heq-huquqlirining heqiqi kapaletke ige bolişiğa çong
umit bağliğan idi.
Derweqe, Qirğizistan musteqil bolğan deslepki yilliri,
Esqer aqayip hökümiti, ğeriptiki demukratik döletlerning
yardimige érişiş we öz helqining himayisini qaziniş
meqsidide demukratiye we kişlik hoquq pirinsipliriğa
emel qilğan asasta iş elip bérip, helqarada, "Ottura
Asayadiki yigane demukratiye arili" degen namğa érişken
idi. Lekin, ehwal tézla özgerdi. Qirğizistan hökümiti,
Hitay hökümitini renjitip qoyuştin qorqup, Uygurlar
mesiliside demukratiye pirinsipliridin yüz öridi.
1996-yili afrelda Shanghaide Hitay hökümitining
teşebbusi bilen "beş dölet başliqliri yiğini" namliq
teşkilat quruldi, Hitayning bu teşkilatni quruştun
asasiy meqsidi, "terorizimğa, diniy radikalizimğa we
bölgünçilikke ortaq qarşi turuş" dégen niqap astida,
Şerqiy Türkistan musteqilliq herkitining Ottura
Asiyadiki tesirini çekleş we Uygur musteqilliq
hertlirini basturuşta Ottura Asiya döletlirining
qollişini qolğa keltürüş idi. Qirğiz hökümiti, Hitayning
bu meqsidini yahşi çüşünüp tursimu yénila bu teşkilatqa
aktip iştirak qildi, hemde, Hitay hökümitining, Şerqiy
Türkistan musteqilliq herketlirini qollimasliq,
Uygurlarning Qirğizistandiki siyasi paaliyetlirini
çekleş heqqidiki, demukratiye pirinsipliri we helqara
kişlik hoquq ehtinamisige tüptin hilap bolğan, birqatar
kelişim we şertnamilerge hiç ikkilenmestin qol qoydi.
Şundin başlap, Uygurlarning Qirğizistandiki insan
heqliri weziyiti tézla yamanlişişqa başlidi. Biz bu
heqtiki tepsilatlarni töwendiki birqançe jehettin bayan
qilip ötimiz.
1.Eslide, birleşken döletler teşkilati "kişlik hoquq
ehdinamisi" ning 3-maddisida nahayti éniq qilip:" öz
dölettide siyasi teqipke uçraş seweplik, siyasi baş pana
sorap kelgen siyasi qaçaqlarni yene şu döletke qayturup
bérişke bolmaydu" dep éniq körsitilgen,Qirğizistan hem
bu kelişimge qol qoyğan bolsimu, Şerqiy Türkistandin
qéçip çiqip siyasi baş pana soriğan Uygur siyasi
qaçaqlarğa nispeten, Qirğizistan hökümiti yuqarqi
kelişimge izçil hilapliq qilip keldi.
Mesilen, 96-yildin hazirğiçe bolğa 6 yil waqit dawamida,
Qirğizistan hökümiti, Şerqiy Türkistandin siyasi baş
pana sorap çiqan köpligen Uygur siyasi qaçaqliriğa
siyasi baş pana bérişni ret qilğanning sirtida,
ilgiri-ahir bolup, Jelil Turdi qatarliq 10 din artuq
Uygurni Hitay hökümitige qayturup berdi, Hitay dairliri
ularning bezilirige ölüm jazasi bérip şu haman ijra
qilğan, bezilirini uzun muddetlik qamaq jazasiğa höküm
qilğan. Qirğiz hökümiti, helqara jemiyetning eyiplişidin
qorqup, Uygur siyasi qaçaqlarni Hitayğa qayturup bériş
işini köpünçe mehpi şekilde élip barğanliği üçün,
hazirğiçe Hitayğa qayturup bergen Uygur siyasi
qaçaqlarning heqiqi sani we salahitini tepsili éniqlaş
mumkin bolmaywatidu.
Undin başqa, Qirğizistan hökümiti yene, Hitay
hökümitining teliwige
asasen, Qirğizistanda siyasi qaçaqliqta yaşawatqan
Uygurlarni,
yoqilang bahane-sewepler bilen qolğa elip, delil
ispatsizla, olumge we turluk qamaq jazaliriğa höküm
qilmaqta.
Mesilen, 2001-yili may éyida, Qirğizistan Oş oblastliq
sot, Esqer Tohti, Ehmet Gönen, Behremjan, Eli Mesum
qatarliq tört Uygur yaşni, 1999-yili uşta yüz bergen
aptowuz partilitiş weqeside eyiplep, ulardin üçige ölüm
jazasi, Eli Mesumge 25 yilliq qamaq jazasi höküm qilğan,
Qirğizistan ali soti bu hökümni testiqliğan. Emiliyette,
bularning aptowuz partilitiş weqesi bilen héçqandaq
alaqisi yoq bolup, Qirğiz sot dairliri, guwaçilarning
guwahliq sözi, adukatlarning qetti ret qilişiğa qarimay,
bu adaletsiz hökümni çiqarğan, Qirğizistandiki herqaysi
hoquq qoğdaş organliri we adukatlar bu qétimqi sotni
birdek, "tamamen Hitayning teliwi bilen élip bérilğan
qanunsiz, adaletsiz sot" dep qarimaqta.
Yene, 2002-yili 31-dekabir küni, Bişkek şeher Sewerdilow
rayunluq sot, Qeyserjan Jalal, Ablimit, Tohti Niyaz
qatarliq üç Uygurğa," qanunsiz Şerqiy Türkistan
teşkilati qurğan, qoral saqliğan" dégendek eyipler bilen,
ularğa,ayrim-ayrim halda 25 yilliq, 16 we 17 yilliqtin
qamaq jazasi höküm qilğan. Emiliyette, adukatlarning
eytişiçe bu hil eyipleşlerning hemmisi oydurma bolup
Qirğizistanda hiçqaçan bundaq bir siyasi teşkilat
qurulmiğan iken, şunga ular, bu toğruluq ali sotqa erz
yezişqan.
Bulardin taşqiri, Şerqiy Türkistandin kélip
Qirğizistanda qanuni soda-tijaret paliyiti bilen
şuğulliniwatqan Uygurlarning heq-huquqi we mal-mülki
tégişlik kapaletke érişelmidi, ular herdaim, saqçi we
qara jemiyettikilerning qaqti-soqti qiliniş obikti bolup
keldi, bu ehwalğa qarta Qirğiz hökümiti birer keskin
çare-tedbir qollanmidi.
Mesilen, 2002-yili 12-fewral küni keçqurun, Bişkek
şehridiki "Tur baza" dep atilidiğan Uygur
tijaretçilerning soda merkizige namelum ademler qestenge
ot qoyiwetken. Bazarning ot öçürüş esliheliri naçar
bolğaç, uning üstige, ot oçürüş hadimliri waqtida
kelmigen bolğaçqa, bazardiki 200 din artuq dukan (barliq
dukanning 90%) we dukandiki mal (reht), neq pul,
tijaretçilerning pasport, hojjetliri we türlük turmuş
lazimetlikliri köyup kétip, eslidki awat bazar tamamen
bir harabizarliqqa aylanğan. Kişini téhimu éçindurdiğini
şuki,
ot köyiwatqan mezgilde, ot öçürüş hadimliri
tijaretçilerdin pul telep qilğan, şuningdek, bazarğa
yerlik Qirğiz puqraliri basturup kirip, tijaretçilerning
köymey qalğan pulliri we mallirini bulaşqa başliğan.
Saqçi hadimliri bulangçilarğa purset tuğdurup bériş
bilen birge, özimu bulangçiliq qilğan. Bu jeryanda
birqançe Uygur tijaretçi saqçi we bulangçilar teripidin
urup yarlandurlup, pulliri bulap kétilgen.
Bu qétimqi ot apiti, bolupmu, ot öçürüş hadimliri,
saqçilar hemde bulangçilarning Uygur tijaretçilerge
qollanğan ğeyri insani qilmişliri Qirğizistan
jamaetçiligi arisida küçlük inkas peyda qildi.
Qirğizistandiki nopuzluq telwiziye qanalliridin bolğan,
"Piramida", "KÖRT", şunngdek, Bişkekte çiqidiğan "Dilo",
"Bişkek keçlik géziti" qatarliq nopuzluq gézitler bu
weqéning jeryanini toğra mewqede turup etrapliq yorutti,
saqçi we ot öçürgüçi hadimlarning rezil qilmişini qattiq
tenqit qildi. Bolupmu, "KÖRT" teliwiziye qanili
23-fewraldiki körsitişide, weqe yüz bergende neq
meydanda bolup, saqçilarning bulangçiliğini öz közi
bilen körgen, 10-11 yaşlardiki birqançe neper ösmür
oquğuçilarning guwaliq sözini jamaetke aşkara qilip,
şaqçilarning jinayi qilmişini tel-töküs éçip taşlidi.
Lekin muşundaq ehwal astidimu, Bişkek saqçi dairliri
özining numusluq qilmişini zadila étirap qilmidi, ekişçe
özini aqlap, hemme eyipni Uygur tijaretçilerning özige
artişqa urundi.
Meslen, ot kétip ikki hepte ötkende, Bişkek şeher saqçi
idarisining başliği Sorançiyip, jamaetning saqçilarğa
bolğan narazliğiğa inkas qayturup "saqçilar héçqaçan
Uygur tijaretçilerni bulimidi, ular saqçilarğa töhmet
qiliwatidu, hemme eyip ularning özide
"digen bayanat
bilen saqçilarning jinayi jawapkarliğini yoqqa çiqirişqa
urundi.
Nöwettiki eng yéngi molçerleşlerge asaslanğanda, Uygur
tijaretçiler bu qétimqi ot apiti we bulang-talang
qiliniş aqiwitide 500 milyun dollar qimmitide iqtisadi
ziyan körgen, iqtisadi ziyandin taşqiri, ularning rohi
jehettin uçriğan horluq we azaplirimu intayin eğir boldi.
Uygur tijaretçiler haniweyran bolup, éçinişliq ehwalda
qalğan, Qirğizistanning saqçi we puqraliri, dunyada
héçqaçan, héçbir helq sadir qilmiğan ğeyri insani
qilmişlarni sadir qilip, Qirğizistan döliti we
saqçilirining şénige dağ çüşürgen bir şaritta,
Qirğizistan resmiy hökümet dairlirining bu weqege qarita
tutqan étibarsiz pozitsiyisi kişini téhimu ejeplenduridu!
Weqe yüz bergendin hazirğiçe bolğan ikki heptige yéqin
waqit içide, Qirğizistan resmiy hökümet dairliri,
ziyanğa uçriğan Uygur tijaretçilerge meyli maddi
jehettin bolsun, meyli rohi jehettin bolsun héçbir
yardem körsetmigen, eng eqellisi ularğa ikki éğiz
teselli béridiğanğimu adem çiqmiğan!
Bu bazarğa bundin burunmu üç qétim ot ketken, yene kélip
qestenge qilinğanliği éniq tursimu Qirğiz hökümiti
weqéni yahşi bir terep qilmiğan.
Qirğizistan dairlirining Uygurlarğa körsitiwatqan
yuqarqidek hertereplime ğeyri insani muamilisi,
Qirğizistan we dunyaning başqa jaylirida yaşawatqan
barliq Uygurlarning qattiq narazliğini qözğimaqta.
2. Qirğizistanda, Uygurlarning insani heq-huquqlirining
depsende qilniş halliri, yalğuz, Şerqiy Türkistandin
kelgen Uygurlar bilenla çeklenmeydu. Qirğizistandiki
yerlik (girajdan) Uygurlarmu, her tereplime, bésim,
kemsitiliş we ziyankeşliklerge uçrimaqta.
Jümlidin, Qirğizistandiki yerlik Uygurlarning Şerqiy
Türkistan musteqilliq dewasiğa bağliq siyasi paliyetler
bilen şuğullişi, 96-yilidin kéyin qattiq çeklimige
yoluqti, namayiş qiliş we başqa paliyetlerge yol
qoyulmidi. Mesilen, 1999 - yili 10 - dékabirda,
Qirğizistan,
Bişkek şeher insan huquqini qoğdaş "demukratiye"
teşkilatining uyuşturuşi bilen, Bişkektiki Hitay
elçihanisining aldida Uygurlar narazliq namayişiğa
çiqqan, saqçilar derhal yétip kélip, namayişçilarni
mejburi tarqitiwetken, hemde, namayiş teşkilligüçisi
Tursun Islamni " qolğa alimiz" dep tehdid salğan.
Undin başqa, 2000 - yili mart eyida, Qirğizistan
Uygurliri "itpaq" jemiyitining başliği, közge körüngen
siyasi paliyetçi Niğmet Busaqup, namelum qatil teripidin
étip öltürüldi. Bu weqéni hemme kişi birdek, "bu tamamen
Hitayning siyasi süyqesti, bu işta Qirğiz hökümitiningmu
jawapkarliği bar" dep qarimaqta. Derweqe, ikki yildin
béri Qirğiz hökümiti, Busaqupning heqiqi qatilini tépip
çiqmidi, bu hem kişlerning yuqarqi pikrining toğriliği
körsitip béridu.
Yene mesilen, 2000-yili 28 - dékabirda, Bişkek şehridiki
"insan" namliq resturanda, bu yerge tamaq yigili kirgen,
A. Aripop, K. Aşimop qatarliq yerlik üç Uygur yaş, héç
sewepsizla, bu yerde haraq içip olturğan Qirğiz
saqçiliri teripidin qattiq dumbalanğan. Saqçilar, ularni
qattiq urğanning üstige ularğa waqirap turup: "senler
Uygurlar hemmeng terorest, biz senlerni ézimiz,
senlerning erkin nepes élişingğa yol qoymaymiz
" dep
haqaret qilğan. Kéyin ularni saqçi maşinisiğa sélip
saqçi idarisige élip bérip yene qattiq urup, birsining
quwurğisini sundirwetken, yene birsining ménge songigini
zehmilendurgen.
Bu weqe, Qirğizistanda yaşawatqan yerlik Uygurlarğa
intayin éğir rohi zerbe boldi, Uygurlar qattiq horluq we
kemsitiliş hés qildi.
3. Yuqarqilardin taşqiri, Qirğizistanda Uygurlarning
insani heq-huquqiğa dehli-teruz yetküzüşte, Qirğizistan
ammiwi ahparat wastilirimu öz hessini qoşmaqta. Jümlidin,
Qirğizistandiki birqisim gezit-jornallar, Hitayning
teliwi we Qirğiz hökümutining Uygurlarğa qiliwatqan
ğeyri insani muamilisige yéqindin maslişip, Uygurlarning
obraziğa dağ çüşüridiğan, Uygurlarğa haqaret bolidiğan
maqalilerni élan qilmaqta.
Mesilen, Bişkekte çiqidiğan abruyluq gezitlerdin, "Dilo",
"Bişkek keçlik geziti" we Qirğizistanning asasliq
hökümet geziti bolğan "Qirğizistan silowa" qatarliq
gezitler, yéqinqi bir mezgil içidila,"Uygur teroristliri",
"Şerqiy Türkistan teşkilati ezalirining terorluq herkiti"
we "Uygur mesilisi boyiçe mesile" qatarliq maqalilerni
élan qilip, Uygurlarni "terorist" dep haqaretlidi.
Omumen alğanda, Qirğizistanda yaşawatqan Uygurlarning (meyli
yerlik Uygurlar bolsun, meyli Şerqiy Türkistandin çiqqan
Uygurlar bolsun) insanliq huquq weziyiti kişini
qanaetlendürmeydu.
Biz, Qirğiz hökümitining halqara kişilik hoquqqa hurmet
qilip Qirğizistanki bu hil yaman weziyetni ongşişini
umid qilimiz.
Şuning bilen birge helqaradiki munasiwetlik kişlik hoquq
organlirining bu mesilige jiddi köngöl bölup, Qirğiz
hökümitige tégişlik inkas qayturişiğa tilekdaşliq
bildürimiz.
Bu doklat Sherqiy Türkistan Informaszon Merkizi we
Qirğizistan, "Bişkek sehri insan huquqini qoğdaş
démukratiye" teşkilati terpidin hazirlandi.
2002.2.16. |
|
