Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

2 ) Ziya Semedi Heqqide Eslime

( Ziya Semedi Tewelludining 90 yillighi aldidin ) 

Sherqiy Türkistan azatliq inqilabining büyük namayendilirining biri, Xitay basqunchilirigha qarshi uluq mujahid, Uygur yéngi zaman edibiyatining asaschiliridin biri, meshhur yazghuchi we jamaet erbabi Ziya Semedi bu yil 15 – April küni hayat bolghan bolsa, 90 yashqa tolghan bolatti. 

Ziya Semedi 1914 – yili Taldiqorghan wilayitining Yarkent nahiyisi Xunfey yézisida tughulghan. 

U özining inqilabi pa'aliyetini Ghuljida 1934 –yili medini – ma'arip ishliridin bashlap, 1937 – yili wetenning musteqellighi we xelqning azatlighi üchün élip barghan inqilabi pa'aliyetliri üchün jallat Shing Shisey türmisige tashlinip, 7 yilliq éghir türme hayatini béshidin kechürgen, 1944 – yilidiki inqilabning bésimi bilen türmidin boshitilip, Ilida qurulghan Sherqiy Türkistan hökümitide muhim xizmetlerde bolghan. 

Ziya Semedi edibiyatimiz sepigha drammatorg süpitide qoshulup, uning onlighan peyseliri ichide „Qanliq Dagh“ , „Zulumgha Zawal“ , „Gherip – Senem“ drammeliri bilen 30 – yillardiki Uygur edibiyatigha untulmas bibaha bayliq qoshqan. 

Ziya Semedi 1949 – yildin 1961 – yilighiche Sherqiy Türkistan'ning medini – ma'arip, edibiyat – senet, hökümet orunlirida muhim xizmetlerde bolup, Xitay basqunchilirining mustemlikichilik siyasetlirige qarshi qormay, dadilliq bilen küresh qilip, milliy medini – ma'arip, edibiyat – senetni tereqqi qildurush, uni saqlash, milliy yazghuchi we mediniyet xadimlirini terbiyeleshke eqil – parasetini, teshkilatchiliq iqtidarini keng jari qildurdi hem bu saheni milliyleshtürüshte we qoghdashta xelqimizge zor xizmet körsetti. 

Xitay mustemlikichilirining Sherqiy Türkistandiki jalliti Wang Inmaoning bashqurushida 1957 – yili Aptonum rayonluq partiye komititining 6 aygha sozulghan „yerlik milletchilikke qarshi turush omumi yighini“ni échip, Abdurihim Eysa, Ziya Semidi bashliq Sherqiy Türkistan xelqining milliy menpe'etige sadiq keng kadirlarni yoqutushqa qanliq qolini uzatti. Mushundaq  tengsiz hayat – mamat körishide millitimizning yiraqni körerlik peziliti bilen qehrimanliq rohini ipadiligen bizning büyük qehriman mujahidimiz Xitay baqunchilirining asmilatsiye we irqi qirghinchiliq jinayetlirini pash qilip, milliy kadirlirimizni gheplet uyqusidin oyghutup, Xitay mustemlikichilirining basqunchiliq siyasetlirining éghir aqiwetliridin agahlandurup, Wang Inmaodek Beijing'ning zalim tülkisini mat qilghan idi.

Shuning üchün 1958 – yili Xitay milletchiliri uni közge qadalghan mix körüp, “milletchi“ dep qarilap, emgek lagirigha sürgün qildi.  

Ziya Semedi 1961 – yili aylisi bilen Qazaqistangha chiqip ketsimu, uning oy – pikri, pütün wujudi kommunist Xitay zulmi astida qalghan weten – xelqini terk etkini yoq, shunga unung „Mayimxan“ , „Yillar Siri“, „Ghini Batur“, „Exmet Ependi“  qatarliq yirik romanliri „Dertmenning Zari“, „Bir tal Papirus“ , „Ürük gülligen chaghda“ qissiliri we „Iparxan“ Peysilirini Sherqiy Türkistan xelqining azatlighi we weten istiqlaliyitige beghishlighini tasadipi emes, pütün hayati boyiche bir qolida Elem, bir qolida Qelem tutup, Xitay basqunchiligha qarshi her xil küresh meydanlirida düshmenning süyqest, hile – mikirlirige aldanmay, uning dehshetlik heywisidin qorqmay, igilmes – sunmas irade bilen weten – milletke bashtin – axir izchil sadiq bolup, yiraqni körgen büyük mujahid, Ellame yazghuchimiz 90 yashqa toldi. Biz uning 90 yashqa kirgen mubarek toyini qutlighan chéghimizda uning shu qimmetlik pidakarliq rohini üginishimiz hem uni özimizning emeli hayatimizghimu tedbiq qilishimiz, bir éghiz söz – wetinimiz azatlighi üchün köresh qilishimiz kérek. Shundaq qilghandila weten – xelqimiz hem söyümlük yazghuchimiz bizdin razi bolidu. 

1952 – yili 6 – ayning axiri bir qisim sawaqdashlirim bilen Ürümchi 2 – darilmuelliminning 7 – sinipini tügitip, shu chaghdiki weziyetning teqezzasi bilen özem 3 yil burun oqup chiqqan Ürümchi gherbi östeng 2 – bashlanghuch mektep (hazirqi Ürümchi sheherlik 5 – bashlanghuch mektep) ke muellim bolup teqsim qilinghan idim, bu waqitlar Beijing hökümranlirining Sherqiy Türkistangha bésip kirgen deslepki yilliri bolup, Xitaylar bu zémindiki özining asasining boshlighi we ajizlighi sewebidin intayin éhtiyatchan siyaset yürgüzüshke mejbur idi, ular he disila sözlirining bismillisida “Shinjangdiki her millet xelqining gomindanggha qarshi 3 wilayet inqilabi, Sowet ittipaqining xalis yardimi, her millet xelqining qollap quwetlishi, dana dahimiz Reis Maozidungning rehberlikidiki merkizi hökümetning toghra rehberliki bilen Shinjang ténchliq bilen azat boldi“ dep Sherqiy Türkistan xelqining töhpisini aldinqi orungha qoyatti, lékin ular alliqachan sotsiyalizim bayrighini kötüriwilip, her xil tamlardiki Sherqiy Türkistan zéminidiki Uygurlarni asas qilghan Türki xelqlerge qarshi jaza yürüshlirini bashliwetken idi. 

   Emdi ma'arip sahesidimu yazliq tetildin paydilinip, Ürümchi wilayitidiki barliq oqutquchilarni yighiwilip mejburi siyasi üginishke uyushturghan idi bu oqutquchilar chong yighini Ürümchi shimali derwazidiki 1 – darilmuelliminning mektep meydanida 52 – yili eyulning béshida échilghan bolup, Ziya ependini shu chong yighinda1- qétim körgünüm isimda… mektep meydanining shimali teripige waqitliq sehne yasalghan, sehne törige Maozidungning Resimi ésilghan bolup, Ziya Semedi bashliq yighin riyasetchiliri sehnidin orun alghan, Yighin qatnashchiliri olturidighan meyydanda orunduq yoq. Kishiler daq yerge olturghan iduq, yighin qatnashchiliri bir qanche yüz kishidin terkip tapqan bolup, bular Ürümchi shehiri we Ürümchi wilayitining her qaysi nahiyeliridin kelgen bashlanghuch mekteplerning muellimliri idi, bularning mutleq köpchiligi Uygur, Qazaq, Tatar, Özbekler Xitaylar bolsa azghine bolup, meydanning bir chétide olturushti. Yighin reisining sözidin kéyinla shu chaghdiki ma'arip nazaritining Naziri Ziya Semedi sözge chiqip, bashtin – axir Uygurche sözligen, Xitaylargha terjiman ishlitilgen. Perizimche, texi 40 yashlargha yetmigen qeddi – qamiti kilishken sumbatliq Uygur yigiti nahayiti ishenchlik halda her millet xelqining medini – ma´´ulugh Junghua millit´´aripini rawajlandurush heqqide sözlep, oqutquchilarni bu shereplik Wezipining höddisidin chiqishqa chaqiriq qilghan idi, unung sözini anglawatqan bizler ichimizdin chiqqan mundaq kilishken Rehberlirimizdin intayin ghorurlinip, özimizni pexirlik hes qilishqan iduq, aridin uzaq zamanlar ötti…

   2 – qétim ziya ependini 40 yil ötüp, 1992 – yili 12 – ayda Türkiye, Istanbul shehiride ötküzülgen Sherqi Türkistan Milliy Qurultayda kördüm, bu qétim Ziya ependi Almutidin Qurultaygha Uygurlarning xelqaradiki meshhur zatliri süpitide qatniship, qurultayda intayin muhim nutuq sözlep, Sherqiy Türkistan dawasining yéngi boghunlirigha nahayiti chong ilhamlar bergen idi. 

Méning 1998 – yili mayning axiri Ottura Asiyagha qilghan sepirimde Almutidiki dostum Dolqun Yasin hem uning xanimi bilen uning öyige barduq. Ziya ependining qizi Beliqiz bizni kütüwaldi, mihmanxanisigha kirip hayal ötmey, bizning aqsaqilimiz qedemlirini asta bésip kilip bizni kütüwaldi. Uning qeddi yene shu burunqidekla tik, meghrur idi. Özi oruqlap, chachliri shalanglap aqirip ketken bolsimu, közliride ömid nurliri chaqnaytti. Men uni tetik – timen, xatirisi shunche éniq, hayattin intayin ümidwar kördüm. Men Dolqun bilen aldin kilishiwalghinimiz boyiche Ziya ependini aware qilmay, jiq bolsa yérim saetche olturup qaytishni oylighan iduq, qizi bizge üstel rastlap chay berdi, undin kéyin ziya ependi özining yiraq eslimiliri, Uygurlarning hazirqi weziyiti, weten dawasi heqqidiki köz qarashlirini sözlep, 3 saetke yéqin waqitning ötüp ketkenlékini özimu, bizmu sezmey qaptimiz, u wetinimiz heqqide toxtilip: “dawyimiz üchün eng muhimi ittipaqliq ikenligini tekitlep, wetinimizning choqum azat bolidighanlighini, buning üchün hemmimizning birge köresh qilishimizni tapilidi. U özining shunche yashanghan we kiselchanliqigha qarimay, özining hayat xatirilirini yezishni dawamkashturiwitiptu. Biz qedirlik yazghuchimizgha janabi allahtin mustehkem salametlik, uzun ömür we zor ijadi muweppiqiyetler tilep xoshlashqan iduq.

  Men ayalim bilen Almutidiki tuqqanlarni, dostlar hem wetendashlarni yoqlap, ularni ziyaret qilish üchün 2003 – yili 28 – Eyun Almutigha keldim, men 2000 – yili 20 – noyabir küni Sidnida cheghimdila Ziya ependining wafat qilghanlighini anglap, uning oghli – dostimiz Riza Semedi we aile – tawabatlirigha teziyename ewetken idim hem Almutigha béripla bu pishqedem ustazimizning qebrisini yoqlap rohini xish qilarmen digen oyum bar idi. Bügün 9 – Eyul ( charshenbe) Almutidiki beyimiz Dilmurat Qoziyiwning 50 yilliq toyigha kelgen chetellerdiki bir qisim Uygur mihmanlar „durdbar“ mehellisidiki yurt chongliri we Riza Semedilerning hemralighida „Duruba“ qewristanlighidiki Ziya ependining Tupraq béshigha kelduq. Qewre üstige tashtin supa qilip kötürülgen, uning üstige qizilghan mayil qewre téshi ornutulup, tashning yüzige Ziya Semedi digen xetler yézilip, astigha pishqedem ustazning tewellud qilghan we dunyadin ötken tarixliri yéziliptu. Hemmimiz qewrige qarap, sep tüzüp sükünatta turduq, xiyalim chaqmaq tizlikide 50 - yillardin uni 1 – qétim, 2 -, 3 – qétim körüshkendiki ehwallar köz aldimdin kino lintiliridek tizilip ötti. Men bu qétimqi sepirimde bu ulugh zatni yene bir qétim körimen, dep oyliwidim, lékin hayatliqta ejel, konilar digendek: “ ölüm – qash bilen kirpikning arilighida“ digini rast, méning xiyallirimni „Yasin“ sürisidin oqulghan parche böldi. Hetme – Qur'an kerimdin kéyin hemmimiz merhumgha dua qilduq. “hey isit!“ deyttim ichimde, ulugh wetinimiz Sherqiy Türkistanda zulumgha qarshi käresh qilip zindanlargha boy berrmey, Nilqa taghlirida partlighan inqilabning ot – uchqunlirida ayyultuzluq kök bayraqni kötürüp, Manasqiche bérip, diktatur Sitalinning tosqunlighi bilen Ürümchige ghalibiyet Tughini qadalmay, axirida, Mauchi Xitaylar bilen çeksiz köresh meydanlirida tighmu – tigh köresh qilip, ularni yenggen, ilajisiz wetendin ayrilip weten derdi- millet ghemida köyüp – piship ulugh eserlerni yazghan ulugh akimizdin ayrilip qalduqmu? “ yaq, yaq!“ deytti mining yürigim. Köz aldimgha uning yürek qanliri bilen yézilip, menggülük hayatliqqa erishken qehriman anilirimiz Mayimxan hem Iparxanlar, ötken esirning aldinqi yérimida Sherqiy Türkistangha yoruq tangni bashlap weten üchün eziz janlirini bergen Tömür Xelipe, Ghojiniyaz Haji, Sabit Damollah, Exmetjan Qasimi we Gheni Baturlargha oxshash yüzlep qehriman ezimetler keldi…..

Toghra! mujahidimiz, yazghuchimiz, ustazimiz ölmidi, u jismanen bizdin ayrilghan bolsimu, uning yaratqan qehrimanliqliri Uygur xelqi bilen birge yashap, bizni weten azatliqigha menggü ündeydu.  

Hörmetlik ustaz, qewringizde ténch yéting, Insha Aallah, ömür boyi köresh qilip, kütüp, kiche – kündüz zariqqan söyümlük weten – Sherqiy Türkistanning azatliq tangliri pat yéqinda atidu !

          Exmet Igemberdi

2001 – yili Noyabirda yézilghan
2004 – yili 17 – Yanwar qayta tüzitildi
Lewirpul – Sidniy

©UÇQUN-KIVILCIM - 15.02.2006 14:04  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş