Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

7 ) Ürümçidiki Namratlar Mehelisi

     Şerqiy Türkistan information merkizining wetendin yolliğan yene bir hewirtige qariğanda Xitay tajawuzçi hökümiti zor küç we mebleğ ajritip, Uygur xelqining milliy kimlikini, we ularning diniy tuyğulirini ajizlaşturuşqa qaritip, Uygur xelqi Islam diniğa étiqad qilğan dewirlerde barliqqa kelgen mediniyet yadikarliqlirini weyran qilip, Islamdin ilgirki budda mediniyitige ayit asare etiqilerni ottura tüzlenglik uslubidiki Xitay mediniyitini asas qilğan metotta eslige kelturuşke başliğan.Xinjang axbarat torining 2003 - yil 6 - ayni ng 19-, 21-, 24 - we 25-künliridiki xewerliride Şerqiy Türkistanning Böretala, Qutubiy, Sanji, Manas, Kuçar, Altay, Balğuntay, Jeminey, Hoten rayonlirida bu quruluşning zor mebleğ selinip başlanğanliqi xewer qilinğan.Xitay hökümitining bundaq qiliştiki meqsidi bir tereptin <qedimqiy mediniyitinglarni qoğdap qalduq> dep Uygur xelqige yahşiçaq boluş, we dunya jamaetçilikini aldaş bolup, yene bir tereptin Budda mediniyitige ayit arhiologiylik nuhtilarni Xitay mediniyiti asasida özgertip yasap çiqip, wetinimizning tağ deryalirini, ottura tüzlengliktiki Xitay mediniyet uslubi hadisisi bilen birdeklikke ege qilip, dunya jamaetçilikige zorlap tengiwatqan, <Şerqiy Türkistan qedimdin tartip bizning zeminimiz> degen atalmiş sepsetini bazarğa sélişqa zemin hazirlaştin ibaret.
Asare etiqilerni qoğdap qéliş elbette intayin yahşi bir iş , emma Xitay hökümitining bu atalmiş yahşi işining arqisiğa, Ziminimizni yutiwéliş we xelqimizni Assilimatsiye qiliwitiştin ibaret qara niyet yoşurunğan.
Xinjang axbarat torining 2003 - yil 6-ayning 21 - küni Ürümçi waxti saet 17:48 de tarqatqan xewiride éytilğandek, wetinimiz Şerqiy Türkistan mediniyet yadikarliqlirining köpliki, saqliniş derijisining mukemmelliki, tarixining uzaq we qedimiyliki, mezmunining molliqi jehettin dunyağa meşur bolup,nuqtiliq bekitilgen mediniy yadikarliq nuqtiliri 4000din aşidu.buning içide 41dölet derijilik,303 Aptonum rayon derijilik, 1500 din artuq welayet we nahie derijilik mediniyet yadikarliqlirini qoğdaş nuhtisi bar. Herqasi muziylarda saqliniwatqan qimmetlik asare etiqilerning sani 230 ming xildin qaşidu.saqliniwatqan bu mediniyet yadikarliqlirining qedimiyliri 15,000 - 20,000 yildin élgirki Uygur xelqining eqil parasitining jewhiri bolsa kéyinkiliri 1000 yil awalqi ejdatlirimizning insaniyet mediniyet hezinisige qosgqan qimmetlik töhpilirining mesulidur. Mundaqçe qilip éytqanda wetinimiz Şerqiy Türkistanni merkizi asiyadiki ğayet zor mediniyet yadikarliqliri muziyi deyişke bolidu.
Insaniyetning Şerqi Türkistandiki bu ğayet zor mediniyet ğezinisini körgen herqandaq bir adem, meyli muapizet qiliş terkiwige kirgüzilgen mediniyet yadikarliqliri bolsun, meyli téxiçe kigüzilmigenliri bolsun, bu qimmetlik mediniy miraslarning muhapizetsiz, qoğdaş tedbirisiz, ige çaqisiz halette buzğunçiliqqa uçrawatqan weyrane halitini körüdu.
Qeşqer şeheri wetinimiz Şerqiy Türkistandiki tarixi 3000 yildin aşidiğan, qedimki Hon Imperatorliqi, Uygur Qara hanlar döliti, Uygur Qeşqeriye döliti we Uygur Şerqiy Türkistan Islam jumhuriyiti qatarliq hökümetlerning payitehti bolğan Hem xelqimizning milliy mediniyiti bügüngiçe nisbeten yahşi saqlinip kéliwatqan bir şeher idi.
Bu şeher qedimki Uygurlarning şeher mediniyti, benakarliq seniti, qolhünerwençiliki neqqaşçiliqi, toqumiçiliq téhnikisi, diniy, toy - tökün, ölüm- yétim murasimliri şundaqla başqa asiya milletlirige oxşimaydiğan étnik hususiyetlerge toyunğan bir qatar yaşaş adetliri, qatarliqlarning iliminitlirini tapqili bolidiğan, xelqaradiki milyonliğan sayahetçilerning, Uygurşunaslarning, arhiologarning, ekispeditsiyçilerning,milletşunaslarning, dinşunaslarning we merkizi asiya juğrapiysige qiziqquçi alimlarning elmiy paaliyetler bilen şuğulinidiğan köngüldikidek bir jayi idi.
Xitay tajawuzçilliri Şerqiy Türkistandiki Ğulja, Böretala, Çoçek, Qumul, Turpan, Korala, Qaraşeher, Kuçar, Aqsu, Artuş, Yarkent, Yéngihesar we Hoten şeherliridiki yoqarqidek mediniy yadikarliq qimmitige ige alahidiliklerni Xitay yéngi köçmenlirige orun hazirlaş şundaqla topluşup olturaqlaşqan Uygurlarni tarqaqlaşturuş üçün qedemmu-qedem yoq qildi we yoq qilip kelmekte.
Yéqinqi bir qançe yildin béri Xitay tajawuzçilirining Uygurlarning kéyinki 1000 yilliq mediniyet miraslirini weyran qiliş herikiti téximu ewjige çiqti.Information merkizimizning wetendin alğan melumatiğa qariğanda bu hil buzğunçiliqa nöwette Qeşqer şeheride yüz bériwatqan hadesiler éniq misal bolalaydu.
Xitay tajawuzçiliri ottura asiyadiki yéngidin musteqqil bolğa qérindaşlirimizning Şerqiy Türkistanning siyasiy muqimliqiğa körsitiş ehtimali bolğan siyasiy tesirining küçiyip kétişining aldini éliş we bu rayonning sodisini bir qolluq konturul qiliş, néfit we ham eşyalirimizni téximu keng kölemde talan taraj qiliş, téximu köp Xitay köçmenlirini wetinimizge yerleştürüş mexsidide elgiri Korla şeherigiçe élip kélingen poyiz yolini, 1999 - yili 2 - ayning 6 - küni qedimi şeher Qeşqergiçe tutaşturğan idi.
Information merkizimizning 2003 - yil 12 - yanwar wetendin alğan melumatiğa qariğanda Xitay tajawuzçiliri ademler yaşaş emkaniyiti bolmiğan derijide çölleşken we özi üçün istéğirateylik qimmiti yoq jaylardiki birqisim mediniyet yadikarliq orunlirini qoğdiğandek tesir bérip, awat şeherlerdiki mediniyet yadikarliqlirimizni adem çidiğili blmaydiğan şekilde weyran qilişqa başliğan. 1990 - yillardin kéyin Qeşqer xelqarağa sayahet we soda şeheri qilip eçiwetilgendin buyan her bir tüp giya, her bir tal çammisi millitimizning qimmetlik asare etiqe bayliqiğa aylinip qalğan Qeşqer şeheridiki mediniyet yadikarliqlar zeherhendilik bilen weyran qilinmaqtaeken.
Xitay tajawuzçiliri kengeymiçilik mexsidige téximu yetiş üçün yerlik ahalilerning qedimiy şekildiki olturaq rayonlirini urup-çéqip, tüzlep, xelqni mejburi qedim jayliridin yiraq mehelilerge tarqaqlaşturup,qarşiliq bildürgenlerni Islam téroresti,Milliy bolgünçi degen betnamlar bilen türmilerge solap, ölüm jazasi bilen qirğin qilip,özlirining tajawuzçi armiysi,Bing tüen namidiki zapas qoşunliri, saqçi etiretliri, quralliq ssahçiliri, dölet bixeterlik saqçi idarisi qatarliq tajawuzçi apparatlar we yéngi köçmenlerni orunlaşturdi.
Bugünki künde Qeşqer şeheri Şerqiy Türkistandiki her bir jehettin hewip - heterge toşqan orunlarning bérige aylinip qaldi.
1960 - yilliri sabiq Sowet ittipaqi bilen Xitay hökümiti otturisida Şerqiy Türkistan we Xitayning Şerqiy şimalidiki zemi talaş tartişi tüpeylidin düşmnlişiş weziyiti şekillengeçke, 1990-yilğiçe bolğan ariliqta, tajawuzçi hökümet Uygurlar bir qeder ziç toplişip olturaqlaşqan Qeşqer qatarliq jaylarğa peqetla mebleğ salmiğan edi.çünki şu kemgiçe Xitayning Şerqiy Türkistanni pütünley mustemlikişige eliwélişqa nesbiten ançe eşençisi yoq edi.şu yillardin kéyin neççe on yil qeşqer şeherige kirişke pétinalmiğan Xitayning Şerqiy Türkistandiki zapas qoralliq qoşuni yesaplinidiğan 3-dewiziye qeşqer şeherige kirip, Qizildöwe yolidiki munbet tupraqqa baş şitabini qurdi. Şuningden kéyin Xitay tajawuzçiliri qeyerde Uygurlar köp olturaqlaşqan bolsa, qeyerde tarixi asare etiqiler köp jaylaşqan bolsa şu yerni merkez qilğan halda Uygur Xelqini basturuşning aldinqi sépi yesaplinidiğan Xinjang herbiy rayonining Qeşqer şöbisi, herbiy rayonğa qaraşliq tajawuzçi armiye qisimliri, qoralliq sahçi qisimliri, zorawanliqtin mudapie körüş etiriti, amanliq saqlaş çong etiriti, welayetlik we şeherlik jamaet hewipsizlik idarisi, dölet beheterlik idarisi we çong kiçik jaza lagerlirining quruluşlirini nahayiti köp mebleğ ajritip qurup we yéngilap çiqti.
Yéqinda Xitay hökümiti Qeşqer şeheri Güzer köwrüki yenidiki neççe ming yilliq tarixqa ege awat Uyğer mehelilirini çéqip, tüzlep Xitay dölitidin çiqqan Wenjuluq bir tejaretçige erzan bahada sétip bérişni qarar qilğan. Uningdin başqa şeherdiki taş baziri degen yerdin başlap qizildöwe yoli degen yergiçe bolğan ariliqtiki arheliogiylik nuxtilarni we awat Uygur mehelilirinimu aqunlarning quruluş qilip, tejaret qilişi üçün sétip béridiken.
Uningdin başqa buningdin ikki yil awal Xitay tajawuzçiliri Qeşqer şeheri tümen deryasi boyidiki Uygur qara xanlar dölitining şahzadisi nami bilen atalğan, hazirğiçe neççe yüzming Uygur depin qilinğan Seyit Arslanhan mazarliqi dep nam alğan han jemeti qebristanliqini, qesten yol yasaşqa bane qilip buzup taşlap, tajawuzçi armiyning aile tawbatlirining turalğu rayonnini qurup çiqqan idi. Tümen kölininh namini Xitayçe Donghu dep özgertip, bu jayğa Qeşqerning mediniyet ekilogiysige tüptin mas kelmeydiğan buthana we rawaqlarni yasap, kona yéngi köçmen Xitaylarning bu şeherge jaylişişi üçün pisihologiylok asas tiklidi.
Hemmidin éçinişliq bolğini 2000 yil ilgirki Uygur - Hon tengriqutliqining ordisi qilinğan eskihésar harabiliqining orniğa Xitay binakarliq şirkitining quruluş mareiyalliri zawutini quruş boldi. Bu yer bundaq özgertiwetilgendin kéyin yerlik xelqler we bu yerning deslepki alahidilikkini bilidiğan çetellik sayahetçilerning qattiq naraziliqini keltürüp çiqarğan edi. Şuning bilen Xitaylar hapila şapila köz buyamçiliq qilip, bu qedimiy mediniyet harabiliqining yeniğa neççe milyon pul hejlep, <Benchau şeheri> deydiğan bir sayahet nuhtisini oydurup çiqip, jéninng bériçe teşwiq qildi we bu yalğan, tarixi asasi yoq, oydurma şeherning aldiğa <wetenperwerlik terbiysi bazisi> degen Xitayçe hetni taş abide qilip tiklep çiqti. Balirini pütün küçi bilen weyran qilip, yoqlirini oydurup çiqiştek dunya arheliogeye tarixidiki bu jinayet sürüşte qilinişi, emiliy ehwal jamaetçilik bilen yüz körüştürülişi kérek. Basqiçe qilip éytqanda Qeşqer şeherining qedimiy alahidilikini saqlap qélişqa xelqara teşkilat we keng jamaetçilikning teng küç çiqirip bérişini murajet qilimiz.
Uningdin başqa Xitay hökümiti bir qisim mediniyet yadikarliqliri orunlirining weyran qiliwetilişige süküt qilip bilmeslikke salmaqata. Yéqinda egiligen xewirimizge qariğanda Şerqiy Türkistandiki muhim arhelogeylik nuqta hésaplanğan, Artuş şeherige jaylaşqan Uygur qara hanlar dölitining haqani, merkizi asiyada Islam dinini tunji qétim dölet dini qilip bekitken Sultan sutuq buğrahan nami bilen atalğan, 1000 yilliq tarixqa ige <Sultan Sutuq Buğrahan jamesi> remunt qiliş bahanisi bilen çéqip taşlinp, eslidiki qiyapitige ohşimaydiğan şekilde yasap çiqilğan.
Uningdin başqa Ürümçi şeheridiki Uygur xelqining munewer perzentliri Sawut Demullam, Xuja Niyaz, Hajim, Qurban Qoday, Melike Ziyawuden we Tohti Qurbanlarning qewristanliqliri Xitay köçmenliri teripidin éğir buzğunçiliqqa uçriğan.
Undin başqa Yerkentiki Uygur Seidiye xanliqining xan jemeti qebristanliqi we yene uningdin başqa bir köligen qoğdap qélişqa tégişlik asare etiqe nuxtiliri éghir buzğunçiliqqa uçrawatidu.
Bular bizning nahayiti çeklik daeride igelligen materiyallirimiz, emeliyetning buningdin neççe hesse éçinişliq ikenliki beş qoldek ayan elbette.

2003-yil 28-Sentebir Germaniye

Şerqiy Türkistan Information Merkizi

**********************************

Paydilanğan materiyallar:

(1)<Xinjang géziti>ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(2)<Qeşqer géziti>ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(3)<Hoten géziti>ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(4)<Xinhua axbarat tori>ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(5)<Tiyanşan tori>ning axbaratta misal keltürülgen sanliri.
(6)<Xinjang xelq hökümiti tori>ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(7)<Ili géziti>ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(8)<Uçqun géziti >ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(9)<Şerqiy Türkistan Information merkizi muhberlirining wetendin yolliğa melumat we xewerliri.
(10) Muhajirettiki qelemkeşlirimizning 2002 we 2003-yillardiki ŞerqiyTürkistan mesililiri heqqide yazğan bir qisim maqala we xewerliri.
(11) Ustaz Ablikim Eltebirning <ŞerqiyTürkistan qollanmisi>degen kitabi qatarliqlar we uningdin başqa ŞerqiyTürkistan Information merkizi xewer bölümi téminligen bir qisim höjjetlik materiyallar.
 

©UÇQUN-KIVILCIM - 06/03/2004 17:30  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş