|
Kommunist Xitay
tajawuzçiliri wetinimizni işgal qiliwalğan 50 yildin
buyan hörlükni, demokrateyini, azatliqni söyidiğan
Şerqiy Türkistan xelqining üzliksiz qarşiliq körsitiş
herketlirige uçrap, bir künmu kallisi ténçimidi.
Xelqarada demokiratiyélişiş we insanperwerlikni himaye
qiliş qedimining tizlişişi, kommunizimdin ibaret
kengeymiçilik we mustemlikiçilik lagerning zawalliqa
yüzlinişi, mustemlike xelqlerning arqa-arqidin hörlikke
erişişi we qehriman Şerqiy Türkistan xelqining
zorawanliqqa qarşi élip bériwatqan baturane küreşliri
Xitay hökümitini mustemlike rayonlardiki idilogiye
meselilirini başqidin oylinişqa mejburlidi. Xitay
hökümiti wetinimiz Şerqiy Türkistanni mengü
mustemlikişide saqlap qéliş üçün bir tereptin Xitay
köçmenlirini wetinimizge yerleştürüşni jénining bériçe
yolğa qoysa yene bir tereptin tilimiz, dinimiz,
medeni-yitimiz, maaripimiz we örp adetlirimizni
yoqutuşqa dölet térorizimini qollanmaqta.
Şerqiy Türkistan informatoin merkizimiz teripidin
çiqirilidiğan uçqun gézitining 72 - sanidiki wetendin
alğan xewirige qariğan çağda 2002 - yili 3 - ayning 18 -
küni Xitay ma'arip ministirlikining til-yéziq xizmitige
mesul xadimi Chang zhangshi Ürümçige kélip ma'arip
tarmaqlirining mesulliriğa çong yiğin éçip, Şerqiy
Türkistanda Uygurlarğa qaritilğan Xitayçe oqutuşni
téximu küçéytiş heqqide yolyoruq bergen. U sözide Xitay
hökümiti Şerqiy Türkistanda 90 - yillardin bahlap
merkizi şeherlerde yolğa qoyğan Uygur balilarning eng
eqilliqlirini tallap mehsus Xitay tilida ders ötülidiğan
tejirbe siniplirini eçiş we 2000- yildin başlap namrat
rayonlarğa yardem bériş niqawi astida yolğa qoyğan Uygur
balilarni Xitay rayonliridiki toluq ottura mektepliride
oqutuş işliring döletning istirategiylik pilani ikenliki
we uning deslepki netijilliri, dawamliq yolğa qoyuşning
ehmiyiti heqqide köp tohtalğan.
Igilişimizçe Ürümçi rayonidila Xitay, Uygur baliliri
arlaş oquydiğan başlanğuç we ottura mektep 150 din
aşidiğanliqi bu mekteplerde 70 mingdin köprek Şerqiy
Türkistan yerlik ahalisining perzentliri oquwatqanliqi
melum boldi.
Xitayning hökümitinig birinçidin, Uygur mekteplerde
Xitay tilini oqutuşni küçéytiwetkenliki, ikkinçidin
Uygur mektepliride mehsus Xitayçe oqutilidiğan tejirbe
siniplirini éçiwatqanliqi, Uygur balilirini Xitay
rayonliriğa toluq ottura mekteplerde oqutuş bahanisida
yötkewatqanliqi, aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay
tilida ders ötüşni yolğa qoyğanliqi yerlik xelqlerning
qattiq qarşiliqiğa uçriğan bolsimu, ular Xitay
höküm-itining Xitay tilini bilmise mektepte oqutmasliq,
Xitay tilini bilmise aliy mekteplerge qobul qilmasliq,
Xitay tilini bilmise xizmetke texsim qilmasliq, Xitay
tilini bilmise aç yalingaç qalduruş siyasiting
mejburlişi bilen özlirining milliy kimlikini
untulduridiğan, milliy enenisi we diniy étiqadidin
wazkeçtüridiğan, ana tilini untulduridiğan, örpi aditi
we mediniyet enenisidin yatlaşturidiğan, Xitayğimu,
Uygurğimu ohşimaydiğan, hojayini qil degenni bijanidil
orunlap özining öle tirilişi bilen ançe hésaplişip
olturmaydiğan ösümlik ademlerni terbiyelep çiqiridiğan
buhil tajawuzçiliq maarip endizisini qobul qilip,
millitimizning kelgüsi iz basarlirini nabut qilişqa
mejbur bolmaqta. Emiliyette xelqimiz içide balilirini
Xitay mekteplirige bériş, Xitayçe oqutuş, Xitay
rayonlirida terbiyeleş bir az ewij alğan bolsimu bu xil
essebiylikning özining ölüm üçiritini talişiştin başqa
nerse emes ekenlikini hemmisi horliq içide obdan bilidu.
Addiy xelqlerning we bir qisim wijdansis, burnining
uçinila köridiğa menpietperes eblehlerning Xitayğa yan
tayaq bolup, milletning béşiğa kéliwatqan çong
tiragidiyni bilse bilmeske, körse körmeske sélip, suning
eişi, layning yetişiğa qarap iş tutiwatqanliqining Uygur
xelqining mewjutliqiğa qançilik derijide éğir ziyan
séliwatqanliqini tesewur qilip béqiş kérek.
Information merkizimizning igellişiçe Xitay hökümiti
2002 - yili 5 - ayning 14 - küni Xinjang Universitida
çong yiğin éçip, şu yil 9-ayning 1-künidin başlap Şerqiy
Türkistandiki barliq aliy mekteplerde Uygur tilida ders
ötüşni emeldin qaldurup, uning orniğa Xitay tilida ders
ötüşni yolğa qoyuşni resmiy jakarliğan.
Şerqiy Türkistan information merkizi muxbirining
wetendin yolliğan xewiride melum boliğiçe Xitay merkizi
hökümiti çiqarğan mezkur buyruqta Uygur tilida ders
ötüşning qet'i meni qilinidiğanliqi, derislerning
pütünley Xitay tilida ötülidiğanliqi, oqutuşqa mesul
tarmaqlarning herqandaq bahane sewep bilen bu qararğa
tosqunluq qilişiğa we ijira qilişni keçiktürişige ruhset
qilinmaydiğanliqi alahide eskertilgen.
Xinjang universititi Şerqiy Türkistandiki eng çong, eng
dangliq aliy bilim yurti.aldinqi yerm esorde xelqimiz
içidin yetişip çiqqan alimlar, mutehesisler, ziyalilar,
tehnik xadimlar, yazğuçi şairlar we jamaet erbaplirining
köp qismi muşu bilim yurtida öz ana tilida ders anglap
yetişip çiqqan. Emdilikte Xitay hökümiti <milliy
maaripning süpitini yoquri kötürüş>tin ibaret
tajawuzçilarning kona destikini kötürüp çiqip, Uygur
tilini ilim- pen we ma'arip sahesidin siqip çiqarmaqta.
Xitay tajawuzçiliri jiddiy özgüriş boliwatqan xelq'ara
weziyette Uygur xelqige qaratqan assilimatsiye qiliwétiş
siyasitini iqtisadiy, ijtimaiy, siyasiy we memuriy
jehetlerde yolğa qoyup zorluq küç we mejburlaş
çarilirini qollunup xelqimizni maddiy we meniwiy
jehetlerdin haniweyran qilmaqta, xelqni qorqutup
jemiyette téroristik bir keypiyat şekillendürmekte. Bir
Uygur puqraning herqandaq bir sorunda hatirjem men <Uygur>
deyelmeydiğan, özining millitining namini éytiştinmu
eyminidiğan haletke çüşüp qalğanliqining özi Xitay
hökümitining milli mesilini qançilik derijide
jiddiyleştüriwetkenlikini, Xitaylarning paşistik
tuzülmisining xelqimizning yürikini qançilik deriijide
eziwetkenlikini, Xitaylarning Uygur Xelqini, Uygur
tilini yoqitiwetiş mexsidide qançilik yolsizliq
qiliwatqanliqini körsütip béridu.
Egilişimizçe Ürümçide Xitay tilida neşir qilinidiğan bir
içkiy mejmuening 2000-yil may eyidiki sanida Gao
famililik bir Xitayning uzun bir parçe maqalisi élan
qilinğan. Mezkur maqalida oçuq aşkare halda : <Uygurlarning
merkizi hökümetke boy sunğiniğa 200 yildin aşti,
Xinjangda kompartiye hakimiyiti ornitilğanliqiğimu 50
yil boldi, şundaq turup Uygurlar yene nemişqa Zhunggodin
bölünip çiqip kétişni telep qilidu?
, bu yerdiki asasiy
sewep bizning bügüngiçe Uygurlarning öz til yéziqini
işlitişige, öz diniğa étiqad qilişiğa, öz örpi-adetliri
bilen yaşişiğa yol qoyiwetkenlikimizde,
ularğa til we
mediniyet tereptin tesir qilişqa sel qariğanliqimiz-da
>
dep yazdi.bu Xitayning maqalidiki qaraşliri Xitay
hökümitining nöwettiki Uygurlarğa qaratqan mewqesi bolup
qaldi. Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş
wekili Wang Lequanning Uygur mektepliride 1-siniptin
başlap, héç bolmiğanda 3-siniptin başlap Xitay tilida
ders ötüşni yolğa qoyuşni qattiq tekitlişi qatarliqlar
Xitay hökümitining heqiqitenmu Uygur xelqini
assilimatsiye qiliwetiş qedimini tizlitiwatqanliqini
ispatlaydu.
Şerqiy Türkistanda aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay
tilida ders ötüş yolğa qoyulsa Uygur ma'arip süpiti
ösmestin eksiçe hazirqidin neççe hesse çikinip kétidu.
Uygur ma'arip süpitining töwen bolişi hergizmu Uygur
yaki Xitay tili bilen bağlininsliq bolmastin Xitay
tajawuzçilirining Uygur maaripiğa yürgüzip kelgen bésiş,
tereqqiy qildurmasliq, axirida yoqutiwétiş siyasitini
qollunip kelgrenlikide.eger aliy mekteplerde Xitay
tilida ders ötüş muşundaq yolğa qoyiliwerse baslanğuç
ottura mekteplerni ana tilida püttürgen oquğuçlar Xitay
tilida ötülgen derislerni yahdhi çüşenmeydu, eng muhimi
qan qerindaşliriğa tügimes balayi apetlerni
keltüriwatqan bir milletning tilini pisihik jehettin
qubul qilip, ilim pen tili süpitide qollinalmaydu.
Şundaq qilip, oqutuşti, oquştin zirikiş, mejburi
ayriwitiliş, işsiz qéliş qatarliq kirzişlar peyda bolup,
Xitay köçmenliri we Xitay hökümitige bolğan naraziliqlar
téximu ewjige çiqidu.
Atalmiş Xinjang Uygur aptonup rayonluq qornçaq hökümet
Bengungtingi 2002-yilliq 127- nomerliq höjjet çiqirip,
ikki qoli Uygur xelqining issiq qéni bilen boyalğan
Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang
Lequanning yurti Shendungdin ma'arip sahesini nuqta
qilip 2 - qétimliq köçmenlerni yötkeş heqqide Şerqiy
Türkistandiki oblas, welayet, nahie, şeher, memuri
tarmaq, nazaret, bewaste qaraşliq idarilarğa uxturuş
qilinğan.höjjette mundaq diyilgen:<
partiye we
döletning ğemxorliqi bilen şendung olkişidin aptonum
rayonimizğa maarip jehette issiqliq yetküziş xizmitining
1-basquçi ğelbilik tamamlandi, aptonum rayonimizning
ma'arip süpitini yoquri kötürüş, ma'aripni başquruşni
küçéytiş, asasiy ma'aripni islahat qiliş üçün ma'arip
nazariti <Shendung ölkisining Xinjangğa qaratqan 2 -
qétimliq issiqliq yetküziş herkitining lahiesi>ni
tüwendikidek uqturimiz, estayidil ijra qilişinglarni
soraymiz diyilgen.
Höjjette Xitayning Shendung ölkişidin 1- qedemde 138
neper oqutquçining ewetilidiğanliqi, ularning 118 nepiri
Uygur mekteplirige, 20 nepiri Xitay quralliq qismining
asasiy terkiwi yesaplanğan boz yer özleştüriş
polikliriğa işqa orunlaşturilidğanliqi uhturulğan. Bu
yéngi köçmenlerni Ili, Altay, Çöçek, Aqsu, Hoten, Artuş
qatarliq orunlardiki ottura mekteplerge texsim qiliş
telep qilinğan. Höjjetning rohiğa qariğanda Shendung
ölkişidin wetinimiz Şerqiy Türkistanğa atalmiş <
ma'aripning süpitini östüriş> nami bilen her yili 50 tin
ğolluq oqutquçi, 90 din Xitay tili oqutquçisi namidiki
köçmen köçürilidiken. (höjjettiki 138 degen san 180
mingğa, 50, 90 degenliri 50 ming, 90 ming qilip
emilileştürilidiğanliqida çek yoq. Buni biz obdan
bilimiz.) Xitaylar wetinimizge tajawuz qilip kirgendin
buyan milliy ma'arip-mizğa qaratqan zerbisini qedemmu-
qedem küçéytip keldi.bolupmu 20 - esir ahiridiki milliy
musteqilliq idiyesining wetinimizde keng kölemde
oyğinişi Xitay hökümitinig milliy maaripqa qaratqan
ziyankeşlikini téximu küçey-tiwetti.esirlep dawam
qiliwatqan, heç tügimeydiğan nişanliq halda Uygur
maaripiğa qaritilğan siyasi herketler bügünki künde
zamaniwi şekillerde yolğa qoyulup, ma'arip sahesidin
yerlik milletlerni siqip çiqirip orniğa Xitay
köçmenlirini orunlaşturuş yolğa qoyulmaqta. Mesilen 2002
yili élip bérilğan idilogiye sahesidiki qattiq zerbe
bériş herkitide herqasi derijilik mekteplerdin neççe 10
ming oqutquçini siyasi eyipler bilen iştin boşitiwetti
we türmilerge atti.
Şuni alahide eskertimizki meyli ilgirki Xitay
tajawuzçiliri bolsun we yaki kéyinki Xitay tajawuzçiliri
bolsun ularning Şerqiy Türkistanni mustemlike
qiliwélişining mexsidi bu juğrapiylik zunnida yerlik
xelqlerni talan taraj qiliş bedilige bir tereptin Xitay
hökümitini bay qiliş bolsa yene bir tereptin mal-dunyağa
bolğan şehsiy aç közlikini qanduruş boldi.Wang Lequan bu
rayonda tehtke çiqqandin béri şehsiy mal duya üçün undin
qalsa hojayinlirining bu rayondiki menpeetlirini
kapaletke ege qiliş üçün Jinşurin, Yang Zinshen,
Sheng shisey, Wang Enmao qatarliqlardinmu éşip çüçidiğan
paşestik basturuş siyasitini yolğa qoyup kelmekte. Bu
jeryanda u özing yançuqini tomliwaldi Şerqiy
Türkistanning iqtisadiy tüginlirini uruq tuqqanliri we
yurtdaşliri hésaplanğan yéngi köçmenlerge bölüp berdi.
Yerliktin bir Türküm hökümet menpe'etinimu, özining
menpetinimu kapaletke ige qilidiğan hem özining iqtisadi
menpeetini qoğdiyalaydiğan yoqurğa hoşamet qilip
xelqning yilikide su içidiğan yerlik we köçmen
emeldarlarni nazaretlerdin yéza kentlergiçe işqa qoydi,
şu arqiliq déhqanlarning yükini kötürüp qopqusiz
derijide köpetiwetti.
Yerlik xelqni asta-asta xizmet orunliridin yiraqlaşturdi,
köçmenlerni işqa örunlaşturuşni, ularning menpeetini
qoğdaşni birinçi orunğa qoydi.eng addiysi 100 Uygur aliy,
ottura téhnikum mekteplirini püttürse ularning 2, 3 mu
köngüldikidek yerge texsim qilinalmiğandin qalğan 97
neper adem işqa orunlişalmaydiğan 100 Xitay oquş
püttürse ularning 100% işqa orunlişişiğa kapaletlik
qilğandin başqa Xitay rayonliridin türkümlep adem yötkep
işqa orunlaşturidiğan éğir ijtimaiy tengsizlikni
şekillendurdi. Nnamrat déhqanlar 1-hökümetni (alwang -
yasaq, yerlik hökümet we döletke tölinidiğan baj,
ma'arip, sehiyye tarmaqliri üçün tölinidiğan mebleğni
körsitidu), 2 - Wang Lequanni (nazaret, welayet we oblas
derijilik orunlarning qonçaq emeldarlirining özidin bir
derije töwenlerge bésim işlitip yiqqan, Wang Lequan we
uning yéqinliriğa qerellik bérip turilidiğan arqa işik
hesabidiki para we mal-dunyani körsitidu); 3 - yerlik
emeldarni iqtisadiy we siyasiy jehettin razi
qiliş(balilirini xizmetke orunlaşturuş, inwan éliş,
yahşi orunlarda xizmet qiliş, birer orunning
başliqliqini qolğa keltürüş, yahşi öy texsimlitidş,
siyasiy jehettin jazalinip qélişning aldini éliş,
parahorliqini yoşuruşqa yantayaq izdeş, terilğu yerning
yahşisini texsim qilduruş qatarliq sewepler bilen awam
puqralardin yiğilip özidin bir derije yoquri
emeldarlarğa para bériş arqiliq ornini saqlap qéliş yaki
ösuşni telep qiliş üçün yiğiwelinidiğan we serip
qilinidiğan pul hem mal-dunyanikörsitidu) tin başqa 4 -
heryili 30 kündin 90 küngiçe heqsiz emgekke (Xitay
hökümiti 1949- yildi burun Şerqiy Türkistan omumiy
ahalisining 5% tigimu yetmeydiğan Xitay köçmenlirining
nopusini hazir 47 % ge çiqirip yildin yilğa yéngi-yéngi
köçmenlerni yötkep kélip, munbet yerlerni, su
menbelirini asas qilğan rayonlarda yéngi köçmenler
olturaq rayonini kengéytip, Uygur déhqanlirining
iqtisadiy jan tomurini kesip taşlap, ilgiri ademler
mümkin bolmaydu dep qaralğan rayonlardin su keltürüş
üçün siyasi wezipe qatarida hemme ademni seperwer
qilidiğan işek we harwa,qol we ketmen, gürjek we tağar
arqiliq élip bérilidiğan éğir jismaniy emgek haşar
medikani körsitidu. Siyasiy seliq süpitide yolğa
qoyulğan bu emgekni Qeşqer, Hoten, Aqsu rayonliridiki
UygurDéhqanliri üstidin ijra qilinidiğan emgek bilen
özgrertiş, emgek bilen es huşini bilmeydiğan qiliwetiş,
emgek bilen yoqutiwetiş jazasi dep atisa eng toğra
bolidu.bu hil emgek yeni kollektip jaza heqqide
dunyaning bilidiğanliri we bizning xelqara jamaetçilikke
yetküzgenlirimiz bek az, bu heqtiki materiyallarni
toplaş we tekşürüş işlirining Şerqiy Türkistandiki insan
heqliri mesililirining muhim bir terkiwi qismi
ikenlikini xelqaradiki küçlük teşkilat we döletlerge
bildürişimiz lazim.) sélindi. Bu töt çöng zulum
jemiyetning herqaysi tereplirige bolupmu maarip sahesige
tesir kösütip, Xitay hökümitige qarşiliq körsitiş
herkitinig ewij élip kétişining yene bir sewebi bolup
qaldi. Xitay tajawuzçi hökümiti işsizliq, namratxhiliq
derdidin xelq nepes alalmaydiğan halette tursimu işqa
orunlaşturuş we iqtisadni tereqqiy qilduruşning eng
adettiki imkaniyetlirinimu Xitaylar we Xitay köçmenliri
üçün paydilandi. Eng addiysi yerlik işsizlar neççe
milyondin eşip ketken, heçqandaq sotsial kapaliti
bolmiğan ehwal astidimu şeher yolliriğa yatquzidiğan
taşlarnimu Şendungdin, taşni yerge yatquzğuçilarnimu
şendungdin( taş kemçil yerdin taş mesulatlirini işleşke
eng bap kelidiğan, aliy mekteplerni püttürgendin kéyin
iş tapalmiğan zapas emgek küçlirining miqdari Xitay
rayonliriğa qariğanda 10 hessidin éşip ketken) Şerqiy
Türkistanğa keltürmekte.
Biz Xitay hökümitining Uygur xelqige qaratqan yaşaş
iqtidarini ajizlaşturup, neslini qurutiwitiş yaki
assilimatsiye qilip wetinimizni menggülik mustemlikişige
aylanduriwéliş üçün élip bériwatqan ma'arip siyasitige
qattiq étiraz bildüriş bilen birge BDT pen-ma'arip
kommétitining, Yawropa ittipaqi pen ma'arip
kommétitining we xelqaradiki insanperwerlikni
yaqilaydiğan dölet we orğanlarning Xitay hökümitining
wetinimizde yürgiziwatqan ma'arip siyasitini we u
keltürüp çiqiriwatqan teragidiylerni astirittin tekşürep
béqişini qayta qayta semimiylik bilen telep qilimiz!!!
Xelqaradiki küçlük dölet we teşkilatlarning Xitay
hökümitining bolupmu bugünkidek bir xelqara weziyette
wetinimizde neme üçün bundaq bir heriket bilen
şuğullanmaqçi bolup qalğanliqini tekşürep béqişini,we
bizning insaniy heq hoquqlirimizning haşar
medikarçiliqiğa) sélindi. Bu üç çöng zulum jemiyetning
herqaysi tereplirige tesir kösütip qarşiliq qilişta
özining közige qadilip turğan mix dep qarap kelgen
Qeşqer pedagogika inistitutida yene bir meydan
Xitaylarning tajawuzçiliq mediniyet arqa körinisige ige
térorluq herkiti yüz bérişke başliğan. Xitay hökümiti
uzaq yillardin béri bu mektepni, milliy musteqiliq
herketliri idiyisini tazilaşning muhim bazisi qatarida
körup, wetinimizning jenubidiki bu muqeddes bilim
yurtida qanliq we teragidiylik izlarni qaldurğan.
Millitimizning munnewer ogul qizlirining bu mektep
tarixida issiq qéni blen yézip qaldurğan éçinisliq
tarixining quriğini yoq.
Bu xewrning mezmuniga qarğanda yene Xitay tajawuzçi
hökümiti Qeşqer pidagogika institutida idilogiye
sahesidiki milliy musteqilliq herketlirimizge qarisi
turus körisi boyiçe qayta terbiye pa'aliyitide
terbiyelesni muhim xizmetlerning kün tertiwige kirgüzgen.
Barliq isçi- xizmetçilerni, dem élişqa çiqqan
pesqedemlerni, hetta éğir kesel oqutquçilarni we
oquguçilarni
mejburi mesile tapsurus, pas qiliş, melumat yollaş we
hökümetke sadiq bolus qatarliqlarga mejburliğan. Xitay
hökümiti yene isçi-xizmetçi we oquguçilarni dersni
tohtutup, siyasi ügünis qilişqa, Xitay hökümitining
Şerqiy Türkistan musteqqilliq herketlirini qanliq
basturğanliq heqqidiki filmlerni, resim körgezmilirini,
kitap materiyallarni, körüşke we her küni 2000 hettin
kem bolmiğan tesirat maqalilirini yézis arqiliq mesile
bar dep qaralğan orun, kitap we sehislerni pas qilişqa,
musteqilliq idiyeisige hem diniy mezmunga ege neşir
boyumlirini tapsurusqa mejburliğan. Mehsus tekşüreş
guruppisi qurup; isçi-xizmetçilerning we oquguçilarning
kündilik xatire, konsipik depter, şehsiy materiyal we
mektep kütüphanisidiki
60 ming parçidin artuq kitap hem ün- sin boyumlirini
zorawanliq bilen tekşürüp, mesile bardep qaralğan şexis
we neşir boyumlirini éğir bir terep qildi.téxi yéqindila
Esqer Hüseyin, Yarmuhemmet Tayir qatarliq bir türküm
profesorlarni < geriptiki düsmen küçlerning radiosini
angliğan, Amerika awazi, Erkin asiya radiosining
xewerlirini oquguçilarga yetküzgen>dep xizmettin
heydigen. Xitayda bunçilik bir siyasiy seweptin
xizmettin heydilis u ademge ölüm jazasi bergendin
çongraq teragidiye hésaplinidu. Ölüm jazasi bérilse bir
adem ölüpla qutilidu, emme bundaq jaza bérilse pütün bir
aile yaki pütün bir jemet weyran bolidu. Xitay hökümiti
jazalanguçigila emes hetta uning uruq ewlatliriga mengü
ziyankeslik qilidu.
Xitay hökümiti Şerqiy Türkistan xelqining zimini,
bayliqini egileş we talan taraj qiliştin sirt 50-
yillardin başlap basquçlarğa bölüp, xelqimizning milliy
ma'aripi, örpi- aditi, mediniyiti, diniy étiqadi
qatarliqlarni omumiy yüzlük yoqutuş üçün Xitayning
eneniwi helemikirliri we wehşiy usullirini işqa sélip,
xelqimizge üzlüksiz ziyankeşlik qilip keldi.
2002 - yili kirgendin buyan Xitay tajawuzçi hökümiti
Şerqiy Türkistandiki aliy mektep, ottura tehnikum,
ottura we başlanguç mekteplerde, yumşaq we qattiq
wastilerni qollunup, téximu wehşilisip, oqugçilarga
öyliridiki kitap, ün algu lentisi, VCD kaseti, gézit we
jurnal qatarliqlarni özi olturusluq jaydiki
sahçihanilarga tizimga aldurus we tapsurup bériş
togruluq omumiy yüzlük buyruq çiqarğan.uhturusta yene bu
materiyallarni nedin alğanliqini, qançilik
saqliğanliqini, hem qaysi yerde bundaq materiyallarning
barliqini aile basliqliri mesul bolğan halda sahçilarga
pas qilişi kérek, baştartqanlar qanunning jazasidin
qéçip qutulalmaydu, deyilip xelqqe tehdit selinğan.
Ailiside kitap yoq tapsurmiğanlarning öyige zorawanliq
bilen basturup kirip, yoqilang bahane sewepler bilen
kişilerni türkümlep tutqun qilğan, türmilerge soliğan.
Information merkizimizning Hotendin igeligen axbaratidin
melum boluşiçe 2000 - yildin 2002 - yil 6 - ayğiçe
bolğan waqit içide peqet Hoten welayetlik 1 - ottura
mektepning özidila, Tursunjan Jalalidin, Memet Imin,
Erzat Abla, Muhter Abdumemet, Abdurahman Abdukerim,
Ablet nezamidin qatarliq 6 neper oqutquçi siyasiy
sewepler bilen tutqun qilinğan we mekteptin heydelgen.
Bular 36 yaştin 44 yaşqiçe bolğan tayançi oqutquçilar
bolup, hemmisila öz kespige pişşiq, bilimlik, şu
yurttiki jamaetçilik we oqutquçi oquğuçilarning
hörmitige érişken ziyalilar iken. Igellişimizçe
xizmettin heydelgen bu oqutquçilarning héç biri siyasiy
teşkilatlarğa eza bolğan yaki héç bir siyasi
paaliyetlerge qatnaşqan emes iken. Ularning beziliri
namaz oquğini üçün, beziliri Xitay tajawuzçilirining
milliy zulimining çékidin aşqan jinayi qilmişliri
üstidin şikayet qilğanliqi üçün, beziliri oquğuçilarğa
milliy enene terbiyisi élip barğanliqi üçün < qanunsiz
diniy pa'aliyetler bilen şuğullandi>, <milletçilik
idiyési küçlük>, <milliy bölgünçilik idiyesi bar>
degendek eyipler bilen mekteptin heydilip, mejbururi
rewişte oqutuş munbiridin ayriwetildi.
Uningdin başqa <Qeşqer géziti> (Hitayçe neşri) ning 2002
- yil 7-ay 6 - künki, 7 - ayning 12 - künki 7 - ay 21-
künki, 9 - ayning 18 - künki <Qeşqer géziti> (Xitayçe
neşiri) 2002 - yil 7 - ay hepte axirliq neşrining omumiy
10340 - , yilliq 19 - sanidiki we <Hoten géziti> (Xitayçe
neşiri)ning 2002 - yil 1 - ayning 7 - we 8 - künki, 2 -
ayning 21 - künki, 9 - ayning 18 - künki sanliridin
Xitayning bu wehşiy herkiti heqqidiki bir qisim
pakitlarni tapqili bolidu.
(bügünki dunyaning héç bir yeride örnigini tapqili
bolmaydiğan tanka ayripilan zembirek, başqurilidiğan
bomba qatarliqlarni işletmey turup, bir milletning
yoqulisini keltürüp çiqiriwatqan bu paşistik rejimning
Şerqiy Türkistanning Ili, Altay, Çöçek, Ürumçi, Aqsu,
Korla, Artuş we Turpanlardimu yürgüziliwatqanliqini éniq
pakitlar bilen dunyağa bildüreligen bolsaq iduq kimning
térorçi, kimning ziyankeslikke uçriguçi ikenliki aşkare
bolatti. )
Qeşqer pedagogika inistitutida idiliogiye sahesidiki
Şerqiy Türkistan xelqining milliy musteqilliq
herketlirige qarşi pa'aliyet pasistik yol bilen
zorawanliq usulida élip bérilip, fakultetlardin
sehislerge qeder emiliylestürüldi.
Mesılen: Qeşqer sifan xueyuanni til edebiyat fakoltining
muawin proppisori Abdukadir Turdi derste sağlam
bolmiğan mezmunlarni sözlidi digen nam bilen yéqinda
xizmettin heydeldi, uning xizmettin heydilişi yéqinqi
yillardin buyan Qeşqer sifanxueyuan til edebiyat
fakoltiétidin heydelgen tortinji adem bolup hésaplinidu.
Ilgiri bu fakoltétining meşhur oqutquçilliridin Tohtaji
Imin, meşhur Qutadğubilikşunas Yarmuhemmet Tahirlarmu
ohşaşla yoqilang bednamlar bilen xizmettin heydelgen idi.
Igilinisiçe Xitay hökümitining idilogiye saheside milliy
musteqilliq herkiti idiyésige qarşi élip bérilğan bu
pa'aliyiti pütün Şerqiy Türkistan miqyasida élip
bérilğan bolup, bu heriket ahalisining 98% ti
déhqançiliq bilen şuğullinidiğan Şerqiy Türkistan
xelqining taza aldiraş yazliq orum mezgilige we
mekteplerning yilliq imtahan mezgilige toğra kelgen.
Bundaq mezgilde 10 milyondin artuq ademni mejburi
işlepçiqiristin we tilim- terbiyedin ayrişning Şerqiy
Türkistandek bir namrat rayonda qançilik iqtisadiy we
ijtimaiy ziyanni keltürüp çiqiridiğanliqini Xitay
hökümet dairliri alla burun mölçerlep bolğan bolişi
mümkin.
Démek Xitay hökümiti élip barğan idilogiye saheside
milliy musteqqilliq herkitige qarşi bu pa'aliyetke
xelqimiz awaz qoşuşni istimisimu, yürki mujulğan halette
boysuniştin we Xitaylar qil degenni qilmasliqtin başqa
amal bolmiğan.
Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanning hemmila yéride
omumiy yüzlik élip bérilğan idilogiye saheside milliy
bölgünçilikke qarşi turuş herkitide ma'arip sahesinng
oquş-oqutuş işliriğa éğir buzğunçiliq qildi, normal
oqutuşning orniğa siyasi herketni dessitip oqutuş
pilaning orunlanmasliqi, balilarning bilim sewiyesining
çékinip kétişi, oqutquçi- oquğuçilarning normal dem
alalmasliqi qatarliq bir yürüş éğir mesililerni keltürüp
çiqardi.oqutquçilar, ata-anilar we balilar bu
tügimeydiğan siyasiy we pishikiliq bésimlardin qattiq
bizar boldi.
Merkizimizning Qeşqerde turuşluq muxbirining yolliğan
xewirige qariğanda Qeşqer şeherlik 4 - ottura mektep
toluq ottura 1 - yilliqning oquğuçisi Ablikim Yaqup 2002
- yil 4 - ayning 14 - küni otturğa çiqip Xitayning
maarip saheside yürgiziwatqan bimene herketlirige bolğan
keng jamaetçilikning naraziliqi we yürek sadasini het
arqiliq mektep muderiğa yollap Xitay dahirlirini qattiq
sarasimge séliwetken. Hette idilogiye saheside élip
bériliwatqan bu wehşiy hem bimene herket tüpeylidin
normalni oqutuş işlirining éğir buzğunçiliqqa
uçrawatqanliqi, biguna ademlerning jazalinip, yaramliq
oqutquçilarning iştin heydiliwatqanliqi, bu wehşiy
heriket tohtutulmisa oqutquçi oquğuçilar birleşken çong
tiptiki naraziliq bildürüş paaliyitini élip
baridiğanliqi eskertilgen het mektep moderining qoliğa
tekkendin kéyin Qeşqerdiki jamaet hewipsizlik, qoralliq
we dölet bixeterlik orunliri uwisidin çuwulup çiqip
Qeşer şeheride omumiy yüzlik tutqun basliğan. Ablikim
qatarliq oquğuçilar qolğa élinğan Perhat qatarliq
oqutquçilar xizmettin heydelgen.
Öz muxbirimizning 2002 - yili 8 - ayning 18 - küni
wetendin yolliğan xewirige qariğanda 8 - ayning 16 -
küni Xitay hökümiti yeslide bala baqquçiliq qilidiğan
ikki neper ayal köçmenni Qeşqer şeherlik 1 - ottura
mektepning oqutuşqa mesul işhanisiğa mesul qilip yötkep
kelgen. Milyonliğan Uygur ali mektep oquğuçilliri işsiz
qaldurulğan bu rayonğa éqip çiqiwatqan yalğan deplom
kötüriwélip alahide is orunliriğa orinlişiwatqan
mediniyet sewiyesi töwen Xitaylarning keltürüp
çiqiriwatqan tiragidiyliri az emes. Bezi aqqunlar Xitay
hökümitining köçmenlerge qaratqan alahide siyasitidin
paydilinip ademning hayati bilen oynişidiğan
dohturhanilarğa orunluşip, heç bir kesiptin xewiri yoq
halette dora bérip kişilerni zeherligen, operatsiye
qilip ana - balilarni qoşup öltürgen ehwallar Xitayning
metbuatliridimu arqa arqidin élan qilinğan edi. Bu
weqeler eyni çağda Xinjang géziti, Korla géziti,
qeşqer géziti, Hoten géziti qatarliqlarda élan
qilinğan edi. Şundaq turuqluq yene sewiyesi töwen,
kespiy bilimlerdin xewersiz ikki Xitay ayalni bu
mektepning oqutuş işliriğa mesul qilişi qatartliq bir
qatar işlar, Xitaylarning bu yerde élip bériwatan
herketlirining peqet bu yerni mengülik mustemlike
qiliwetiş siyasiy qara neyiti üçünla xizmet
qilidiğanliqini ispatloaydu. Xitayning bu mekteptiki
kiçik bir herikiti qandaqtur bu mektepning oquş - oqutuş
işlirini tereqqiy qilduruş emes eksiçe Uygur oqutquçi -
oquğuçilirining kündilik iş heriketliridin Xitay
hökümitige waxti waxtida melumat élip turuş we buningdin
kéyin bu mektepke siqip kirgüzilidiğan Xitay
oqutquçilirining yolini éçişqa asas yaritiş üçün élip
bériwatqan jasusluq herkitidur..
Öz muxbirimiz arislanning 2002 - yil 6 - ayning 10 -
küni Qeşqerdin yolliğan xewirige qariğanda 2002 - yil 6
- ayning 10 - küni Xitay hökümitining saqçi qisimliri
Qeşqer şeheridiki 24 başlanğuç mektepke quralliq
basturup kirip téxi 7, 8 yaşqimu kirmigen güdek
balilarning derslik kitaplirini qopalliq bilen tekşürgen
we bir qisim oqutquçi hem oquğuçilarni qiyin qistaqqa
élip wehşilik bilen soraq qilğan.nuqtiliq heriket ijira
qilğan orunlar Döletbağ yézisi, we çasa koça başqarmisi
bolğan.
Muxbirimizning igellişiçe, şu künlerde Xitay
hökümitining <idilogeye saheside milliy bölgünçilikke
qarşi turuş we qattiq zerbe bériş> herkiti Qeşqer
welayitide oqutquçi oquğuçilar arisida qattiq naraziliq
keypiyatini tuğdurğan eken.şuning bilen derslik
kitaplarda qol bilen yézilğan Xitay hökümitining
tajawuzçiliq jinayetlirige qarişi şuarlar tarqalğan eken.
Xitay sahçiliri bu heriketni bahane qilip, nurğun
oqutquçi we oquğuçilarni we weqege çétişliqi bar dep
qaralğan ata-anilarni tutup ketken we wehşiylik bilen
soraq qilğan.
Bu peqet biz qolğa çüşürüş imkaniyiti bolğan xewer we
uçurlardur .uningdin başqa jaylarda buningdinmu éğir
weqeler yüz bergen bolişi mümkin.
Xitay hökümiti Serqiy Türkistanning herqasi jaylirida,
zorawanliq bilen köydüriwetken Uygur til yéziqidiki
kitap - jornallar bir milondin artuq, qedimiy we
zamaniwi kitaplar içide Uygur til yéziqidiki derslik
materiyallarmu bar.. Buningdin Xitay hökümitining 20
milyondin asidiğan xelqimizni kiçik balini basqurğandek
zorawanliq bilen edare qiliwatqanliqini, bu xelqning
mustemlikiçiler aldida xalisa çuwup taşlinidiğan xalisa
quraşturup paydilinidiğan ösümlik ademge aylandurup
qoyuliwatqanliqining yene bir ispati.
Öz muxbirimiz Uçqunning 2002 - yili 8 - ayning 17 - küni
Ürümçidin yolliğan xewirige qariğanda Kanadaning maarip
işliri boyiçe xelqara tereqqiyat bölümi yéqinda Kanada
hökümitinig testiqi bilen Şerqiy Türkistanning (Xinjang
Uygur aptonum rayoni) asasiy ma'arip quruluş işliri üçün
11milyon 80 ming Kanada dolliri yardem puli ajratqan.
Birleşken döletler teşkilati, munasiwetlik xelq'ara
orğanlar we Amerika, Kanada; Yaponiye qatarliq
demokrattik döletlerning Şerqiy Türkistanning ma'aripiğa
pul yardem qiliştiki asasiy mexsidi, wetinimizdiki Uygur
qatarliq namrat yerlik milletlerning çet yéze
qişlaqlarda oquşsiz qalğan yaki ma'aripta qiyinçiliqqa
uçriğan perzentlirining öz ana tilida oquşiğa imkaniyet
yaritip bériş üçün idi. Emma Xitay hökümiti bu pullarni
aldi bilen bingtüen we yerliktiki Xitay mekteplirining
asasiy qurulişiğa işlitip kéliwatidu. Eger uni yerlik
maaripqa işletti degende tamamen özlirining tajawuzçiliq
mexsidining toluq emelge eşişiğa kapaletlik qilidiğan
bir yürüş uruluşlarğa işlitiwatidu.bérilgen bu pullar
helila köp bolsimu Şeriy Türkistannning jenubiy
rayonliridiki Uygur déhqanlarning milyonliğan
perzentlirining oquş şaraetida héç bir közge körünerlik
özgüriş bolmidi. Biz xelqara jamaetçilikke bérilgen
yardemlerning del jayiğa bérişiğa nazaretçilik qiliş
heqqide qançe qétim dokilat berduq, munasiwetlik xelqara
orğanlarning bu işqa heqiqiy köngül bölüp bérilgen
yardemlerning xelqara küzetküçilerning yardimide del
jayiğa bérişiğa kapaletlik qilip bérişini töwençilik
bilen ötünimiz
<Ili géziti> (Xitayçe) muxbiri Zing zhenhuyning xewirige
qariğanda Xitay hökümiti wetinimizning yéqinqi zaman
tarixida Xitay tajawuzçiliriğa qahşatquç zerbe bérip
kelgen Ili Uygurlirini assilimatsiye qiliş herkitini
tarixtiki herqandaq dewirdikige qariğanda
tizleştüriwetken. Xitay hökümiti wetinimizning
şimalidiki asasliq ikki şeher Ğuja we Küytüngni
Xitaylarning kengeymiçilik, tajawuzçiliq idiyesi mezmun
qilinğan <dersliklerni islaha qiliş we Xitay tilida ders
ötüşni yolğa qoyuş> tiki tejirbe rayoni qilip bekitken.
Xitay hökümiti birinçi qedemde bu rayonğa 30 mutehesis
ibertip, bu herketni yolğa qoyuşning tayançlirini tiz
yetiştürüş kursi açqan. Bu kursqa 1-, 2-, yilliqning
oqutquçilliri bir sinip, 7 - din 9 - yiliqqiçe bolğan
siniplarning oqutquçiliri bir sinip qilip qatnaşturilğan.
Egileşke qariğanda bu heriket ikki basquçqa bölüp élip
bérilğan. 1- basquçta Ili oblastning Ğulja şeheri we
Küytüng şeheri ölke derijilik derslikni islaha qiliş we
Xitayçe oqutuşni yolğa qoyuş tejirbe rayoni qilip
bekitilgen. Bu heriketning asasliq obiekti 7000 ming
başlanğuç we toluqsis ottura mektep oquğuçisi hem
uningdin başqa 400 neper oqutquçi bolup, Xitay
hökümitining omumiy yüzlik derslikni yéngilaş we Xitayçe
oqutuşni yolğa qoyuş pilani 2002-yili 9-ayning 1-künidin
başlap ularning üstidin tejirbe qilinisgqa başliğan.bu
herketning 2-basquçi bu yil 9 -ayning 1 - künidin başlap
bu rayonda yolğa qoyulğan bolup, uning asasliq obiekti
Ili oblastidiki 30000 neper ottura başlanğuç mektep
oquğuçiliri we 2500 neper ottura başlanğuç mektep
oqutquçiliri iken.
Xitaylar yéqinqi birqançe yillardin béri Xitay yéngi
köçmenliring kelküni astiğa ğeriq bolup kétiş aldida
turğan Sanji, Manas, Qutubiy, Shiho, Qumul, Turpan,
Piçan raonlirida Uygur mekteplerni Xitay mekteplirige
qoşiwetişni tizleştürmekte. 2002-yil kirgendin kéyin
Qumul şeheridiki Uygurlarning 1 - başlanğuç we 1-ottura
mekteplirini Xitayla-rning 2-başlanğuç we 5 - ottura
mekteplirige 2003 - yil 9 - ayğiçe bolğan ariliqta
qoşuwetişni tamamen ahirlaşturuşni otturğa qoyğan. Bu
ehwal ilgiri Ürümçi we biz yoqarda namini tilğa alğan
rayunlarda yüz bérip Xelqimizning qattiq naraziliqining
qozğilişi we bir qisim qanliq weqelerning kélip çiqişiğa
sewep bolğan idi.
millitimizning béşiğa kéliwatqan bu çong tiragidiye, bu
çong qara kün üçün xelqimiz Xitay hökümitige rehmet
éytişi kérekmu yaki tilimiz, parlaq mediniyitimiz,
dinimiz we kişlik qedri qimmitimiz, milliy mewjutliqimiz
üçün Xitay tajawuzçiliriğa özimiz talliğan şekilde
qarşiliq bildürişimiz kérekmu?! 21 - esirde yüz
bériwatqan bu paşistik érqiy qiğinçiliqqa xelqara
jamaetçilikning qarşi turişini we tajawuzçilar teripidin
ajizlaşturiwetilgen qedimiy bir millet heqqide heqqaniy
meydanda turup, Xitay hökümitige bésim işlitişni, şu
arqiliq milliy til yéziqimiz asas qilinğan milliy
ma'aripimizni saqlap qélişqa küç çiqirişini tewsiye
qilimiz.
|
|
