Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

2 ) Beijing Hökümiti Amerikidin Paydilinip Uygurlarni Basturmaqta

     Duowei axbarat agentliqining muxbiri Wang'ning 16-dekabirdiki hewirige qariğanda Beijingning dölet içidiki térorliqqa qarşi uruşi putun dunyağa qarap yuzlen’gen. Buyil 9-ayda Amerika Xitayning qatariğa kirip BDT xewpsizlik kéngişi Şinjangliq Uygurlarning Şerqiy Turkistan islami heriket teşkilatini BDT ning térorçilar tizimlikige kirgüzgen. Şerqiy Turkistan islam herikiti teşkilati Beijingning milliy bölgünçilikke, diniy radikalizimğa, we zorawan térorçi unsurlarğa qarşi turuştiki nişani qilin'ğan.
Washingtonning kişilik hoquqni küzitiş teşkilatining Asiya qit'esi mudiri MIKE JENDRZEJCHZYK Asiya gézitide élan qilğan bayanatida mundaq diyilgen: Xitayning dölet reisi Jiangzemin yéqinda Rusiye fedratsiyisining pirizdenti Putin bilen ötküzgen yuquri derijilikler uçrişişida Şinjang we Çeçenistanliq musulman térorçilarğa zerbe bérişte öz-ara qollaşqa kapalet bérişkenlikini bildürgen.
9-Sentebir weqesidin kéyin Xitay hökümiti bu pursettin paydilinip dölet içidiki siyasi teşwiqatni küçeytken. Beijingning eng çong utuqi Bush hökümitini Xitaydiki az sanliq milletler bölgünçilirini basturuşni tenqid qiliştin, Beijing’ğa wastiliq halda siyaset jehette yolluq imkaniyetlerni yaritip bérişke özgertti. Emma Buş hökümiti barğanseri Xitayning deplomatiye jehettiki hujumidin ensirimekte. Çunki, Beijing Amerikining Şerqiy Turkistan islam azatliq teşkilati toğrisidiki qararini sui'istimal qilip başqiçe pikirde bolğan Uygur zatlarni we musulmanlarning diniy pa'aliyetlirini keng kölemde basturup keldi.

Maqalida diyilişiçe, buyil 8-ayda Amerika Şerqiy Turkistan islam azatliq teşkilatini özining térorçilar tizimlikige kirgüzgen bolup, ularning mal-mülkini tonglitişqa buyruq çüşürgen. Washington yene Şerqiy Turkistan islam azatliq teşkilatining elqa'de teşkilati bilen munasiwiti barliqini éniqlaşqa Xitayni teklip qildi. Amerika dölet işliri komisserlikining térorliqqa qarşi bir emeldarining diyişiçe, yuqarqi teşkilatning elqa'die teşkilati bilen yéqinqi mezgillerde munasiwiti bar bolup Xitayning sirtida pa'aliyet qilğan, Washington'ning diyişiçe bézi matiriyallar yuqarqi teşkilatning Amerikining Ottura Asiyadiki menpe'etige dexli qiliş niyiti bar iken.
Maqalida diyilişiçe bu hepte Amerikining yuquri derijilik kişilik hoquq emeldari ning Şinjangni ziyaret qilişi buzğunçiliqni kontirol qilişni meqset qilidiken. Démokratiye we kişilik hoquqqa mes'ul dölet işliri weziri yardemçisi Lorne Corner çarşenbe küni Şinjang’ğa bérip Urumçidiki bir universtetta nutuq sözleydiken we yerlik emeldarlar bilen köruşidiken. Amerikining peqet bir neper emeldarni iwertip nutuq sözletküzüşi yetersizdur. Amerika téhimu zor tirişçanliq körsitip, Xitayğa qaratqan siyasitining inawitini yuquri köturuşi kerek.

Lorne Corner 16-we 17-dekabirlarda Beijingda Amerika bilen Xitay otturisidiki kişilik hoquq söhbitini élip baridiken. Buxil kişilik hoquq sohbetliri Yawropa birleşmisi, Yaponiye, Kanada, Awistiraliye, başqa hökümetler we Xitay otturisida élip bérilidiken. Emma Amerikining söhbiti siyasi jinayetçilerning bezi uçurliri we alahide siyasi jinayetçilerni qoyup bérişni keltürüp çiqiridu. Bu Xitay hökümitining siyasitini özgertelmeydu. Ikkila terep ilgirileşni halaydu, Xitay terep perde arqisida kişilik hoquq mesilisini kötirip çiqti digen. Lékin Şinjangdiki éğir kişilik hoquq mesilisi qattiq tedbir qollinişni telep qilidu.
Maqalida diyilişiçe Şinjangda 18 milyon ahale bolup, nurğuni Türkiy tilda sözlişidiğan musulmanlardur. Ahalisi 8 milyondin artuq Uygur xelqi eng çong millet hésaplinidu. Tibetlerge oxşaş Xitaylar türkümlep Şinjang’ğa éqip kirgende, ular özlirining medeniyiti we milliy alahidilikini qoğdaş üçün küreş qilidu. Şinjang’ğa éqip kirgen Xitaylar hazirğiçe 7 milyon 500 ming’ğa yetken.
Şinjangdiki we çet’ellerdiki Uygurlar uzun mezgildin buyan Xitayning hökümranliqiğa qarşi turup keldi, köp sandiki teşkilatlar ténçliq usuli bilen heqiqi aptonomiye yaki musteqilliqni qollaydu, bezide zorawanliq weqélirimu körülüp turidu.
1997-yili 2 - ayda Ğuljada ténçliq usuli bilen yüz bergen xelqning hökümetke naraziliq weqesini Xitayning qoralliq küçliri qanliq basturğanda zor kolemlik topilang kötürülgen. Qözğilangdin kéyin hökümet terep mesçitlerni, diniy mekteplerni taqap, heriketke qatnaşqan we gumanliq dep qariğan kişilerni qolğa alğan, Ili wilayitide zor kölemlik sot yiğinlirini éçip kollektip jaza höküm qilğan. Bir aydin kéyin Urumçi şehride ikki qétim aptuwuz partilitiş weqesi yüz bérip nurğun puxralar ölgen.
Maqalida diyilişiçe undin kéyin Xitayning armiyesi, dölet bixeterlik emeldarliri, siyasi rehberler, we saqçilarğa hujum qiliş weqéliri yüz bergen. Gerçe bézi Uygurlar Afghanistan'ğa bérip Talibanlar bilen birlikte jeng qilğan bolsimu, Uygur bölgünçi teşkilatlirining radikal islam térorining yardimige érişkenlikini ispatlaydiğan toluq pakit yoqtur. Kişilik hoquq küzetçiliri Şerqiy Turkistan islam azatliq teşkilatining elqa'de teşkilati bilen bağlinişi barliqi toğrisida musteqil bir uçurğa ige bolalmiğan.
Maqalida diyişide, Şinjangdiki Xitay da'iriliri herqandaq şekildiki oxşimiğan pikirdiki zatlarni ténçliq yaki zorawanliq şekilde qarşiliq qilişidin qet'inezer qattiq basturğan. Xitay dölet reisi Jiangzemin 1998-yili Şinjangğa ziyaretke kelgende bölgünçilikke qarşi turuş xelq uruşini qanat yayduruş toğrisida çaqiriq qilğan. 2001-yili 4 - ayda qanat yaydurulğan memliket boyiçe <qattiq zerbe bériş> herikiti Şinjangda öç éliş xarakterini alğan . Hökümet terep xaliğançe qolğa éliş, diniy sorunlarni taqaş, en'eniwi diniy pa'aliyetlerni çekleş, adil bolmiğan, zerbidarliq bilen jaza höküm qiliş, qatarliq qilmişlar bilen neççe ming Uygurni qolğa alğan we ölüm jazasi hökümj qilğan. 

©UÇQUN-KIVILCIM - 21/12/2002 11:35  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş