|
Amerikiliq pul muamile deloliri adwukati Gordon G. Çang,
Shanghai'de 15 yil xizmette boluş jeryanida, köpligen matiryallarğa érişiş hem
özining biwaste küzütüşi arqiliq bu kitapni yezip,
Xitay kommunist hakimiyitining qutqazğili bolmaydiğan
derijige yetkenligi, qeğez yolwasqa aylanğanliğini hem
gumran bolidiğanliği toğriliq bir qançe xil
mumkinçilikni körsetken.
Bu maqale kitapning muhim mezmunliri bolup,
Xongkongda çiqidiğan (Open) jornilining 2002-yilliq
4-saniğa besilğan bir körup ilham elişimizğa erziydu.
Uning hés qilişiçe, gumran boluş Xitayning pul muamile
séstimisidin başlinidu.
Xitayning amanet qoyuş nisbiti dunyada birinçi orunda
bolup, 40
% ke yetken(Amerikining 0
% ge yeqinlişidu), GDP (milli işlepçiqiriş daramiti)ning 40
% ni igelligen. (bu bir büyük döletning bayliği bilen teng. ) Lékin
bankining qeriz bériş nişani peqetla dölet
igiligidiki we merkez testiqliğan karxanilar bilen çeklengen,
pütünley bir yépiq, monopol séstima bölüp şekillengen.
Hökümet dairlirining élan qilişiçe, 25
% qeriz pul waqti toşqan we ölgen hésawat iken
(qayturwalğili bolmaydiğan). Ğerip tehlilçilirining köz qarişiçe 50% ge yetken
(Amerikining 1
%), eger 10
% tini qayturiwalalisimu, Xitay bankilirining qayturiwalalmaydiğan qalğan
qeriz puli 490 milyart Amerika dolliriğa yétidiken.
Bundaq bankilar herqandaq bir erkin iqtisad
séstimisida alliqaçan weyran bolğanliğini élan
qilatti, lékin xitay dairiliri Jurongjidin başlap
banka séstimisidiki bu (qara öngkürni) etirap qilmidi
we çüşenmidi. Ular eplep-seplep dawamlaşturup yamap
keliwatidu. Pütün memliketke yamriğan qanunsiz pul
toplaş şirketliri we bankilarning riqabetlişip pul
amaniti toplaş işliriğa sel qarawatidu. Hökümet
kontorol qilğan 4 çong banka; Xitay bankisi, Quruluş
bankisi, Soda-Sanaet bankisi, Yeza Igilik bankisi
qatarliqlarning eng eğir yüki dölet igiligidiki karxanilar
bölüp, ayiği üzülmigen qeriz bériş arqiliq ularning
axirqi nepes eliwelişiğa yardem beriwatidu. Şuning
bilen jan talişiwatqan karxanilarning mesililiri bankiğa
artilip qélip, qeriz bériş usuli maliye tarmaqlirining
dölet igiligidiki karxanilarğa bolğan biwaste
yardimige aylanğan.Dölet igiligidiki karxanilar dölet
içidiki 70% qerzini yutiwetken bölüp, qaytürmisimu
bolidu. Mesilen:Enşen polat zawudining 6 milyart 900
milyon yüen qerzi kötirwetilgen. Hökümet dairiliri
1998-yili dölet igiligidiki karxanilar 49 milyart
yüen payda aldi dep élan qilğan. Lékin köpçilik ularning
150 milyart yüen hökümet yardimige érişkenligini
bilmeydu, hésaplisaq ular yenila 101milyart yüen
ziyan tartqan. Xitay bankiliri bilen hökümetning teqdiri
çemberçes bağlanğan bolup, banka séstimisi şu qeder
ajiz bolsimu ular weyran bolmaydu, peqetla hökümet
bilen birlikte weyran boluşi mumkin. Lekin hökümet
xeliqning bankidin omumiyüzlük amanet qoyğan pulini neqleştürmeydiğanliqiğa
kapaletlik berelmeydu. U çağda, qanliq basturuş we zawutta
pul besiş bilen hökümetning gumran boluşini tosap qalğili
bolmaydu. U yene kitawida Xitay jemiyiti bilen
tüzülme ottursidiki qalaymiqançiliqlar, kamçiliqlar,
kirizislar, internettin tartip WTO ğiçe, ideologiyedin
tartip, 16-qurultaydiki hoquq almişişqiçe hemmiside
omumiyüzlük toxtalğan. Hem dairilerning élan qilğan
istatistika melumatlirining işençisiz ikenligini
körsetken. Mmesilen, heqiqi GDP élan qilinğinining 25
% boluşi mumkin. Xamçot qizil reqimi, zor eniq bolmiğan
qerz we herbi çiqimni öz içige almiğan bolişi mumkin qatarliqlar
bular
arqiliq xitayning téşipalpal, içi ğalğal halitini paş
qilğan. Şunga u xitayning 10 yilğa qalmay gumran
bolidiğanliğini perez qilğan.
Gumran bolişqa élip baridiğan birneççe mesile üstide
perez:
1)
Uruş: azatliq armiye genirali Jangwannienning
burunqi perizi boyiçe 10-beş yilliq pilan mezgilide,
uruş Teywen boğizida partlaydu. Xitayning iqtisadi ajizlaşqan,
kommunistlarning yölinidiğan qanunliq asasi peqetla
çong milletçilik bölüp qalğanda, Beijing Teywenge
qarita uruşni tallaydu, herbi küç perqini oylaşmaydu.
11-sentebir weqesi we 2-dunya uruşi Jiangzeminni uruş,
bir milletni we siyasi hakimyetni küçlenduridu digenge
işendürgen. Xitay kommunistliri çoqum Teywen herbi
qorallirini yenggüşleş aldida pursettin paydilinip qol
salidu. Lekin uruş başlansa Xitay çoqum yengilidu, oquğuçilar
yene Tienenmin meydaniğa yürüş qilişi mumkin, yengi
dahi çiqip xeliq hoquqni tartiwalidu.
2) Xiyanetçilik- qalaymiqançiliq we inqilapni
keltürüp çiqiridu: ğezeplengen dehqanlar,
işsizlarning ğelyanliri, qismen yerlerdin başlinip ulğiyip
herqaysi öolkilerge yamraydu, herbi saqçilar basturup
teng kelelmeydu, Tibet, Şerqiy Türkistan, Teywen
qatarliqlar pursettin paydilinip musteqilliq élan
qilidu, Xitay xelq jumhiryiti parçilanğandin keyin,
gumran bolidu.
3) Iqtisad weyran boluş--dölet kirizisini peyda
qilidu: Xitay WTO ğa kirgendin keyin, dölet
igiligidiki karxanilarning weyran boluşi minglap
bolmastin, tümenlep bolidu, ularni qutquzidiğanğa
hökümetning qudriti yetmeydu. Hökümetning pay
taktikisi, 10 yildin béri 1100 karxanini bazarğa
çiqardi, lekin nazaret qilğuçilar peqetla 24 adem,
payğa desmaye salğuçilar qanunning kapalitige ige emes,
eger pay baziri weyran bolsa pay igiliri koçiğa çiqişi
mumkin, çetel mebleğliri xitay pay baziridin çékinip
çiqip, şiddetlik zilzile we qorqunçni keltürüp
çiqirip, her xil qarşi küçlerning pursettin paydilinip
kötürülüşini peyda qilip hökümetni ağdurwetidu.
Axiri kommunizimni yoqutup ottura Asiyadiki Türk
qerindaşlirimizning musteqil boluşida alahide rol
oyniğan Mixail Gorbaçevning bu sözi bilen
ayaqlaşturimen: 1999-yili Gorbaçev Türkiye paytexti
Enqerediki Amerika Universiti tetqiqat yiğinida mundaq
digen:Mening yaşaştiki meqsidim, xeliqqe çidiğusiz
diktator hökümranliq yürgüzüwatqan kommunizimni
yoqitiş. Öz közüm bilen ğeripni toniğandin keyin,
mening çiqarğan qararim teximu mustehkemlendi. Men
çoqum Sovet kompartiyesining we Sovetning pütkül
hökümranliğini tazilişim kerek, men çoqum barliq
Sotsiyalistik döletlerning hökümranlirini tazilişim
kerek.
Dunya kommunizimsiz teximu güzel bolidu. 2000-yildin
keyin, dunya ténçliq we tereqqiyat dewrige yüzlinidu,
lékin bir zor tosalğu insanlarning ténçliqqa
yüzlinişige we ronaq tepişiğa putlikaşang bolidu, u
bolsimu xitayning kommunizimi. Mislisiz oquğuçilar
herkiti waqtida men del Beijingda idim, u çağdiki
ehwalğa qariğanda xitay kommunizimi halaketke qarap
yüzlengen idi. Eger Xitayning kommunizimi ğulap çüsse,
dunyaning ténçliq we adaletke qarap yüzlinişi teximu
tez bolğan bolatti.
Men Kerimel sariyidin ayrilidiğan waqtida, yüzligen
muxbirlar meni köz yeşi qilidu dep oylaptiken, men
köz yeşi qilmidim, çünki men yaşaştiki asasliq
mexsidimge yettim:men Soviet we pütkül Yawrupadiki
Sotsiyalistik döletlerdiki Kommunizimni yoqattim.
Şundaq, insanlarning erkinlik ğayisini pütün dunyada
işqa aşuruşiğa tosalğu boliwatqan Asiyadiki
Kommunizimmu çoqum yoqitilişi kerek.
Terjime qilğuçi: Alimjan
2004-yili 17-yanwar, Germaniy
|
|
