Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

5 ) Xitay Bölünse Şerqiy Türkistanmu Bölünemdu ?

     Perhat Muhemmidi

( Şerqiy Türkistan informatsiyon merkizi tetqiqat bölümi )

Xitay yazğuçisi Wang Lixiong ependi, Şerqiy Türkistan mesilisi heqqide mehsus qelemge alğan, < 11 – sintebirning bişariti > namliq maqalisining ahirqi piragirapida, < Xitay bölünse, Şerqiy Türkistanmu bölünidu > digen qaraşni ilgiri sürgen, hemde, eger Uygurlar bölünüşning aldini alimen we hakimiyettiki mutleq üstünlikimni saqlap qalimen, dise, u halda, musteqilliqtin waz keçip, yüksek aptonomiyeni qobul qilişi kerek, eksiçe teqdirde, Şerqiy Türkistanning musteqilliqidin kéyin, Uygurlarning hakimiyiti, peqet jenoptiki hoten, qeşqer, aqsunila öz içige alğan qumluq rayonlar bilenla çeklinip qalidu digen hulasini çiqarğan.

Wang ependi bu qaraşlirini izahliğanda, Uygurlarning nopos jehette peqet hoten, qeşqer, aqsu we atuş rayonidila üstünlükke ige ikenlikini, Qazaq, mongğul, Qirğiz, tunggan qatarliq milletlerning öz aldiğa aptonom oblastqa ige ikenlikini, we bu oblastlarning, Şerqiy Türkistanning zéminining mutleq köp qismini igelleydiğanliqini, eger Şerqiy Türkistan musteqil bolğan halette, bu milletlerning Uygurlarning hakimiyitige boy sunuşining mumkin emeslikini, bolupmu Şerqiy Türkistanning şimali rayonini konturol qilip turğan Qazaqlarning, şimaldiki 3 wilayet bilen birge Qazaqistanğa qoşulup ketiş éhtimalining küçlüklikini, eger Uygurlar buninğga qarşi çiqip, Qazaqlar bilen toqunuşqan halette, Qazaqistan dölitining dehil – terüzige uçraydiğanliqini, monğgul, Qirğiz, tunggan qatarliq milletlerningmu özlirining aptonomiyélik hoqoqini saqlap qéliş üçün Uygurlarğa qarşi tirkişidiğanliqini, yene bir jehettin, nopos jehette Uygurlardin üstün turidiğan, we asasliq çong şeherlerni konturol qilip turğan Xitay puxraliriningmu, Şerqiy Türkistanning musteqilliqidin kéyin, Uygurlarning hakimiyitige qarşi tirkişidiğanliqini bayan qilğan we, uçağda, Şerqiy Türkistan rayonining, içki toqunuşlar tüpeylidin, bir bosna – hersekke aylinidiğanliqini, eger, bu toqunuşlarğa xelqara küçler arilaşqan teqdirdimu, démokratik ölçem boyiçe, bu rayondiki Uygurlardin başqa milletlerningmu, refirandurum arqiliq özlirining musteqilliqlirini élan qilalaydiğanliqini, şunga, kelgüside musteqil Şerqiy Türkistanning téritoriyesining, peqetla jenoptiki birqançe wilayet bilenla çeklinip qalidiğanliqini otturiğa qoyğan. Eniqaraq qilip éytqanda wang ependi, kelgüside Şerqiy Türkistan musteqil bolup qalsa, Uygurlarning bu rayonda yetim qalidiğanliqini, başqa milletletning hemmisining birlişip Uygurlarğa qarşi turidiğanliqini ilgiri sürgen.

Men, Xitay démokratlirini uzundin buyan yéqindin küzitip kéliwatqan biri boluş süpitim bilen, Wang ependining yuqarqi qaraşni otturiğa qoyuştiki tüp ğérizini töwendikiçe perez qildim:

Birinçidin, Wang ependim, Şerqiy Türkistanning musteqilliq mesilisining peqet Uygurlarningla musteqilliq mesilisi emes, belki Qazaq, Qirğiz qatarliq yerlik xelqlernimu öz içige alğan, pütün Şerqiy Türkistanliqlarning ortaq mesilisi ikenlikidin ibaret bu heqiqetni qesten burmilap, Şerqiy Türkistanning musteqilliq mesilisini, peqet Uygurlarningla mesilisi qilip körsütüşke tirişqan, méningçe bu, Şerqiy Türkistandiki yerlik xelqler otturisida hazirdin başlapla guman we işençisizlik peyda qiliş üçün élip bérilğan qutiratquluqtin başqa nerse emes, yene kélip Wang ependi bu sepsetiliri arqiliq, musteqilliqqe intiliwatqan Uygurlarning közini qorqutuşqa we kelgüsi istiqbali heqqide ümitsizlikke sélişqa tirişqan, bolupmu wang ependining, < Uygurlar üçün yüksek aptonomiyedin başqa yol yoq > dep yekün çiqarğanliqi we, Uygurlarnimu, tibetliklerning yolini tutuşqa tewsiye qilğanliqi, méning wang eperndining esli muddiasiğa bolğan gumanimni téximu aşurmaqta. Çünki, < yüksek aptonomiye > digen bu söz, Xitay démokratliri téripidin kelgüside Şerqiy Türkistan we tibert qatarliq rayonlarning Xitaydin bölünüp çiqip ketişining aldini éliş üçün otturiğa qoyulğan bir lahiye bolup, gerçe Xitay kommunistliri bu lahiyeni telebbuz qiliştin özini qaçurup kelgen bolsimu, emma ularningmu könglide yatqan esli lahiye bu, çünki kéyinki mezgillerde Xitay kommunistlirining yüksek aptonomiyeni telep qilip turiwatqan tibetlikler bilen bolğan resmiy muzakirilirini eslige keltürgenlikimu, bu nuhtini ispatlap turmaqta. Şunga, méningçe wang ependining yuqarqi qaraşlirini < semimilik bilen otturiğa qoyulğan şehsi çüşençiler > digendin, tomur tutup beqiş üçün qesten otturiğa taşlanğan mesile > dep qariğan tüzük. Çünki Wang ependining bu yeküni bilen, Xitay démokratliri we Xitay kommunistlirining Şerqiy Türkistanning musteqilliq mesilisige qaratqan tüp yetekçi idiyesi otturisida héçbir périq yoq.

Ikkinçidin, Wang ependi, Şerqiy Türkistan mesilisini yéqindin tetqiq qiliwatqan we bu rayondiki milliy munasiwetlerni puhta bilgen biri turupmu yene yuqarqi qaraşlirini otturiğa qoyğanda, ,Şerqiy Türkistandiki yerlik milletlerning tarihtin buyan dawam qilip kéliwatqan yéqin dostluq munasiwetlirini, bolupmu Uygur, Qazaq, Qirğiz qatarliq milletler otturisidiki qandaşliq we dindaşliq munasiwetlirini bilmeslikke séliwalğan yaki bolmisa ğerezlik halda tilğa almiğan, Wang ependining qaraşliridin, huddi Şerqiy Türkistan rayonida Uygurlarning başqa yerlik milletler bilen bolğan munasiwetlirining, Xitay milliti bilen bolğan munasiwetliridin périqlinip ketmeydiğanliqidek bir menzire çiqqan. Bolupmu wang ependi, Şerqiy Türkistan royinida Xitay istilasidin buyan yüzbergen milliy toqunuşlarda, köp tereplimilik toqunuş emes, belki yerlik milletler bilen Xitay milliti otturisidila toqunuş mewjut ikenlikidin ibaret bu nigizlik mesilini nezerdin saqit qilip, Uygurlarğa qarşi sün’i düşmen peydaqilişqa tirişqan.

Üçünçidin, Wang ependi yuqarqi qarişida, Şerqiy Türkistan rayonidiki mustemlike qilğuçi millet bilen mustemlike qilinğuçi milletni bir – birige arlaşturiwetken we Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenlirining hemmisinila bu rayonda heq – hoqoq telep qiliş we hetta musteqil Şerqiy Türkistanğa teng şérik boluş salahiyitige ige qilip körsütüşke tirişqan, uning bayan qilişiçe, bu zéminda yaşawatqan Xitay puxralirimu kelgüside başqa milletlerge oxşaşla refirandurum arqiliq, yeni omomiy awazğa qoyuş arqiliq, öz teqdirini belgileş salahiyitige igimiş, emma Wang ependi buyerde, birleşken döletler teşkilatining qayide – qanunliri boyiçe, kelgüside Şerqiy Türkistan musteqil bolup qalsa, refirandurumning peqetla yerlik milletler arisidila ötküzidiğanliqidin ibaret bu heqiqettin özini qaçurup, Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenliri üçün hazirdin başlapla sün’i usolda qanuniy salahiyet yaritişqa tirişqan.

Törtünçidin, Wang ependi yuqarqi qaraşlirini bayan qilğanda, Şerqiy Türkistanning kelgüside ikkinçi bir bosna – hersekke aylinidiğanliqini we milliy toqunuşlar tüpeylidin bu rayonning qan kölige aylinidiğanliqini ilgiri sürgen, elwettiki bu bir küçlük éhtimalliq, emma, Wang ependi mesilining harektirini burmilap, Şerqiy Türkistanda kelgüside yüz bériş éhtimali bolğan bu hil toqunuşlarning milliy terkibini qesten kengéytip, qandaqtur, Uygur bilen Xitay, Uygur bilen Qazaq, Qirğiz,mongğullar, we hetta Şerqiy Türkistandiki mewjut 13 milletning otturisida milliy toqunuş yüz béridiğandek bir qiyapetni şekillendürüşke tirişqan. Emma, huddi wang ependiningmu yaxşi bilginidek, meyli bosna – hersek, meyli kosowa, yaki Şerqiy temur bolsun, bu rayonlardiki milliy toqunuşlarning hemmisila mustemlike qilğuçi millet bilen mustemlike qilinğuçi millet otturisida yüz bergen idi.

Elwettiki, Wang Lixiong ependi bir Xitay démokrati boluş süpiti bilen, kommunistik hakimiyetning Uygur xelqiğe qarita yürgüziwatqan zulum siyasitini dadilliq bilen paş qilip kéliwatidu, buning üçün huddi başqa Uygurlarğa oxşaşla menmu Wang ependidin minnetdarmen, yene kélip Wang ependining bir Xitay boluş süpiti bilen, Xitay millitining Şerqiy Türkistandiki kelgüsi menpeetliri heqqide hazirdin etibaren baş qaturiwatqanliqinimu toğra çüşünimen, emma, Wang ependining bir insan, bir yazğuçi we bir tetqiqatçi boluş süpiti bilen, Şerqiy Türkistandiki riyalliqqa köz yumuwalmasliqini arzu qilimen.

Wang ependi, maqalisida, eger Şerqiy Türkistan musteqil bolup qalsa, Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenliri bilen Uygurlar otturisida keng – kölemlik toqunuş yüz béridiğanliqini, bu toqunuşta ziyan tartidiğan terepning Uygurlar ikenlikini, çünki qoral – yaraq, maddi bayliq we texnikilarning hemmisining Xitaylarning qolida ikenlikini, küç jehette Xitaylarning mutleq üstünlükni igelleydiğanliqini, bolupmu yérim esker hisaplanğan < işlepçiqiriş quruluş bingtüeni > ning, bu toqunuşning teqdirini belgileydiğan mohim küç ikenlikini, uning üstige ularning arqida 1 milyart 300 milyon Xitay barliqini, omomlaşturup éytqanda, Şerqiy Türkistandiki Xitay puxralirining Şerqiy Türkistanning musteqilliqiğe esla yol qoymaydiğanliqini ilgiri sürgen.

Eger sirtqi körünüştin qaraydiğzan bolsaq, heqiqeten Wang ependining bayan qilğinidek, hazir Şerqiy Türkistan rayonida küç sélişturmisi jehette Xitay puxraliri mutleq üstündek tuyulidu, qoral – yaraq, bayliq we şundaqla stiratigiyélik nuhtilarning hemmisi digüdek Xitaylarning konturolliqida, Uygurlarning issiq jeni we ketmen – gürjek, tayaq – tohmiqidin başqa héçnimisi yoq, bu bir emiliyet, emma Wang ependi mesilining bir téripinila körüp, yene bir téripini körelmigen, yeni konkiritniraq qilip éytqanda, Wang ependi Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenlirining milliy terkibi, wetenperwerlik dérijisi, yüz bériş éhtimali bolğan toqunuşlardiki berdaşliq bériş küçi we iradisi heqqide etirapliq analiz élip barmiğan, Uygurlarning heqiqiy küçini toğra mölçerliyelmigen, Şerqiy Türkistanda yüz bériş éhtimali bolğan milliy toqunuşlarda, xelqaraning we taşqiy küçlerning oynaydiğan roli heqqidiki qaraşlirimu intayin müjimel we tar dairide.
méningçe, Xitayning bölünüşi, Şerqiy Türkistanning parçilinişini emes, del buning eksiçe Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenliriningmu parçilinişini we bölünişini keltürüp çiqiridu, Xitay köçmenlirining içki qismidiki buxil parçiliniş, nöwette Şerqiy Türkistanda bir pütündek körüniwatqan küçining kelgüside roşen dérijide ajizlap ketişige we Uygurlarğa qarşi toqunuş iqtidarini asasiy jehettin yoqutuşiğa sewepçi bolidu.

Méningçe kelgüside yüz bériş éhtimali bolğan milliy toqunuşta, Uygurlar bilen tiğmu – tiğ tirkişidiğan Xitay köçmenlirining heqiqiy sani birqançe milyondin eşip ketelmeydu.
Buning sewebi şuki, Aldi bilen biz Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenlirining milliy terkibini inçikiliq bilen küzitidiğan bolsaq, bu rayonda yaşawatqan 7 milyondin artuq Xitay köçmenlirini töwendiki birqançe terkipke ayriş mumkin:

Birinçisi, Qara Xitaylar:
< Qara Xitay > diginimiz, Şerqiy Türkistanda birqançe ewlattin buyan yaşap kelgen, yeni Zozungtangning istilasidin, taki 49 – yiliğiçe bolğan mezgilgiçe bu rayonda yaşap kelgen 400 – 500 ming Xitay közde tutilidu, bu Xitaylarning mutleq köp qismining Xitayning içkiri ölkiliri bilen bolğan ijtimayi munasiwetliri tamamen üzülgen bolup, esli yurtiğa qaytiş yolliri kesilgen , ular özlirini yérim – yata bolsimu yerlik Şerqiy Türkistanliq dep qaraydu, ularning héli köp qismi yerlik milletlerning örp – adetlirini qobul qilğan, hetta ularning içide musulman bolğanlirimu bar, mesilen, eyni çağdiki 3 wilayet armiyesining terkiwidimu qara Xitaylar bar idi, bu Xitaylar kommunistlar dewridin kéyin kelgen Xitay köçmenliridin nepret qilidu, çünki ularmu siyasi, ijtimayi we maddi jehetlerde yengi Xitay köçmenlirining dehil – terüzige uçriğan, ular, < yengi aqqunlar bizni Uygurlar içide sesitip yüzimizni qoymidi, bularning kasapitidin hazir Uygurlar biznimu bu yengi Xitay aqqunliri bilen bir tayaqta heydewatidu > digen çüşençige ige. Xitay kommunistik hakimiyitimu Qara Xitaylarğa işenmeydu we ularni siyasi hem memuri jehette çetke qaqidu, ularni mohim yerlerge wezipige qoymaydu, mesilen men Xinjiang xelq radiyo istansisining muhbiri bolup işligen waqlirimda pat – pat jenopqa muhbirliqqa barattim, bu jeryanda men melum bir wilayetning memuri mehkimiside terjiman bolup xizmet qiliwatqan yaşanğan bir Xitay bilen dost bolup qalğantim, u, deslepte özini manga, < men Qara Xitay, kiçigimdin Uygurlar arisida çong boldum, Uygurçe mektepte oqudum, baliliq çağlirimdin tartip ayilemning pütün adetliri Uygurçe idi, hazirmu buni dawamlaşturup kéliwatimen, hökümet bizge işenmeydu, 20 neççe yilning yaqi terjiman bolup işlewatimen, hizmitim héç ösmidi, emma içkiridin yengi çiqqan mangqilar we bingtüendin, herbiydin kesip almaşturup yerlikke kelgen Xitaylar işqa kirip etisila kejang, jüjang, hetta nahiyining şujisi boluwatidu, ular manga oxşaş qara Xitaylarni közige ilipmu qoymaydu > dep datlap bergen idi.
Yene uning bayan qilişiçe, uning yerlikler bilen bolğan munasiwiti alahide yaxşi bolğaçqa, 80 – yilining béşida şu şeherde Uygurlar bilen Xitaylar otturisida toqunuş çiqqanda, mehellisidiki Uygurlarning héçbiri uning moyiğimu çeqilmiğan, hetta bezi Uygurlar atayiten uning öyige kélip, < hazirçe taşqiriğa çiqmay turunglar, silerni tonumaydiğan Uygurlar uquşmay köngülsizlik çiqirip qoymusin > dep agahlandurup qoyğan. Bu Xitay terjiman manga, eyni çağda Uygurlarning bu hérikitidin nahayiti tesirlengenlikini bayan qilip kélip, < Uygur digen iç – qarni keng heq, sen uningğa çeqilmisangla, umu hergiz sanga bikarğa çeqilmaydu > digen idi. Buxil Xitaylarmu Şerqiy Türkistanda az emes, şunga kelgüsige Uygurlar bilen Xitay köçmenliri otturisida toqunuş yüz bérip qalsa, < Qara Xitay > larning bu toqunuştin özlirini tartiş we Uygurlar bilen muresse qilip, Uygurlarning hakimiyitini qobul qiliş éhtimali küçlük, çünki buxil muresse, ularning menpeetliri üçünmu paydiliq, huddi baya dep ötkünümdek, ularning içkiri ölkiler bilen bolğan munasiwetliri üzülgen, ular üçün Şerqiy Türkistanda Uygurlarning hakimiyitini qobul qilip, bu rayonda < azsanliq millet > bolup yaşaş téximu paydiliq. Mana bu, Wang lixing ependining diqqitidin qaçqan birinçi mesile.

Ikkinçisi, mejburlanğan köçmenler:
Bu köçmenler asasen 50 – yillardin 70 – yillarğiçe Xitay hakimiyiti téripidin Şerqiy Türkistanğa mejburi bésim bilen yötkep kélingen köçmenler bolup, ularning omomiy sani 2 – 3 milyon etrapida, bu köçmenlerning mutleq köp qismi eyni çağda kompartiye téripidin < burjuaziye > dep atilip zerbige uçriğan ottura – yuquri dérijilik sodige we karhaniçilar, gomindang dewride yetişken ziyalilar, memuri hadimlar we ularning ayile – tawabatliridin terkip tapqan, yeni bular sürgündiki Xitaylar, uzun yillardin buyan Xitay hökümiti bularning yurtiğa qaytişini tosup kelgen, ularning héli köp qismining kompartiyege qarşi öçmenlik tuyğusi bar, eger kelgüside Xitay démokratiyege köçüp qalsa, bu mejburi köçmenler Şerqiy Türkistanda bir künmu turmaydu, çünki ularning héli köp qismining öz yurtlirida ijtimayi we maddi asasi bar, mesilen, 90 – yillarning béşida aqsuda 10 neççe ming Xitay köçmini < yurtimizğa qaytimiz > dep namayiş qilğan we hette ular bir heyetni merkizi hökümetke erz sunuşqa iwetken idi, kéyin hökümet bésim we aldaş usolliri arqiliq ularni besiqturdi. Bu mejburi köçmenlerning hemmisining çekiniş yoli bolğini üçün, ular hergizmu tewekkülçilik qilip Uygurlarğa qarşi toqunuşqa qatnaşmaydu.

Üçünçi, herketçan we yérim herketçan Xitay aqqunliri:
Méningçe nöwette Şerqiy Türkistan rayonida texminen bir milyon etrapida herketçan we yérim herketçan Xitay aqquni bar, bu aqqunlar, Xitay hakimiyitining içkiri ölkilerde élip bériwatqan < Xinjiang yaxşi jay, Xinjiangdiki hermillet xelqi sizni qizğin qarşi alidu > digen teşwiqatiğa işinip, pul tepip bay boluş meqsidide Şerqiy Türkistanğa kelgen medikar Xitaylar, bularning mutleq köp qismi Şerqiy Türkistanğa muqum yerleşmigen bolup, bir puti Şerqiy Türkistanda, yene bir puti özlirining yurtida, her yili yurtiğa bérip – kélip almişip turidu, bularning içide bay bolup, Şerqiy Türkistandin öy – zémin setiwalğanlirimu bar, emma sani intayin çeklik, ularda < wetenperwerlik > digen nerse mewjut emes, kompartiyening siyasi teşwiqatining tesirigimu bek uçurap ketmigen, pütün derdi pul tepiş, çünki ularning hemmisi digüdek Xitayning ğerbiy – şimal ölkiliridiki namratlar we jemiyetning eng töwen qatlimidikiler, eger kelgüside Şerqiy Türkistan rayonida rastinla milliy toqunuş yüz bérip qalsa, bularning qarisinimu körelmeysiz, hemmisi yurtiğa qaçidu.

Törtünçisi, 80 – yillardin etibaren < çong ğerbi şimal we güllendürüş > digen niqapta yötkep kélingen yengi bir ewlat Xitay köçmenliri:
bularning sanimu texminen bir milyondin aşidu, bularning mediniyet sewiyesi birqeder yuquri bolup, hemmisi hökümet orunlirida xizmet qilidu, siyasi we maddi imtiyazi yuquri, bular siyasi jehettin qattiq zeherlengen bolup, çong Xitayçiliq xahişi intayin eğir, hemmisi mehsus atalmiş < wetenperwerlik > terbiyesi alğan we kommunistlarning < xinjiang wetinimizning ayrilmas bir parçisi > digen sepsetisi ularning mengisige quyuwetilgen, bu Xitaylar kelgüside Uygurlar üçün bir reqip, emma kommunistik hakimiyetning ağduruluşi bilen, bu Xitaylarning kallisidiki atalmiş < wetenperwerlik > mu özlikidin ajizlişidu, uning üstige ular kompartiye téripidin behriman qilinğan siyasi we maddi imtiyazlardinmu quruq qalidu, yene kélip bularning asasliq ijtimayi we ayile munasiwetliri içki ölkilerde, şunga ularningmu wahti kelgende Xitay döliti üçün jenini tikişi natayin.

Béşinçisi, bingtüenlik Xitaylar:
Méningçe kelgüside Şerqiy Türkistan musteqil bolup qalsa, Uygurlarning eng asasliq reqibi mana bu bingtüen, Uygurlarda, < Xitayning eskisi bingtüenlik > digen bir maqal bar, heqiqetenmu Şerqiy Türkistanda çong Xitayçiliq idiyesi eng eğir, huddi heroyinkeştek pütün wujudi < büyük junhhua ewlatliri > deydiğan impiriyalistik idiye bilen zeherlengen we Şerqiy Türkistan xelqidin eng qattiq nepret qilidiğanliri bingtüenlik Xitaylardin ibaret, méning tesewurumda ularning heqiqiy sani 3 milyondin artuq, Şerqiy Türkistandiki stiratigiyélik jaylar, yeni çegra boyliri, derya – eqinlar we ormanlarning mutleq köp qismi bingtüenlik Xitaylarning qolida, mahiyet jehettin alğanda bingtüen, Şerqiy Türkistanning yéqinqi zaman tarihida yerlik heqiqqe zulum salğan qanhor Xitay eskerlirining qalduqlirining hemmisi bingtüenge toplanğan, bularning terkibide militaris Yangzengşingning, Jinşurinning, şingşiseyning, gomindangning we ahirqi Xitay kommunistlirining eskerliri we ularning jedde – püştiliri bar, ular Şerqiy Türkistanda öz aldiğa xandanliq quriwalğan, hemmisi rahet – parağet içide yaşaydu,içkiri ölkiler bilen bolğan ijtimayi munasiwetliri asasiy jehettin quriğan, ular Şerqiy Türkistanning téritoriyesi içide zorluq bilen quriwalğan bu alahide imtiyazliridin asanliqçe waz keçmeydu we zamani kelgende bu menpeetlirini qoğdaş üçün jenini tikiştin yanmaydu, çünki ularning çekiniş yoli yoq, eger Xitayğa qaytsa, yaşiyalmaydu, uning üstige ularning qenida qanhorluq bar, méning texminemçe, hazir bingtüenlikler içide waqti – saiti kelgende qoral élip derhal jengge qatnişalaldiğan 200 ming etrapida Xitay bar, 90 – yillardin kéyin Xitay hökümiti bingtüenni qaytidin qorallanduruşqa başlidi, hemme tüen – meydanlarda < bingtüen xelq eskerliri etretliri > ni qurup, herbiy télim – terbiyeni küçéytişke başlidi, méningçe eger Şerqiy Türkistan musteqil bolup qalsa, Şerqiy Türkistandiki asasliq toqunuş yerlik miller bilen bingtüen otturisida yüz bérişi mumkin, başqa Xitay köçmenliri içide Şerqiy Türkistanda érişken maddi bayliqliridin mérini üzelmigen bir Türküm Xitaylarmu kélip bingtüenge qoşulişi mumkin, méning tesewurumçe, eger Şerqiy Türkistan musteqil bolup qalsa, bingtüenlik Xitaylar eskiri jehettin bir mezgil üstünlükni igellişi mumkin, emma ular özliri konturol qilip turğan jaydin halqip Uygurlar topluşup olturaqlaşqan rayonlarğa hujum qilişqa jüret qilalmaydu, çünki ularning küçi özini muhapizet qilişqila yetidu, buxil éhtimalliq, Uygurlağa çong toqunuştin waqitliq saqlinip, ötkünçi dewirde özlirini eskiri we qoral – yaraq jehettin toluqliwéliş we xelqaraliq zémin hazirlaş pursiri yaritidu.

Gepimni hulasilisem, eger Xitay parçilinip qalsa, buningğa mas halda Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenlirimu parçilinidu, huddi kiçikkine barin yezisida qozğilang yüzbergende, jenobiy rayonlardiki Xitay köçmenliri arisida qaç – qaç yüzberginidek, kelgüsidimu Şerqiy Türkistanda keng kölemlik bir qaç – qaç hérikitining yüz béridiğanliqi muqerrer, şunga Wang lixiong ependining Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenlirining hemmisinila kelgüside Uygurlarğa qarşi turidiğan birdek küç dep qarişining héçbir ilmiy asasiy yoq, eger waqti kelgende Şerqiy Türkistandiki milliy toqunuşqa Xitay eskerliri yaki Xitaydiki 1 milyar 300 milyon Xitayning hemmisi arilaşsa, dunya jamaetçiliki we xelqara küçler buningğa hergiz yol qoymaydu, mesilen, Şerqiy temürni élip éytsaq, eyni çağda milliy toqunuş yerlik xelq bilen hindinoziye köçmenliri otturisidila yüz berdi, hindinoziye eskerliri öz puxralirini qorallandurğan bolsimu, emma toqunuşqa biwaste arilaşmidi, eger arilaşqan bolsa idi, u çağda birleşken döletler teşkilatining dehil – terüzige uçuraytti, kéyin hindinoziye köçmenliri tapqan – teginini élip öz yurtliriğa qaytti, Şerqiy tömürmu musteqil boldi.
Emma, bosna – hersek we kosowalarda yüz bergen milliy toqunuşlarğa, sirbistan eskerliri biwaste arilaşqini üçün, nato sirbistanğa qarşi herbiy hériket qollandi.

Belkim beziler, < eger Xitay hökümiti hazirqidek Xitay köçmini yötkigili tursa, Şerqiy Türkistan musteqil bolup bolğiçe Uygurlar san jehette yoq diyerlik bir halğa çüşüp qalidu > dep qarişi mumkin, emma, Şerqiy Türkistan rayonida Xitay köçmenlirining keng – kölemde eqip kirip yerlişişini tosup turğan amillar bar, buning biri, Şerqiy Türkistanda ayiği üzülmey dawam qilip turğan milliy hériketler, diqqet qilidiğan bolsaq, kéyinki 10 yilda Şerqiy Türkistandiki qarşiliq körsütüş küçlirining asasliq küçini Xitay köçmenlirining yamrap ketişining aldini élişqa qaratqanliqini körüwalalaymiz.

Yene bir amil, Xitay hakimiyitining köçmen yerleştürüş iqtidari:
köçmen yötkeşning aldinqi şertliri olturaq öy, maddi we tibbi parawanliq, iş we yer – zémindin ibaret, Xitay hökümiti bu şertlerni hazirlimay turup keng – kölemde köçmen yerleştürelmeydu, bu imtiyazlar bolmisa, kelgen Xitaymu qarap beqip ketip qalidu, şunga Xitay hökümitining 50 yilda Şerqiy Türkistanğa yötkigen köçminige qarisaq, resmiy istatiskilarda 7 milyon, 50 – 60 – yillarda janggalğa çidir tikip bersimu kéliweretti, çünki Xitaylar uçağlarda inqilabiy nahşilarğa we quruq wetenperwerlikke aldanğan idi, emma hazirqi Xitaylar unçiwala ahmaq emes, ularning köpinçisining kallisida, < bu méning heqiqiy wetinim emes, buyerde ömür boyi qalalmaymen > deydiğan qaraş bar, şunga ular < bay boliwélip yurtumğa qayrsamken > digen oyda, hazir küzitidiğan bolsaq, Xitay hökümiti yiliğa Şerqiy Türkistanğa 100 mingdin 200 mingğiçila Xitay köçmini yerleştürüş iqtidariğa ige, özlikidin kelgen aqqun Xitaylar buning sirtida, belkim Xitay hökümiti aldimizdiki bir qançe yil içide bu iqtidarini birqançe hesse aşuruşi mumkin, çünki < çong ğerbiy şimalni eçiş stiratigiyesi > bu pilanning bir parçisi, emma Uygurlarğa paydiliq bolğini, Xitay hökümitining keng kölemde köçmen yötkeş siyasiti, Xitay puxraliri téripidin ançe riğbet körmeywatidu, çünki ular bu rayonni biheter dep qarimaydu, Xitay hökümitining < muqimliq > dep tipirap ketişidiki tüp sewepmu, Xitay köçmenlirini hatirjem qiliş we ularning bu rayonda ömür boyi yerlişip qélişi üçün zémin hazirlaştin ibaret.

©UÇQUN-KIVILCIM - 06/12/2002 16:25  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş