|
Perhat Muhemmidi
( Şerqiy Türkistan informatsiyon merkizi tetqiqat bölümi
)
Şerqiy Türkistandiki yerlik xelqning omomiy noposining
80 pirsentidin köpirekini yeza noposi teşkil
qilidiğanliqi hemmimizge melum, şuning üçünmu, Şerqiy
Türkistandiki yerlik xelqning turmuş sewiyesige baha
bérişte, Uygur déhqanlirining iqtisadi we turmuş ehwali
asasi ölçem qilinip kélinmekte. Gerçe Xitay hökümiti,
nöwette Şerqiy Türkistan xelqining turmuş sewiyesining
barğansiri yuquri kötüriliwatqanliqini, işçi –
xizmetçilerning maaşining zor dérijide aşurulğanliqini
teşwiq qilip kéliwatqan bolsimu, emma Uygur
déhqanlirining turmuş sewiyesi yillardin buyan huddi
tohtam sudek bir izida turup kelmekte we Şerqiy
Türkistanning pütün yeza – qişlaqlirida tehiçe aç –
yalingaçliq we muhtajliq höküm sürüp kelmekte. Şeher
bilen yezilar otturisidiki iqtisadi périqningning şiddet
bilen çonguyişiğa mas halda, şeher puxraliri bilen
déhqanlar otturisa istimal, turalğu, pen, mediniy –
maarip, ijtimayi tereqqiyat ... qatarliq türlük
jehetlerdiki périqlermu üzlüksiz eşip barmaqta we buxil
périq Şerqiy Türkistanda tebiy halda ikki qutupni
şekillendürmekte. Huddi Xitayning teşwiq qilğinidek,
yéqinqi yillardin buyan işçi – xizmetçilerning maaşida
birqançe hesse eşiş körülgenliki rast, emma, Şerqiy
Türkistanda idare – jemiyetlerdiki işçi –
xizmetçilerning mutleq köp sanining Xitaylardin teşkil
tapqanliqi, yene şundaqla Uygur xelqining omomiy
noposining 80 pirsentidin köpirekining yeza noposi
ikenliki bir emiliyet, dimek bu, Şerqiy Türkistandiki
yerlik xelqning turmuşida ançe çong bir özgürüşning yaki
ilgirleşning bolmiğanliqini körsütüp turmaqta. bolupmu
Xitay hökümiti < Shinjiang xelqining turmuş sewiyeside
zor ilgirleş hasil qilindi > dep jar salğan kéyinki
birqançe yil mabeynide, yezilarda déhqançiliqtin ümidini
üzüp, yer – makanini taşlap çong şeherlerde yitimçi
bolup yürgen Uygur déhqanlirining sanining barğansiri
köpüyiwatqanliqi we bu hadisining Şerqiy Türkistanda
Xitay hökümitining béşini ağritip kéliwatqan asasliq
ijtimayi mesililerning birige aylaqnğanliqi Uygur
xelqiğe bilinip kelmekte.
Undaqta Uygur déhqanlirining ronaq tapalmay kélişige
sewepçi boluwatqan amil nime? Ular horummu? Yaki
Xitayning teşwiqatlirida bayaqn qilinğinidek, rastinla
dewirge mas halda zamaniwiy usolda tériqçiliq qilişni
bilmemdu? Emma, Xitay hökümitining sanliq melumatliri
buxil qaraşni ret qilip turmaqta. Xitay hökümitining
Şerqiy Türkistanda yolğa qoyğan < 8 – beş yilliq pilani
> mezgilide, yeni, 90 – yilidi 95 – yiliğiçe, asasliq
déhqançiliq mehsulati hisaplanğan aşliq we paxtining
yilliq eşiş nisbiti 15 pirsendin köpirek bolsimu, emma
déhqanlarning kişi béşiğa toğra kélidiğan otturiçe
kirimining eşiş nisbiti aran 3. 6 pirsent bolğan, < 9 –
beşyilliq pilan > mezgilide, yeni 95 – yilidin 2000 –
yiliğiçe Şerqiy Türkistanning yerlik maliye kirimi asasi
jehettin bir qatlanğan, yeni, 95 – yili 3 milyart 750
milyon yüen bolğan bolsa, 2000 – yili 8 milyart yüen
etrapida bolğan, aşliq, paxta qatarliq asasliq
déhqançiliq mehsulatlirining eşiş nisbitimu 20 pirsendin
yuquri bolğan, nefit işlepçiqiriş miqtarimu bir hesse
aşqan, yeni, 95 – yili 12 milyon tonna nefit
işlepçiqirilğan bolsa, 2000 – yili işlepçiqiriş miqdari
25 milyon tonniğa yetip barğan, yeni, Xitayning
höjjetliridiki sanliq melumatlarda, yuqarqilardin başqa
yene türlük mehsulatlarning eşiş nisbiti ottura hisap
bilen 15 pirsendin eşip barğanliqi bayan qilinğan
bolsimu, qiziq yéri, peqetla déhqanlarning kişi béşiğa
toğra kélidiğan kirimining eşiş nisbiti 4 pirsendin
aşalmay ötüp ketken, melum menidin alğanda, beş yil
jeryanida déhqanlarning kirimida asasiy jehettin eşiş
bolmiğan, eksiççe, Uygurlar birqeder ziç topluşup
olturaqlaşqan bezi rayonlarda Uygur déhqanlirining
kirimida aziyiş körülgen, mesilen, Hoten wilayetlik
partikomning sekritari Wang Jingçining 2000 – yili 1 -
ayda qilğan bir doklatida we Hoten wilayetlik istatiska
idarisining şu yili 5 –ayning 16 – küni élan qilğan
ahbaratida, 1999 – yili Hoten rayonida dihanlarning kişi
béşiğa toğra kelgen otturiçe kirimi 723 yüen bolup,
aldinqi yildikidin 14.99 töwenlep ketkenliki bayan
qilinğan.
Yuqarqi sanliq melumatlardin şuni körüwélişqa boluduki,
Şerqiy Türkistanda aşliq, paxta ... qatarliq asasliq
déhqançiliq mehsulatlirining yildin – yilğa zor dérijide
eşip barğanliqi, Uygur déhqanlirining horun emes, eksiçe
nahayiti işçan we tirişçan ikenlikini ispatlap turmaqta,
undaqta ularning kirimining köpeymey bir izida tohtap
qalğanliqi we hetta töwenleşke başliğanliqi nimini
çüşendürüp béridu? Elwettiki bu, Uygur déhqanlirining
halal heqqining kommunist Xitay hakimiyiti téripidin yep
ketilgenlikini şüçendürüp béridu, undaqta qandaq yep
kétildi? Buning sewepliri nahayiti köp bolsimu, emma
asasliq qilip töwendikidek izahlaş mumkin:
Birinçidin, eng asasliqi, Uygur déhqanliri işlepçiqiriş
erkinlikidin mehrum qalduruldi;
Yeni, dingşaoping teşebbus qilğan bazar igiliki
işlepçiqiriş tüzülmisi 80 – yillardin buyan Xitayning
içki ölkiliride omomiy yüzlük yolğa qoyulup, Xitay
déhqanliri bazar éhtiyajiğa qarap erkin işlepçiqirişqa
ötken we bu seweptin téz tereqqi qilğan bolsimu, emma
Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanda mediniyet zor
inqilabidikige ohşaq ketidiğan omomiy mülükçilikni asasi
gewde qilğan pilanliq işlepçiqirişni Uygur déhqanliriğa
mejburi tengip kelmekte we yerlik déhqanlar, hökümet
nime térişqa buyruq qilsa şuni térişqa mejbur qilinmaqta,
sewebi şuki, huddi Xitay hökümitining < çong ğerbi
şimalni eçiş stiratigiyisi > de bayan qilinğinidek,
Şerqiy Türkistan, Xitayning asasliq aşliq, paxta we ham
eşya bazisi, Xitay, noposining köplüki, térilğu yérining
az boluşi tüpeylidin, aşliq, paxta ... qatarliq asasliq
déhqançiliq mehsulatlirida öz – özini teminleştin hélila
uzaq, şunga bipayan Şerqiy Türkistannni özlirining aşliq
işlepçiqiriş bazisi qiliwalğan we Uygur déhqanlirini
erkin halda mehsulat işlepçiqiriştin mehrum qaldurup,
döletning éhtiyajiğa asasen aşliq we paxta
işlepçiqirişqa mejburlap kelmekte, Xitay hökümiti buning
bilenla qalmay, hetta dihanlarning sey – köktat térişiğa
bölüp bérilgen < ziliudi > dep atalğan azğine qalduq
yerlergimu çat kérip kelmekte, bu seweptin nöwette
Şerqiy Türkistanda déhqanlar tériydiğan yéri turup,
bazarğa bérip kök – tat we başqa déhqançiliq
mehsulatlirini setiwalidiğan külkilik ehwal mewjut bolup
kelmekte. Melum menidin éytqanda Xitay hökümiti Uygur
déhqanlirini öz tupriqiğa özi yallinip işleydiğan yérim
qulğa aylanduruwalğan.
Ikkinçidin, Uygur déhqanlirining başqa tirikçilik
yolliriğa yüzlünişi tosup kélinmekte;
Xitay hökümiti Uygur déhqanlirining pilanliq
işlepçiqirişni ret qilişining we başqa kesiplerge
yüzlinişining aldini éliş üçün, hosul almay turup aldin
qérizge buğup qoyuş taktikisini qollunup kelmekte,
mesilen, Şerqiy Türkistanda hemiyiwi oğut, soli yopuq,
maşina – terektur, selerke ... digendek asasliq
déhqançiliq eslihélirini her dérijilik hökümetler
manipol qiliwalğan bolup, bu esliheler yeziliq
hökümetler téripidin jazanihorluq bilen Uygur
déhqanliriğa qériz hisawida bölüp bérilidu, buningğa
yene yer beji, su beji ... digendek türlük baj –
séliqlarni qoşup, işlepçiqirilğan mehsulatning tenerqini
zor dérijide aşuriwetidu, bu seweptin Uygur déhqanliri
haywandek bir yil işlep alğan hosolini qérizge tutup
bérip, yigili eşi yoq, yene yeziliq hökümetke qérizge
aşliq sorap bérişqa mejbur bolidu, yillar ene şundaq
dawam qilip ötiwéridu.
Gerçe Xitay hökümiti < 2 - we 3 – hil kesipni tereqqi
qilduruş, yeza – bazar karhanilirini rawajlanduruş > dep
şoar towlap kelgen bolsimu, emma mebleğ we riqabet
yolliri hökümet téripidin tamamen tosup qoyulğaçqa,
Uygurlar téripidin eçilğan yeza – bazar karhaniliri san
jehette köp bolsimu, emma ular işlepçiqiriş we setiş
jehetlerde asasiy jehettin öz rayoni, hetta öz
yezisining dairisidin halqip ketéligini yoq, ular
peqetla déhqanlarğa zörür kereklik bolğan kündülük
buyumlarni işlepçiqiridiğan kiçik tiptiki karhanilar,
juwazhana we un zawutliridin ibaret.
Üçünçidin, Uygur déhqanliri yer we süyidin mehrum
qaldurulmaqta;
Bügünki künde Terulğu yerning az boluşi we suning
qisqiği, Uygur déhqanlirining béyiş yollirini tosup
turğan asasliq amillarning biri, Xitay hökümiti
téripidin neşir qilinğan < Xin Jiangning tebiy
bayliqliri > digen kitapta kösütilişiçe, Şerqiy
Türkistanda hazir tériqçiliq qilişqa bolodiğan térilğu
yer kölümi 300 milyon modin köpirek bolup, buni Şerqiy
Türkistanning yerlik xelqiğe çaçsaq texminen 30 modin
toğra kélidu, Yuqarqi kitapta Şerqiy Türkistanda yene
éçişqa bolidiğan térilğu yer kölimi 240 milyon modin
köpirek dep bayan qilinğan. mahiyette bolsa hazir Şerqiy
Türkistanda Uygurlar birqeder ziç olturalaşqan jenobi
rayonlarda, kişi béşiğa toğra kélidiğan térilğu yer
kölimi 1 moğimu yetmeydu. Suning qisliqi tüpeylidin
déhqanlar otturisida su talişiş majralirining pat – pat
körülüp turuwatqanliqi bir emiliyet, undaqta Şerqiy
Türkistandiki şunçiwala térilğu yerler we mol su
menbéliri nege ketti? Elwettiki bular hemmimizge melum
bolğinidek, < bingtüen > lik Xitaylar we içki ölkilerdin
ayiqi üzülmey kéliwatqan Xitay köçmenlirige ketti,
mesilen, < xinjiang yilnamisi > da bayan qilinişiçe,
peqet < bingtüen > ge tewe 169 tüen – meydanning
igelliwalğan térilğu yer kölimila 13 milyon 900 ming mo
bolup, buni < Bing tüen > ning hazirqi omomi 2 milyon
250 ming noposiğa çaşqandimu kişi béşiğa 6 modin köprek
yer toğra kélidu, uning üstige bu tüen – meydanlarning
hemmisi digüdek Şerqiy Türkistandiki derya we köl
boyliriğa yerlişiwalğan bolup, Uygur déhqanliri ulardin
aşqan – taşqinini işlitişke mejbur bolup kelmekte. |
