|
Perhat
Muhemmidi
( Şerqiy Türkistan informatsiyon merkizi tetqiqat bölümi
)
Şerqiy Türkistanning milliy ma'arip saheside, yéqinqi
birqançe yil içide yüz bériwatqan hadisilerge qaraydiğan
bolsaq, Uygurlarning uzun waqitlardin buyan dawamlişip
kéliwatqan eneniwiy ma'arip séstimisining, peydin pey
çöküşke başliğanliqini, milliy alahidilikliridin mehrum
qélişqa yüz tutiwatqanliqini, milliy ma'arip saheside
körülüşke başliğan buxil çöküşning, oqutquçi
oquğuçilarning kespi qizğinliqini we kelgüsi istiqbaliğa
bolğan ümitlirini zor dérijide ajizlaşturiwatqanliqini
körüwalalaymiz. Bolupmu nöwette Şerqiy Türkistanning
milliy maarip saheside dunyaning héçbir yéride körülüp
baqmiğan nahayiti eçinişliq bir weziyet hakim, pütün
mektepler siyasi puraqqa tolğan, oqutquçi
oquğuçilarning kespiy iqtidariğa köngül bölüdiğan adem
yoq, ma'arip saheside kimning partiyiwiliki yuquri bolsa,
kim hökümetke sadiq bolsa we kim hökümetning düşmini
hisaplanğan atalmiş < milliy bölgünçiler > ge qarşi
dadilliq bilen küreş qilalisa, şu, yaxşi oqutquçi we
yaxşi oquğuçi, eger sen, kespi jehette tereqqi qilip,
marisqa çiqqudek iqtidarğa ige bolsangmu, emma, siyasi
jehette aktip bolmisang, jemiyette yenila ornung we
istiqbaling yoq, milliy maarip saheside hemme insan, <
qaçan bir siyasi zerbige uçrap qalarmenki > digen endişe
içide yaşimaqta, mektepte siyasi ögünüş, tetildimu
siyasi ögünüş, oqutquçilarning arqida birdin paylaqçi,
ming bir muşeqqetlerde ali mekteplerni püttürüp
çiqsingiz qilğili iş yoq çirayini sağatip yuquri töwen
qetirap yürgen qiz yigitler, kespiy sinaqtin ötüp,
muqimliq siniğidin ötelmey qéqindi soqindi bolup
yürgen biçere oqutquçilar ... omomlaşturup éytqanda,
Xitay hakimiyitining milliy maarip sahesige qaritiwatqan
tüp siyasiti şu, < ilipning suniqini bilmisengmu kari
çağliq, emma manga sadiq bol, ene şundila istiqbaling
bolidu > ...
Méningçe dunyaning héçbir yéride bundaq yüzi qélin we
qara niyet hakimiyet bolmisa kerek, 21 esirge qedem
qoyğan bügünki dunyada, maarip saheside kespi iqtidarni
emes, belki siyasi angni asasiy ölçem qiliwéliş,
insaniyet dunyasi üçün bir ar nomustin ibaret, mahiyer
jehettin alğanda bu, bir milletni qalaqliq we jahalet
içide qalduruş siyasitidin başqa nerse emes. emma
kommunist Xitay hakimiyiti nomus qiliş uyaqta tursun,
eksiçe buxil siyasitini oçuqçe tekitlep kelmekte.
Mesilen, < aptonom rayonluq partikom > ning sékritari
Wang Lequan 99 yili 12 ayning 17 küni qilğan bir
sözide, < bir oqutquçining layaqetlik yaki emeslikini
ölçeşte, aldi bilen uning siyasi jehettin küçlük bolğan
bolmiğanliqiğa qaraş lazim, uningdin kéyin uning
kespiy sewiyesining qandaqliqiğa qaraş kerek, siyasi
jehettin mesile barlarni tekşürüp jazalaş lazim > dep
körsetken idi.
Undin başqa yene yéqinda, < aptonom rayonluq partikom >
ning muawin sekritari Ju Sheng Tao, < aptonom rayonluq
partiye mektiwi > ning oquş başlaş murasimida qilğan
sözide, < ali ottura téxnikom mekteplirini püttürgen
azsanliq millet oquğuçiliri içide muqimliq hizmiti üçün
xizmet körsetkenlerning istiqbali bolidu > dep bayan
qilğan.
Bu ikki mensepdarning yuqarqi sözliri, Şerqiy
Türkistanning milliy maarip sahesining, qéçip qurtuluş
mumkin bolmiğan bir siyasi köyqapning içige benit
qilinğanliqini, we bu küyqapta buruhtum bolup jan
talişiwatqanliqini ispatlap turmaqta.
Bügün biz, dunyadiki tereqqi tapqan ilğar döletlerning
ma'arip séstimisiğa qaraydiğan bolsaq, ularning héçqandaq
bir siyasi idilogiyening tesirige yaki dehil terüzige
uçrimiğanliqini, oqutquçi we oquğuçilarning layaqitige
baha bérilgende, ularning siyasi ang sewiyesining yuri
töwenliki, yaki bolmisa birer partiyege bolğan
sadaqetmenlikining ajiz küçlükliki emes, belki kespi
iqtidarining we ijtimayi exlaq sewiyesining asasiy ölçem
qilinğanliqini körüwalalaymiz. Oqutquçi oquğuçilar
döletning pirezidentini, yaki hökümetni yaxşi köremdu
körmemdu, bu, ularning şehsi erkinliki, xalisa hökümetni
medhileydu, xalisa tenqitleydu, ali mektepni
püttürgendin kéyin, xizmetke kirmekçi bolsingiz, meyli
siz hakimiyet béşidiki partiyege qaysi dérijide yéqin
yaki sadiq bolung, eger kespi iqtidaringiz ajiz bolup
qalsa, yaxşi yerlerge xizmetke kiriştin quruq qalisiz,
kespiy jehette yaxşi bolmisingiz, hetta dadingiz
ministir bolğan teqdirdimu sizge birnerse qipberelmeydu,
Nawada birer oqutquçi déris munbiride oquğuçilarğa melum
bir partiye yaki gurohqa, we hetta döletning baş
ministirige sadiq boluş heqqide wez nesihet qilip
qalsa, u oqutquçi derhal mekteptin heydilidu, çünki
erkin démokratik döletlerde sizning qaysi bir siyasi
idilogiyeni tallişingiz özingizning şehsi işi,
xalisingiz solçi yaki komminist bolung, xalisingiz
démokrat yaki libiral, bu döletlerning her biride eng az
10 20 siyasi partiye bar, her qetimliq saylamlarda,
hakimiyet béşidiki partiyiler almişip turidu, qaysi
partiye xelqqe köpirek emiliy iş qilip bergen we
dölitini tereqqi qildurğan bolsa, şu partiye hakimiyet
béşiğa çiqalaydu, maarip öz puxraliriğa nisbeten
başlanğuçtin taki ali mektepni püttürgiçe tamamen heqsiz,
siyasi ögünüş we siyasi télim terbiye digendek geplerni
buyerdiki oqutquçi oquğuçilar hayatida anglap baqmiğan.
Mesilen men yaşawatqan Germaniyeni élip éytsaq,
buyerdiki mekteplerde kespiy déristin başqa yene heptide
ikki saet din dersi bar, bu dérismu ata anilarning
téliwi boyiçe tesis qilinğan, hiristiyan oquğuçilarğa
hiristiyan dinidin, musulman oquğuçilarğa bolsa islam
dinidin sawat bérilidu, eger dinğa etiqat qilmaydiğan
oquğuçilar bolsa, ularğa bu ikki saette ijtimayi exlaq
dersi bérilidu, oquğuçilar ösüp yetilgiçe ularda siyasi
qaraş taşqi küçning bésimi bilen emes, belki erkin halda
özligidin şekillinidu, qisqisi,erkin, démokratik
döletlerde maarip sahesi héçbir siyasi dehil terüzge
uçrimiğaçqa, oqutquçi oquğuçilarning diqqet etibari
pütünley kesip ögünüşke merkezleşken, şuning üçünmu
ularning pen mediniyiti reteqqi qilğan, insanliri
bayaşat we hatirjem.
Emma siz Şerqiy Türkistanning milliy maarip sahesige
qarap beqing, oqutquçi oquğuçilar eğir bir siyasi
boyunturuq içide jan talişiwatqan bir mohit içide yene
qandaqmu tereqqiyat we ilim pen digenlerdin söz açqili
bolsun? Emma,Uygur xelqi tarihtin buyan méripetperwer we
ümitwar xelq, ularning wujudidiki buxil roh, şunçe
siyasi boran çapqunlarğa qarimay uzun yillardin buyan
özlirining ilim méripetke bolğan intilişlirini
bügüngiçe dawamlaşturup kélişige türtke bolmaqta.
|
|
