Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Şerqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

10 ) Mes’ud Sabri Bayquzu Ependining < Niyazqiz > Dirammisi We Uyghurlarning Xitaylar Bilen Toy Qilishqa Qarshi Chiqishining Tarixiy Sewepliri

Perhat Yorungqash

Uyghur xelqi üchün intayin tonush bir isim bolghan Mes’ud Sabri Bayquzu, Sherqiy Türkistan milletchilik herikitining bashlamchisi idi, kommunist Xitaylarning neziride bolsa u, < Pantürkizim > idiyesini eng burun Sherqiy Türkistangha élip kirgen we ununggha yetekchilik qilghan < eng chong yerlik milletchi >.
1886 – yili Ilida bay bir sodiger ayiliside dunyagha kelgen Mes’ud ependi, 1904 – yilidin 1924 – yilighiche Türkiyede yashighan we bu jeryanda Türkiyede oqughan.
Wetenge qaytip kelgendin kéyin, Uyghurlar arisida milletchilik idiyesini we gherip mediniyitini paal türde teshwiq qilip, yerlik xelqni milliy oyghunushqa dalalet qilghini üchün, 1924 – yili Mustebit Yang zingshing teripidin türmige tashlanghan.
Mes’ud ependi 30 – yillardiki milliy inqilaplargha aktip ishtirak qilghan we 1934 – yilidin 1937 – yilighiche milliy inqilap rehberliridin Mehmut Muhidige siyasi meslihetchi bolup xizmet qilghan, 37 – yili Shing shiseyning we unung qollighuchisi Ruslarning ziyankeshlikidin saqlinish üchün awal Hindistangha qechip chiqqan we Hindistan arqiliq Xitayning Nenjing shehrige kélip, buyerde milliy rehberlerlirimizdin Eysa Yüsüp Alptekin we Muhemmet Imin bughra ependiler bilen birge Xitaygha qarshi siyasi küreshlirini dawamlashturghan, 40 – yillarda Uyghur xelqi arisida < 3 ependi > dep nami chiqqan Milletchi gurupning ( Mes’ud ependi, Muhemmet Emin bughra ependi we Esya Yüsüp Alptekin ependiler ) eng moysipiti we bashlamchisi hisaplanghan Mes’ud Sabri Bayquzu, 1945 – yili Eysa ependi we Muhemmet Emin bughra ependiler bilen birge Sherqiy Türkistangha qaytip kelgen.
Mes’ud ependi 1947 – yili 5 – ayda < Guo mindang Xinjiang ölkilik hökümet > ning reyisi bolghan idi, 1948 – yili Guo mindang merkizi hökümiti uni Xitayning iranda turushluq bash elchisi qilip teyinligende, bu wezipini ret qilghan, 1949 – yili Xitay kommunistliri Sherqiy Türkistanni ishghal qilghanda, Eysa Yüsüp Alptekin we Muhemmet Emin Bughralar chetelge hijret qilishqa mejbur bolghan, bu mezgilde Mes’ud ependining salametligi nachar bolghini üchün, wetende qalghan idi, 1951 – yili Xitay kommunistliri uni türmige tashlighan, bir yildin kéyin, yeni 1952 – yili türmide wapat bolghan.

Omomen qilip éytqanda Mes’ud Sabri Bayquzu eyni chaghdiki milliy inqilaplirimizning eng asasliq rehberlirining biri, unung inqilabi hayatini bir – ikki abzas bilen teswirlep tügütüsh mumkin emes, buyerde biz peqetla Mes’ud ependi teripidin qelemge élinghan < Niyazqiz > romani we Dirammisi heqqide toxtalmaqchimiz.

Eysa Yüsüp Alptekin ependining, < Esir Sherqiy Türkistan üchün > namliq tarixiy eslimiside bayan qilinishiche, Mes’ud Sabri Bayquzu ependining 40 – yillarning bashlirida Xitayning ichki ölkiliride musapir bolup turghan chaghlirida yazghan < Niyazqiz > namliq bir romani bolup, 1947 – yili Ürümchide Eysa ependining yetekchilikide Sherqiy Türkistan tarihidiki tunji kespiy sen’et ömigi ( hazirqi < aptonom rayonluq naxsha – usol ömigi > qurulghanda, mesud ependining < Niyazqiz > romani mexsus dirammilashturulup sehnide oynap chiqilghan, bu diramma oynalghandin kéyin, pütün Sherqiy Türkistan miqyasida Xitaygha tekken Uyghur ayalliri erliridin ajrishidighan dolqun qozghalghan.
Merhum Eysa Yüsüp Alptekin ependi, özining < Esir Sherqiy Türkistan Üchün > namliq tarixiy eslimiside bayan qilishiche, < Niyazqiz > romani we Dirammisining barliqqa kélish sewebi hem mezmoni mundaq iken:
40 – yillarning bashlirida, Qarghiliq nahiyisining Xitay Ambili, emdila boyigha yetken Niyazqiz isimlik bir Uyghur qizini bulap kélip öyide dideklikke salmaqchi bolghanda, niyazqiz qarshiliq körsütüp didek bolushni ret qilghan, amalsiz qalghan Xitay ambal , bu qizni özlirige köndürüsh üchün uni Gansu ölkisining Ganzhou shehridiki anisigha iwetip bergen, Ambalning meqsidi, bu qizni awal Xitaylashturup, andin uni hotunluqqa élish iken, emma bu qiz ambalning anisining qéshigha kelgendin kéyin, kéche – kündüz tinim tapmay yigha – zare qilip, peqet boy bermigen, shunga Ambalning anisi uni shu yerdiki bir Xitaygha hotunluqqa élip bérip bu bash aghriqidin qurtulmaqchi bolghan, emma Niyazqiz qattiq tirkiship turiwalghini üchün, bu meqsidinimu emelge ashuralmighan, oghli bolghan Abmalmu waqtida yétip kelelmigen, qizning kün boyi yighlap olturghinini körgen Ambalning anisi ununggha axiri, < undaq bolsa öz millitingdin bolghan birini tap, yatliq qilay > diyishke mejbur bolghan.

Niyazxan bununggha maqul bolup, kochilarni aylinip yürgende, aldigha bir Uyghur boway uchrighan, eslide bu boway ushshaq oqet qilish üchün Xitaygha kelgen iken, shundaq qilip Niyazxan bu Uyghurgha yatliq bolup, Xitayning changgilidin qurtulup qalghan, 44 – yili Mes’ud Sabri Bayquzu ependi bilen Eysa Yüsüp Alptekin ependiler Lan zhou shehrige kelgende, Niyaz qiz bilen unung erini uchrutup qalghan, bu qizning kechürmishlirini anglap qattiq tesirlengen Mes’ud ependi, bu qizning kechürmishlirini qelemge élip, < Niyazqiz > namliq romanni yezip chiqqan, 45 – yili < 3 ependiler > Sherqiy Türkistangha qaytip kelgendin kéyin, < Niyazqiz > namliq bu roman Dirammilashturulup, aldi bilen Ürümchide sehnide oynap chiqilghan.

Bu dirammining merkizi idiyesi, bir Uyghur qizining, özining milliy we diniy mewjutluqini saqlap qélish üchün neqeder zor bedel töligenliki, pul – méli we hoqoqi bar bir Xitaygha tegishtin, özi bilen dindash we qan qerindash bolghan we yaqa yurtlarda musapir bolup yürgen bir Uyghur bowaygha tegishni ewzel hem bexitlik dep qarighanliqidin ibarettur.

Bu diramma eyni chaghda Ürümchidila emes, bashqa yurtlardimu oynap chiqilghan we bu dirammining tesiride Sherqiy Türkistanda türlük sewepler bilen Xitaygha tegip qalghan Uyghur ayalliri derhal erliridin ajrishishqa bashlighan.

Eysa ependin özining eslimiside, Uyghur erliri bilen toy qilghan Xitay ayalliriningmu héch bir waqit Uyghurlarning örp – adetlirige hörmet qilmighanliqini, ularningmu erlirige Xitay mediniyitini singdürüshke tirishqanliqi heqqidimu toxtalghan bolup, 40 – yillarning bashlirida Lanzhou shehride soda – setiq üchün toplunup qalghan Uyghurlar ichide Xitaydin öylengenlerningmu köp ikenliki, bu seweptin, ularning Xanimlirigha Uyghurche ögütüsh üchün mexsus til kursi achqan bolsimu, emma Xitay ayallirining ögünüshni ret qilghanliqini bayan qilghan.

Eysa ependim bu heqte toxtulup mundaq deydu:
< Bizning Sherqiy Türkistanliqlar bilen toy qilghan Xitay ayalliri Uyghurche sözleshtin xuddi wabadin qachqandek qachatti, eri Uyghur, erining puli bilen hayat kechüridu, her waqit unung bilen birge, emma mumkin bar erining tilida sözlishishtin özini qachuridu, hetta bilsimu sözlimeydu, bu, Sherqiy Türkistanliqlar üchün sawaq élishqa tegishlik bir hadise, emma ularning Sherqiy Türkistanliq erlirining köpünchisi bunung mahiyitini chüshünüp yetelmigechke, özliri Xitaychini tüzük bilmisimu, xotunliri bilen Xitayche sözlishidu, xotunlirini herqanche mejburlisimu Uyghurche sözlitelmeytti … >.

Aldi bilen shu nuxtini éniq aydinglashturuwélish lazimki, meyli qaysi din, qaysi iriqqa mensup bolushidin qet’inezer, bir – birini söygen we bir – birini muwapiq körgen herqandaq insanning öz ara toy qilip ayile qurush hoqoqi bar, bu, bügünki mediniy dunyada insanlarning eng eqelli heq – hoqoqlirining biri, shundaqla Birleshken döletler teshkilati kishilik hoqoq omomiy bayannamisining mohim pirinsiplirining biri. Emma buxil birlishish, bir – birining milliy, diniy alahidiliklirige hörmet qilish asasigha tayinishi, hergizmu qarshi terepni bu alahidilikliridin waz kechip, dunya qarash we kishilik qarash jehette tamamen özige beqinip yashashqa qistimasliqi lazim.

Epsuski, Uyghurlar bilen Xitaylarning buxil birlishishi, yeni bir – biri bilen toy qilip ayile qurushi, héch bir zaman yuqarqi pirinsiplargha tayanghini yoq, eksiche her zaman Uyghurning milliy we diniy alahidiliklirini yoq qilish asasigha tayinip keldi, shunung üchünmu nöwette Uyghur yashliri arisida Xitaylar bilen toy qilidighanlarning sanining üzlüksiz eship bériwatqanliqi, Sherqiy Türkistanda mewjut bolup turiwatqan eng éghir ijtimayi mesililerning biri süpitide, Uyghur Xelqini qattiq endishige sélip kelmekte, chünki buxil weziyetning otturigha chiqishi, Sherqiy Türkistan Xelqining milliy we diniy en – enilirining, shundaqla ijtimayi exlaqining éghir derijide buzulushqa yüz tutqanliqidin bisharet bermekte. Uyghurlarda shekillengen buxil naraziliq hergizmu noqul haldiki diniy tuyghulardin kélip chiqqan emes, ununggha, bir milletning omomiy yüzlük yoqulup ketish endishisi yoshurulghan.

Bolupmu hazir Xitayni alidighanlargha qarighanda, Xitaygha tegidighanlarning sanining roshen halda köp bolushi, bezi Uyghurlarning kallisida, < bu, tarixning tekrarlinishimu – qandaq ? > digen soalni peyda qilmaqta.

Sherqiy Türkistanning yéqinqi zaman tarixigha nezer salidighan bolsaqmu, 20 – esirning bashliridin taki Xitay kommunistliri Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan 1949 – yiligha qeder yüz bergen milliy inqilaplarda otturigha chiqqan yerlik musteqil hakimiyetler we milliy küchlerning hemmisila, Uyghurlarning Xitaylar bilen toy qilishini chekleshni özlirining eng mohim wezipe we pirinsiplirining biri qilip kelgen, shundaqla bu jeryanlarda bezi tiradigiyelermu yüzbergen idi.

Mesilen, amerikiliq tarixchi Forbes ependining, < Sherqiy Türkistandiki Musteqil qomandanlar > namliq esiride körsütülishiche, 30 – yillarda meydangha kelgen milliy inqilapta, Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida Xitaygha tekken we Xitay bilen buzuqchiliq qilghan Uyghur ayallirining hemmisi digüdek ya öltürülgen, ya mejburi ajrashturuwetilgen, yaki ularning mal – mülki musadire qilinghan.

Amerikiliq tarixchi Andrew D.w.Forbes ependi özining esiride bununggha délil süpitide, milliy inqilap rehberliridin Osman Qirghizning 1933 – yili 5 – ayning 3 – küni Uyghurlar bilen birge Qeshqer kona shehrini hujum bilen alghandin kéyin, hotuni Uyhgur bolghan 100 ge yéqin Xitayni hotunliri bilen qoshup qirip tashlighanliqini, Xitaylar bilen buzuqchiliq qilghan Uyghur ayallarningmu öltürüwetkenlikini bayan qilghan ( bu heqte Seypidin Ezizning eslimisidimu bezi bayanlar bar, Osman Qirghiz Qeshqer kona shehrini alghanda, Seypidin Ezizi unung qol astidiki bir esker idi we bu jengge biwaste qatnashqan ).

40 – yillardiki 3 wilayet inqilawidin kéyin qurulghan < Ölkilik Birleshme Hökümet > mezgilidimu, Uyghurlarning téliwige asasen, bu birleshme hökümet, Xitaylarning yerlikler bilen toy qilishini cheklesh heqqide mehsus buyruq chiqarghan, hetta Xitay kommunistliri Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan deslepki yillardimu, ilgiriki < Ölkilik Birleshme Hökümet > ning yuqarqi pirinsiplirigha emel qilghan, kéyin Sherqiy Türkistanda kötini isitiwalghandin kéyin, bu pirinsiplarning hemmisini bikar qilghan idi.

Eysa Yüsüp Alptekin ependim, özining < Esir Sherqiy Türkistan Üchün > namiq tarixiy eslimiside, 1946 – yili qurulghan < Ölkilik Birleshme Hökümet > harpisida, Uyghurlarning Xitaylar bilen toy qilishini cheklesh mesilisining hökümet kabiniside qattiq talash – tartish qilinghanliqini, Geniral Zhang jizhungnimu bu muzakirige biwaste qatnashqanliqini, axiri Xitaylarning yerlikler bilen toy qilishini cheklesh heqqide mexsus qanun chiqarghanliqini bayan qilip kélip, Uyghurlarning bu mesile üstide bunche qattiq turushining seweplirini töwendikiche izahlighan:
< Sherqiy Türkistanda yüz bergen milliy isyan we küreshlerning köpinchisining asasliq seweplirining biri, buyerdiki Xitaylarning hoqoq küchige tayinip mosunman ayallarni mejburi yosunda hotunluqqa éliwalghanliqidin ibaret, ular Uyghur xotunlirini Xitayche kiyindürüp, kochilarda qol tutushup yürishetti, ularning bu qilmishi yerlik Xelqning qattiq ghurorigha tegetti. Unung üstige, Xitaygha tegken bir Uyghur ayal ölgende, unung namizini héchkim chüshürmeytti, ölüginimu Uyghurlarning qewristanliqigha emes, chet – yaqilardiki qaqasliqlargha kömüwetetti … >.
Sherqiy Türkistan Xelqi, Kommunist Xitay ishghalidin kéyinmu yuqarqidek en – enisini saqlashqa tiriship keldi we < Xitaygha tegken Uyghurni jama’et ichide arigha almasliq, körse salam bermeslik, bérish – kélish qilmasliq, ölse namizini chüshürmeslik > qa oxshash bezi wastiler arqiliq, Uyghur yashlirining Xitaylar bilen toy qilishining aldini élishqa tirishti.

Epsuski, kommunist Xitay hakimiyitining yerlik Xelqqe qaratqan Atsimilatsiye qilip yoqutush siyasitining küchüyishi, bolupmu Xitay köchmenlirining sanining shiddet bilen köpüyishige egiship, Uyghurlarning yuqarqidek en – eniwiy sestimisi peydin – pey ajizlashqa we özining tesirini yoqutushqa bashlidi.

Uyghurlarning Titaylar bilen toy qilishqa bunchiwala qarshi chiqishining sewepliri, xuddi yuquridiki tarixiy weqelerde bayan qilinghinidek, birining Mustemlike qilghuchi millet, yene birining mustemlike qilinghuchi millet bolghanliqidindur, yeni, bu ikki millet otturisida barawerlik esla mewjut emes.

Sherqiy Türkistandiki Xitay köchmenlirini élip éytsaq, taki 1949 – yiligha qeder, bu tupraqta yashawatqan Xitaylarning hemmisi digüdek ( texminen 400 ming etrapida ) Sherqiy Türkistanni ishghal qilip yatqan Xitay eskerlirining ayile – tawabatliri bolup, ularning neziride yerlik Xelqning héch bir qimmiti yoq idi, yerlik Xelqni her zaman Qul ornida köretti, shunga ular üchün Uyghurlarning tilini, Dinini, örp – adetlirini qobul qilish qattiq nomus hisaplinatti, shunga bir Xitay birer Uyghur ayal bilen toy qilip qalsa, shu kündin étibaren uni tamamen Xitayning en – eniliri boyiche yashashqa, özining millitige ayit pütün en – enilerdin waz kechishke qistaytti, ularning mustemlikichilerge xas buxil hususiyiti, tebiy halda Yerlik Xelq ichide küchlük naraziliq peyda qilghan we buxil naraziliq tereqqi qilip emiliy qarshiliq körsütüsh herikitige aylanghan idi.

Kommunist Xitay ishghalidin kéyinmu, Xitay köchmenlirining yerlik Xelqqe bolghan chüshenche we pozitsiyeside bir özgürüsh bolmidi, yengi kelgen Xitay köchmenliri, ilgiri kelgen Xitay köchmenlirining idiyesige warisliq qilip, Sherqiy Türkistan Xelqining xorlash we depsende qilishni dawamlashturup keldi. Bügünki künde Xitay bilen toy qilghan herqandaq Uyghur qiziningmu yenila ilgirkilerge oxshash Xitayche sözlep, Xitayche kiyinip, Xitayche yep – ichip yürgenlikimu bu nuxtini körsütüp turmaqta. Shunga bügün Sherqiy Türkistan Xelqi, bir Uyghurning bir Xiray bilen toy qilishini, peqetla noqul halda,< bir mosulmanning bir kapir bilen toy qilishi > dep emes, belki < bir Uyghurning yoqap ketishi > yaki < bir Uyghurning diniy we milliy alahidilikrini yoqutup qoyushi > dep qarimaqta.

©UÇQUN-KIVILCIM - 15.08.2006 18:48  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş