|
[Sherqiy Türkistan
jumhuryitining 60 yilliqini xatirleymen]
Uygursadasi
1944-yili 12-nuyabirda
qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuryiti gerche Russiye we
Xitay impiryélirining öz-ara til birikturushliri
netijiside, 1949-yili yoqutivitilgen bolsimu, biraq bu
jumhuryet Uygur xelqining yéqinqi zaman tarixidiki bir
shanliq namayende süpitide kéyinki evlatlarni terbiyelep
kelmekte. Mana bügün bu jumhuryitimizning 60 yilliqini
xatirlewatimiz, xelqimizning tarixidiki bu shanliq
sehipini her qétim esliginimizde we xatirliginimizde,
köpligen " NIME ÜCHÜN?" digen suallar kallimizgha
kilivélip, bizni oylunushqa, pikir yürgüzüshke, we bu
jawapsiz qiliwatqan suallarning jawabini tipishqa
undeydu.
60 yil burun qurulghan bu jumhuryitimizni qurushqa
qatnashqan pishqedemlirimizning eslimilirige
asaslanghinimizda, 1944-yili partilighan Sherqiy
Türkistan inqilabining rehberlik hoqoqi, inqilab
bashlanghan deslepki mezgillerde gerche özimizning
qolida bolghan bolsimu, biraq kéyinche, bulupmu <
Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti> qurulghandin kéyin,
asasen shu devirdiki özini " ézilgen milletlerning
nijatkari" digen chirayliq nam bilen niqapliwalghan
Russiye kommunistlirining ontirolliqida bolghan. <
Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti> ge dair bir arhip
matiriyalida mundaq yézilghan:
" <Sherqiy Türkistan Waqitliq Hökümiti> 1944-yili
11-ayning 20-küni Sovit ittipaqining Vilademir Közlop
bashchiliqidiki meslihetchiler ömiki (sheritlik belgisi
1- bina ) bilen vilademir stifanovich bashchiliqidiki
meslihetchiler ömikini ( sheritlik belgisi 2- bina )
ghuljigha kélishke teklip qildi."
< Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti> qurulup bir ay
bolmayla kélip Ghulja orunlashqan Russiyening bu
meslihetchiler ömekliri shundin etiwaren inqilabning
barliq sahélirige singip kirip, siyasi, iqtisadi we
herbi jehetlerde umomiyüzluk kontirolluq yürgüzüshke
bashlidi. shuning bilen köpligen Russiye terepdari
bolghan kishiler hökümetning eng muhim bolghan iqtisadi
we herbi tarmaqlirigha orunlushup, emeli hoqoqlarni
changgiligha kirguzivilishti. Shuninggha egiship, <Sherqiy
Türkistan hökümiti>ning fonkisiyesi barghansiri ajizlap,
1945-yilning kéyinki yerimigha barghanda, asasen
Russiyelik meslihetchiler maqullighan qararlarni
emir-perman sheklide élan qélip béridighan,héch qandaq
emeli hokoqi bolmighan bir organgha aylinip qaldi.
Töwendiki misaldin biz bu haletni iniq köriwalalaymiz;
1945-yili sintebirning bishida, 17 ming kishilik milli
armiye qisimliri Manas deryasi boyigha yitip keldi.
sintebirning 20- küni <Sherqiy Türkistan hökümiti>
yighin echip, Elihan tore bashliq musteqilliq
tereptarlirining ching turushi bilen, Ürümchige
umomiyüzluk hujum bashlash heqqide milli armiyening bash
qumandani iwan yakovlivich palinovgha buyruq chushurdi.
biraq <Sherqiy Türkistan hökümiti> teyinligen bu bash
qumandan öz hökümitining buyruqigha pisent qilmay,
Russiyelik meslihetchiler ümikining körsetmisi bayiche
hökümetning buyruqini bikar qiliwetti. Shuning bilen
Sherqiy Türkistan inqilabining üzül-kisil ghelbige
érishishidiki eng halqiliq purset qoldin ketti.
1945-yili sintebirdin taki 1949-yili oktebirgiche
qehriman milli armiye qisimlirimiz bir qedemmu algha
siljiyalmay, Manas deryasi boyida sheghil quchaqlap
yétishqa mejbur boldi. arqidinla Russiye hökümiti <Sherqiy
Türkistan hökümiti>ni Xitay dairliri bilen söhbet
ötküzushke mejburlidi. söhbet arqiliq meydangha kelgen [
11 maddilq betim ] we uning qoshumche hojjetlirini
korgen her qandaq adem bu betimning Sherqiy Türkistan
inqilabini yaki aldigha yaki arqigha mangalmaydighan
haletke chüchürüp qoyghanliqini ongayla eziwalalaydu.
shu betimning sewebidin xelqimiz qanlar bedilge qurghan
<Sherqiy tyrkistan jumhuryiti> yoq qilindi. shu
betimning sewebidin wetinimizning jenubidiki aqsu,
qeshqer, tashqorghan qatarliq jaylardiki quralliq
köreshler meghlubiyetke uchiridi. Shu betimning barliqqa
kilishi bilen jumhuriyet reisi Elihan tore qatarliq
musteqilliq tereptarliri tutqun qilinip, wetendin
Russiyege élip kitildi.mana bular 1944-1949-yillardiki
Sherqiy Türkistan inqilabining rehberlik hoqoqini öz
qollirida mehkem utalmighanliqi üchün ejdatlirimiz
toligen qanliq bedeller. Endi xelqimiz bolsa, taki
bügünki küngeche ejdatlirimiz sadir qilghan hataliqlar
üchün hessilep bedel tolewatidu.
Her qandaq inqilabta, yétekchi idiye bilen rehberlik
hoqoqi shu inqilabning ikki jan tomuri bolup hésaplinidu.
Yétekchi idiye diginimiz asasen uzun yilliq inqilabi
köreshler dawamida yekünlengen tejiribe-sawaqlar asasida,
shu inqilabning ghayisi, meqsidi we yetmekchi balghan
nishani hemde shu nishangha yétish üchün kérek balghan
köresh qilish usulliri, inqilabning istiratigiyesi we
emeli köreshte qollunidighan taktika qatarliqlarni
tüzüshte zurur bolghan, sestimilashqan neziriyedin
ibaret. Men bu yerde 1944-1949-yillar diki Sherqiy
Türkistan inqilabining yétekchi idiyesi toghra bolmighan,
dimekchi emesmen, biraq shu nerse nahayti iniqki,
rehberlik hoqoqining musteqilliq tereptarliri qolidin
tartivilinishigha egiship, inqilabning yétekchi
idiyesimu burmilanghan. üzül-késil musteqilliq üchün
köresh qilish digen ghaye yoq qilinip, aptonumiye, öz
teqdirini özi hel qilish digenge ohshash uqumlar
üstünlükni igelligen. Sherqiy Türkistan inqilabining
rehberlik qatlimi we yétekchi idiyéside yüz bergen bu
özgürüshler netijiside musteqilliq körishining esli
mahiyiti tamamen burmilinip, Uygur xelqining Xitay
mustemlikichilirining asaritidin qutulup, özining
musteqil dovlitini qurush yolidiki körishi, Russiyening
kommunistik idologiyesining wekili bolghan Ehmetjan
Qasimi we Xitay kommunistik idologiyesining
choqun'ghuchisi Abdukerim Abbasup qatarliqlar bilen
demukiratik idiyege mayil bolghan Mes'ud Sabiri ependi
we Eysa Yusup ependiler otturisidiki idologiye körishige
aylinip ketken. tuwendiki misaldin biz bu noqtini éniq
körüwalalaymiz;
Wetinimizning 1944 1949 - yillardiki tarixidin hemde
shu waqitlarda yüz bergen weqelerdin az-tola xewerdar
kishilerning éside bolsa kérek, 1947 - yili 5 - ayning
10-küni shu devirdiki Xitay hökümitining Sherqiy
Türkistan mesilisini hel qilishqa ewetken wekili,
atalmish Shınjıang birleshme hökümitining reisi
Jangjijung birleshme hökümetning reislikidin istipa
bérip, özining ornigha Mes'ud Sabiri ependini reislikke
körsutidu, 5-ayning 20-küni Xitay Gomindang hökümiti
Mes'ud Sabiri ependini birleshme hökümetning reislikige,
Eysa Yusup ependini birleshme hökümetning bash
katipliqigha teyinleydu. Shuning bilen birleshme
hökümetning reis we muavin reisliri, bash katipi we
muavin bash katipi pütünley Uygurlardin bolidu.
Buninggha her qaysi nazaret we organlardiki wezipe
ötewatqan Uygur we Qazaq, Qirghiz rehberler qoshulup,
birleshme hökümettiki Xitay bolmighan rehberlerning sani
20 ge yitip, 25 kishilik hökümet kabinitide mutleq
üstünlükni igelleydu. Yüz bergen bu özgürüshler Uygur
xelqining musteqilliq körishini yene bir qétim
tipilghusiz yahshi purset bilen teminligen idi. Bundaq
peyitte, birleshme hökümettiki asasliq rehberler ichki
qisimdiki ittipaqliqni kücheytip, milletning menpeetini
ela bélip, idologiye, meslek digenlerni chorup tashlap,
bir niyet bir meqsette wetenni musteqilliqe érishtürüsh
üchün köresh qilghan bolsa, Sherqiy Türkistan xelqi umid
qilghan musteqilliqimiz közge körünüpla qalghan idi.
Oqurmenlirimizge éniq bulushi üchün men 1947 - yili 5 -
ayning 20 - küni özgertip teshkillengen birleshme
hökümetning asasliq rehberlirining wezipisi we namini bu
yerge yézip qoyushni layiq taptim :
Birleshme hökümetning reisi: Mes'ud Sabiri ( Uygur )
Birleshme hökümetning muavin reisi: Ehmetjan Qasimi (Uygur
)
Birleshme hökümetning muavin reisi: Burhan Shehidi (
Uygur )
Birleshme hökümetning bash katipi : Eysa Yusup ( Uygur )
Birleshme hökümetning muavin bash katipi: Abdukerim
Abbasup ( Uygur )
Mana bu Manjular ishghaliyitidin kéyinki uzun yilliq
köreshler dawamida, wetinimiz Sherqiy Türkistan
hakimiyitining birinchi qétim pütünley Uygur xelqining
wekilliridin teshkil tipishi bulup hésaplinidu.
Bizge paydiliq bolghan yene bir noqta, bu mezgilde Xitay
dowliti tamamen ichki urushning patqighigha pitip
qalghan bulup, Xitay kommunistiliri bilen Gomindang
hakimiyitining hoqoq talishish körishi ewjige chiqqan
idi.
Russiye terepte bolsa, Russiyelik meslihetchiler
ömekliri 1946 - yilning otturiliri pütünley memlikitige
qayturulghan bolup, hökümet apparatliri we milli
armiyening rehberlik hoqoqi asasen Sherqiy
Türkistanliqlarning qoligha otken idi. Bu chaghda milli
armiyening adem sani 40 minggha yéqinlashqan bulup, her
qaysi jaylardiki partizanlarni qoshqanda, xelqimiz 50
ming kishilik quralliq qoshngha ige bulup qalghan idi.
Shu chaghdiki weziyet inqilab rehberliridin ichki
inaqsizliqlarni bir chetke qayrip qoyup, hökümetning
rehberlik rolini kücheytip, herbi jehette zurur bolghan
orunlashturush élip bérish arqiliq Xitay hakimiyitining
Sherqiy Türkistanda turwatqan qoshunlirini iskenjige
élip, ularni wetinimizdin qoghlap chiqirish hemde
muwapiq peyitni tallap turup, Sherqiy Türkistanning
musteqilliqini jakalashni telep qilatti.
Epsuski, Mes'ud Sabiri ependining hökümet reislikige
kilish, Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq
kishilerning qattiq qarshiliqigha uchiridi. Ular öz
qolliridiki hoqoqliridin paydilinip, pütkül Sherqiy
Türkistan dairiside Mes'ud Sabiri ependi bilen Eysa
Yusup ependige qarshi turush dolqunini qözghidi.
Barliq sheher, nahiyelerde digüdek Mes'ud Sabiri
ependining hökümet reisi bolushigha qarshi turush
yighini we namayishlar otküzüldi. Hetta Sherqiy
Türkistan hökümiti tereptin birleshme hökümetke
qatnashqanlar birleshme hökümettin chikingenlikini
jakalap, birleshme hökümetni palech halgha chüchürüp
qoydi. Ehmetjan Qasimi qatarliq kishilerning yol
körsütüshi bilen shu devirdiki Sherqiy Türkistan
inqilabining asasliq rehberliri bolghan Hekimbeg Ghuja,
Ubulheyri Töre, Enwer Musabayup qatarliq kishiler Xitay
hökümitining wekili bolghan Jangjijunggha het yézip,
uning qaytip kélip qaytidin birleshme hökümetning reisi
bolushini, Mes'ud Sabiri ependini reisliktin élip
tashlashni telep qilishti. Inqilabning rehberlik
qatlimida yüz bergen bu xil jidel-majralar eslidiki
Xitay mustemlikisige qarshi turushni meqset qilghan
Sherqiy Türkistan inqilabining nishanini tamamen bashqa
terepke buriwetti. Shuning bilen Uygur xelqi 20 -
esirdiki musteqilliqni qolgha kelturushning eng axirqi
paydiliq pursitini qoldin bérip qoydi.
Mes'ud Sabiri we Eysa Yusup ependiler heqiqeten Ehmetjan
Qasimi qatarliq inqilab rehberlirining eyipliginige
ohshash héliqning dushmini, millitimiz ichidin chiqqan
munapiqlarmidi ? miningche undaq bolmisa kérek. Chünki
Mes'ud Sabiri we Eysa Yusup ependiler shu devirdiki
xelqimiz ichidin yétiship chiqqan eng munewer ziyalilar
bolup, ular milletning azatliqi, dovletning
musteqilliqni özlirining ömürlük köresh nishanisi
qilghan we pütkül angliq hayatini shu büyük nishan üchün
atighan insanlar idi.
Ehmetjan Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab
rehberlirimu uzaq muddetlik köreshler jeryanida ösüp
yétilgen, héliq üchün köpligen paydiliq hizmetlerni
qilghan hemde Uygur xelqining chin qelbidin
hörmetlishige érishken rehberler idi. Epsuski,
inqilabning eng halqiliq peytide ular héliqning janijan
menpeetini emes belki özliri wekillik qilghan
kommunistik idologiyening menpeetini ela bilgenliki
üchün, inqilabni ghelbige qarap yéteklash ularning
qolidin kelmidi hemde özlirimu axirda kommunistik
idologiyening qurbanliri bolup ketti.
Elbette shu dewirdiki Sherqiy Türkistan inqilabigha
tesir körsetken siritqi amillarnimu nezerdin saqit
qilmasliqimiz kérek. Biraq ichki qisimda yüz bergen
milli inqilabning yétekchi idiyesining burmulinishi,
rehberlik qatlimidiki ittipaqsizliqlar, < Sherqiy
Türkistan jumhuryiti> digen namning emeldin qaldurulishi,
milli armiyening Manas deryasi boyida 4 yildin artuq
yétip qilishi qatarliq mesililerde, Ehmetjan Qasimi,
Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirining
héchqandaq mes'uliyiti yoq, dep qarash miningche
emeliyetke oyghun bolmisa kérek. Eger biz Ehmetjan
Qasimi, Abdukerim Abbasup qatarliq inqilab rehberlirini
Sherqiy Türkistanning musteqilliqi üchün köresh qilghan
idi, dep tonisaq u halda tuwendiki suallargha jawap
bérishke amalsiz qalimiz.
1- Ehmetjan Qasimi rehberlik ornigha chiqqindin kéyin
nime üchün < Sherqiy Türkistan jumhuryiti> emeldin
qaldurulidu?
2- Abdukerim Abbasup Gomindang hakimiyiti ötküzgen milli
qurultaygha qatnishish üchün nenjinge barghanda, nime
üchün Xitay kompartiyesining Nanjingdiki wekili Dungbiwu
bilen mehpi körüshüp, kompartiyening rehberlikini qubul
qilidighanliqini bilduridu?
3- Ehmetjan Qasimi qatarliq inqilab rehberliri nime
Xitay hakimiyiti wekilining birlashme hökümetke reis
bulushini qubul qiliduyu, özining qan-qerindishi bolghan
Mes'ud Sabiri ependining reis bolushigha jan-jehli bilen
qarshi turidu?
4- Sherqiy Türkistan terep wekillirining birleshme
hökümettin chiqip ketkenliki, Sherqiy Türkistan hökümiti
bilen Xitay hakimiyiti otturisida tüzülgen 11 maddiliq
bétimning emeldin qalghanliqini körsutidu, undaqta,
milli armiyening herbi herketlerni bashlimay, Manas
deryasi boyida yétiwirishini qandaq chüshünüsh kérek?
Meyli qandaqla bolmisun, 1944 -1949 - yillardiki Sherqiy
Türkistan inqilabi Uygur xelqining musteqilliqni arzu
qilidighan, wetinining musteqilliqi üchün her qandaq
bedellerni töleshtin yanmaydighan eriksöyer millet
ikenlikini dunyagha jakalash bilen tarix sehipisidin
orun aldi.
< Sherqiy Türkistan Jumhuryiti> bolsa, gerche tolimu
qisqa waqit mewjut bulup turghan bolsimu, biraq her bir
Uygur perzenti qelbige musteqilliqtin ibaret büyük
arzuni neqishlep qoyup ketti. Gerche ejdatlirimiz
qurghan < Sherqiy Türkistan Jumhuryiti> wetinimizni
Xitay basqunchilirining tömür tapini astidin qutuldurush
meqsidige yételmigen bolsimu, biraq shundaq bir
heqiqetni yeni, yétekchi idiyesi we rehberliki saghlam
bolmighan inqilabning düshmenge chala tekken oq bulup
qalidighanliqini, milletning menpeetini qurban qilish
bedilige düshmen bien sulhi qilishning aqiwette
inqilabni halaketke élip baridighanliqini xelqimizning
bügünki qan-yashliq sergüzeshtiliri arqiliq ispatlap
berdi. Mana bu 1944 1949 - yillardiki Sherqiy
Türkistan inqilabining eng uluq tohpisi.xelqimizning
tarixi tejiribe-sawaqlargha tolimu bay, gep bizning bu
tejiribe-sawaqlarni qandaq yekünlishimizde we nöwettiki
musteqilliq inqilabimizgha qandaq örnek qilishimizda.
Men bu maqalemni pishqedem sair Muhemmet Eli Zununning [
Chala tekken oq ] namliq shieri bilen axirlashturushni
layiq kordum.
Chala Tekken Oq
Waderiha, oqni tekkuzduq
chala,
shu tupeyli baghrimiz qanliq yara.
qamcha- kaltek astida qalduq yene,
qosh bilen söremge mehkum uy-kala.
Qehrimizdin ot chéchildi qanche ret,
qip-qizil yanghingha chomdi tagh-dala.
köymidi yanghinda siritmaq ne üchün?
ne üchün biz bu balagha muptila?
Emdi bilsek, oqni tekkuzduq chala,
hemmedin better iken sulhi-sala.
waderiha, oqni tekkuzduq chala,
hemmidin yaman iken sulhi-sala.
Axirida wetendiki suyumluk
xelqimni we chet'ellerdiki barliq teshkilatlirimizni,
wetenperwerlirimizni kiliwatqan mubarek röza heyit
munasiviti bilen qutluqlaymen. |
|
