Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

Ömüçük Torining Arqa Körünüşi

      Keskin qilip éytiş zörürki ,DingŞiaoping zhongguda tunji islahat çaqirğini otturğa qoyğanda, Zhung godiki Guangzhou, Shanghai, Shenjin qatarliq soda şeherlirining derwazisini tunji çekken kişiler Uygur sodigerliri boldi. Çünki Uygurlar dunyağa meşhur qedimi ipek yolining heqdar iğiliri bolğanliği üçün, tuğma soda talantiğa ige idi. Bu çağda henzu sodigerler téhi uhlawatqan idi. Uygur yigitliri ançe munçe ügünüwalğan Xenzu tili sewiyesi bilen bu çong şeherlerde xuddi mokidek qatnap yürüp, Zhunggoning déngiz boyi rayunlirining soda işlirini monupol qiliwaldi 90 - yillardin kéyin Ottura Asiya rayunlirida musteqqil döwletlerning quruluşi bilen Ottura Asiyade bir soda qaynimi şekillendi. Buning bilen Uygur yigitliri soda yönülüşini Ottura Asiya rayonliridiki Qaziqistan, Qirğizistan, Özbekstan qatarliq döwletlerge qaratti. Uygur yigitliri bujaylardimu az tola ügüniwalğan ros tili sewiyesi bilen çong-çong bazarlarni qurup türküm –türkümlep mal yötkep, bu tipilğusiz soda pursitini nahayiti çing tutti we bu rayonlarning soda işlirini nahayiti tizla monupul qiliwilip dunya helqini heyran qaldurdi. Elbette wettensizlik derdini tartiwatqan, mustemlike halettiki Uygur sodigerliri, Guangzhou Shang hai din Almata, Bişkek Taşkentkiçe sozulğan bu uzun soda yollirida nurğunliğan içinişliq qismetler we keçmişlerni baştin keçürdi. Azraqla sewenligini bana qilip saqçilar dumbalidi, yataq bermidi, baj we jirimanini éğirlitiwetti . Mallirining arisiğa hiroin silip qoyup, töhmet bilen jazalidi. Bulang çilar teripidin bulandi, hetta hayati hewp astida qaldi. Bezi tijaretçilirimiz arqisida Rus we Xitay qoli bolğan mapiyalar teripidin qes qilinip pajielik halda malliridin emes janliridinmu ayrildi. Emma bu behtsz qismet we keçmişler Uygurning tuğma soda talantini tosalğuğa uçurtalmidi. Uygur sodiğerliri xuddi ağmihandek uyol taqalsa bu yolni éçip, dunyaning her yerlirige hetta Moskiwa, Istanbul, Ereb Emirat, Iran, Misirlarğa qeder içkirlep kirip ketti. 1990 - yilidin 2000 - yili 9 - ayda Qaziqistan hökümiti, Şerqiy Türkstanliq Jalalidin Ineydinning bir Qazaq saqçisini öltürwetkenligini bana qilip, Uygur sodigerlirini qoğliğanğa qeder Ottura Asiya sodisiğa Uygur sodigerlirining muhim tesrlerni körsetkenligi, bu soda işliriğa daxil bolğan her bir Uygur erkekke beş qoldek ayan. Ularning her birining birdin roman pütkidek keçmişi bar. Jümlidin Xitayni Ottura Asiya we dunyağa tutaşturuştiki muhim qatnaş tüğüni hisaplinidigan Ğulja şehridiki Uygur sodiğerlermu bu soda pursitini çing tutup, derhal Zhunggoning içkiri ölkiliridiki çong şirketlerde mehsus wakaletçi hadimlirini turğuzup, işençilik, süpetlik kiyim kiçeklerni zakas qilip yötkep, Zhunggoning içkiri ölkiliri bilen Ğulja şehri we Ottura Asiyani tutaşturidiğan bir çong soda karidorini şekillendürgen idi. Tarhtin buyan düşmenliri teripidin tumşiğiğa tayaq yep kelğen Uygur sodigerliri, Xitayning uşşaq-çüşşek işlarni bana qilp, testek salmasliqi üçün, nahayiti ihtiyatçanliq bilen hökümetke töleşke tigişlik baj, bazar başquruş heqqi qatarliqlarni wahti qerelide tölep, qanunluq tijaret qildi.
Uzunğa sozulğan soda tijaret jeryanida çöl-jeziriliride meniwi qaşşaqliqning derdini hağiçe tartqan, Ğulja sodigerliri, qoli pul körişi bilenla türluk şekildiki mekteplerni salimen oquşsiz qalğan balilarni mektep qoyniğa qayturup kilimen dep merdanilarçe otturiğa çiqti. Düm yitip düm qopup ming teste tapqan pullirini sihiliq bilen Uygur ma'aripi üçün hejlep Uygurdiki tarhtin buyan üzülüp qalmiğan ma'arp söyer rohni namayen qildi.
Uygurlarning hazirqi ihtisadi emili ehwali bilen, wujudidiki ma'arp söyer rohni silişturğanda, yehudilardinmu eşşip çüşidu. Ğulja şehride ma'arpning, mektepning, qisqisi bir oquğuçining béşiğa kün çüşse, meyli u déhqan, yaki hünerwen kasp boluşidin qet'i nezer çişlep yewatqan ninining yirimini, yançuğidiki bir yüen pulining 50 fungini ma'arp üçün atiwiteleydu emma ular emili turmuşta pul hejleştiki eng éhtiyatçan kişilerdur. Qisqisi Uygur sodiğerlirining biyiğanda tunji qilğan işi, türlük şekildiki mekteplerni séliş boldi. Xeyri sahawet işlirini janlandurdi. Putbul komandilirini qurdi. Qisqisi eyni yillarda Ğulja şehrining, medini –ma'arp, we xelqning rohiyet dunyasida ajayip mislisiz janliniş meydanğa keldi. 1990 - yilidin 2000-yiliğa qeder bolğan 20 - esirning ahirqi 10 yili Şerqiy Türkistan xelqining jümlidin Ğulja xelqining öz – özini qudret tapquzuş jehette eng zor tirişçanlq körsetken we bu seweplik nurğunliğan siyasi boran çapqunlarğa muptila bolğan 10 yil boldi.
Ğulja helqining maddi we meniwi jehete takammullişişi, soda arqiliq çet'eller bilen bolğan alaqisining qoyuqlişişi Ğulja şehridiki Xitay hökümdarlirini ensirtip qoydi. Çünki ular Şerqiy Türkistanni idare qilişta ata bowiliridin udum qalğan, Şerqiy Türkistanni bulang –talang qiliş, helqni nadanliqta yaki yirim nadanliqta qalduruş, taşqi dunya bilen bolğan alaqisini bar bilen yoqning ottursiğa çüşürüp qoyuş, iqtisadi jehette qosiqi yirimtoq halette saqlap qéliş endizisi boyiçe hökümranliq qiliwatqan bolğaçqa Uygur sodisidiki bundaq yüksilişke Xitay intayin sezğürlik bilen diqqet qiliwatatti. Undin başqa, Ottura Asiyadiki musteqqil jumhuryetlerdiki hörlük erkinlikning Uygur sodiğerlirige tesir qilip ularning wujudida tarhtin buyan yoşurnup turğan musteqilliq otlirini ulğaytiwitişi Xitayni ensirtidiğan yene bir wehime idi. Netijide sabq Ili wilayitining shujisi Wangboliang Uygur sodisini çaputlap yiqitiştiki birdin bir ömüçük tori pilani bolğan Ğulja şehride atalmiş Ottura Asiya soda baziri quruş pilanini tüzüp çiqti. U özining bu hem Uygur sodisini ünümlik ğulitalaydiğan hem özining biyiş mehsidige yiteleydiğan, kawapmu köymes ziqmu köymes pilanidin intayin memnun boldi. Çünki u Ili wilayitige shuji bolup kelgen bir neççe yildin buyan köngüldikidek béyiş mehsidige yételmeywatatti. Terep- tereptin kéliwatqan parilar we türlük şekildiki xiyanetler, Wangboliangning yoğan nepsini qanduralmaywatatti. Uning içkiri ölkilerdiki buraderliri dawamliq uningğa téléfon bérip, Uygur rayonida emel tutqan adettiki bir idare başliğining bankidiki şehsi pulining neççe milyon Amirka dolliriğa yitidiğanliğini, tilğa élişip Wangboliangni qolidin iş kelmes dep meshire qilişatti we nimidin qorqisen Uygur rayoni içkiri ölkilerğe ohşimaydu, eger Uygurlar séning yigrn, içken, buliğanliringni bilip qalsa “milli bölgünçi” yaki térorst digen birla qalpaq bilen jaylaysen emesmu dep uningğa ilham we medet biretti. Wangboliang ahiri özi we şiriklirining Şerqiy Türkistanda ejdatliridinmu beterrek zomiger kapitalist bolalaydiğanliğidin ibaret tebiyitini bildürüp qoyuş üçün, kommunst Xitay hökümiti tüzgen “natoğra riqabetke qarşi turuş qanuni” , “baj qanuni” , “saqçilar qanuni” qatarliq qanunlarni bir çetke qayrip qoyup, Ğulja xelqini sersançiliqqa salğan, baj bazar başquruş tertiplirini qalaymiqanlaşturup, siyasi qanun saqçi orğanlirini paleç ehwalğa çüşürüp qoyğan, pewqulladde imtiyazğa ige, sirliq Ottura Asiya soda bazirini Ğulja şehrining şerq teripide nahayiti aldiraş qurup çiqti. Bu del 1994-yili idi.

©UÇQUN-KIVILCIM - 20/07/2003 16:40  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş