|
( Barin
weqesining 12 - yilliqi munasiwiti bilen )
Perhat Muhammedi
Qedirlik yurtdaşlar, bugün, 1990 - yili Şerqiy
Türkistanning Aqtu nahiyiyisige qaraşliq Barin yézisida
yüz bergen Uygur déhqanliri qozğilingining hatire küni,
gerçe aridin 12 yil ötken bolsimu, emma bu weqe Şerqiy
Türkistan milliy herikitining simowuli hem Hitay
hakimiyitining Uygurlarğa qaratqan qirğinçiliq
siyasitining janliq ispati süpitide Uygur helqi
teripidin hatirilinip kélinmekte. Meyli Uygur yaki
çetellik siyasiyonlar balsun, Barin déhqanlar
qozğilingining Şerqiy Türkistan milliy herikitining
buruluş nuhtisi ikenlikini, bu heriketning weten içi we
sirtida Hitay hakimiyitige qarşi élip bérıliwatqan
milliy heriketlerning kuçiyişi we zoriyişida türtkülük
rol oyniğanliqini we Uygurlar arisida amamiy yüzluk
milliy ayğunuşning şekillinişide biwaste rol
oyniğanliqini bayan qilişmaqta. Barin déhqanlar
qozğilingidin kéyin, Uygurçe sözlukte yéngi bir uqum
şekillendi, yeni Uygur helqi ilgiri < Barin > dégen bu
kelimini melum bir jayning ismi dep qariğan balsa,
emdilikte balsa bu uqumni < küreş > we < inqilab > dégen
uqumlar bilen birleştürüp qaraydiğan boldi. Barin
déhqanlar qozğilingining rehbiri Zeynidin Yusup bolsa
Uygurlarning neziride bir milliy qehrimanğa aylinip,
helq içide uning iş - izliri teswirlengen şéir we
dastanlar toqulup çiqip, qulaqtin - qulaqqa tarqilip
yürdi, Uygur helqi içide tarqilip yürgen < Salam
Lutpullah > namliq nahşimu bezi Uygurlar teripidin <
Salam Zeynidin > namliq nahşiğa aylandürüldi. Qisqisi,
Barin weqesi yüzbergendin buyanqi hadisiler, Barin helqi
teripidin élip bérılğan bu heriketning Uygurlar
teripidin çongqur hésdaşliqqa érişkenliki körunup
turmaqta. Hetta < Barin > dégen bu kelime Uygur rayonida
şu qeder şohretke sazawer baldiki, bir mehel bezi
şeherlerde özi Barinliq balmiğan birqisim tilemçilermu
özini Barinliq dep tonutup tilemçilik qilidiğan, < men
Barinliq > dise hemme kişi uninğga hörmet we ehtiram
tuyğusi bilen qaraydiğan derijige bérıp yetti. Dimek bu
hadsiler, Barin weqesining Uygur rayonida neqeder zor
siyasi ünümge érişkenlikini körsütüp turmaqta.
Barin déhqanlar qozğilingining arqa körünişi tetqiq
qilğinimizda, bu hadisining meydanğa kélişige asasen
derijidin taşqiri namratliq, aç - yalingaçliq we Hitay
hökümitining Uygur déhqanlirining zimmisige yükligen
éğir baj we alwang - séliqlar, şundaqla diniy jehettiki
bésimining biwaste sewepçi bolğanliqini körüwalalaymiz.
Buyerde sizlerge şuni qisturup ötmekçimenki, Barin
weqesi yüzbergen mezgilde men < Xinjiang helq radio
istansisi > ning partiye - hökümet işliriğa mesul
muhbiri idim, eyni çağa hökümet méni birmezgil mehsus
Barin weqesining teşwiqatiğa mesul qilip teyinligen idi,
bu jeryanda men Barin we Barin helqi bilen yéqindin
tonuşuş we Hitay hökümitining Barin weqesige qaratqan
siyasitini yéqindin küzitiş imkaniyitige érişken idim.
Barin yézisi, Uygur rayonidiki Qizilsu Qirğiz Aptonum
Oblastiğa qaraşliq Aqtu nahiyisining bir yézisi bolup,
bu nahiye we nahiyige qaraşliq yézilarning 90
pirsentidin köpireki Uygurlardin teşkil tapqan.
Hitayning statiskilirida körsutilişiçe, aqtu
nahiyisining amamiy napasi 152 ming 120 neper bolup,
azsanliq milletler 135 ming 348 neper, Barin yézisining
napasi balsa 10 mingdin köpirek bolup, bu
yézidikilerning hemmisi Uygur. Aqtu nahyisi, Hitay
merkizi hökümiti teripidin < memliket boyiçe eng namrat
100 > dep élan qilinğan nahiyilerning terkiwide bolup,
yene şundaqla u, Uygur aptonum rayoni teripidin élan
qilinğan eng namrat 11 nahiyining biri. Buning sewebi,
Bu rayonning hawasi qurğaq bolup, su qis, térilğu yer
kölimi az, emgek küçi köp. Gerçe bu nahiye Hitay
hökümiti teripidin < namrat nahiye > dep békitilip,
döletning yardem bérış dairisige kirgüzülgen bolsimu,
emma hökümet teripidin tamamen unutulğan we
taşliwétilgen bolup, nahiye helqi döletning < namrat
rayonlarğa yardem bérış mebliği > din paydiliniştin
tamamen mehrum qaldurulğan. Uning üstige bu nahiyede
iqtisadi weziyiti birqeder yahşi bolğan başqa rayonlarda
yalğa qayuliwatqan baj we alwang - seliq siyasitining
eynisi uyğulanğan bolup, Uygur déhqanliri heryili
hökümetke heqsiz halda 2 ay mejburi haşarğa işleşke
bejbur qilinğandin sirt, yene déhqanlarning zimmisige 20
ge yéqin baj - seliq yüklengen. Hitay hökümitining
statiskilirida, Barin weqesi yüzbergen 1990 - yili,
Barin yézisidiki déhqanlarning yilliq kişi bésiğa tağra
kelgen sap kirimi aran 200 yuen etrapida bolğan.
Yézidiki déhqanlarning mutleq köp qismi yéziliq hökümet
tarqitip bergen qeriz aşliq bilen qursiğini toyğuzuşqa
mejbur qalğan. Eyni çağda Hitayning hökümet
teliwiziyonlirida körsütülgen < Barin weqesi > heqqidiki
hewer körünüşliride, mezkur yézidiki héli köp
kişilerning, hetta böyiğa yetken qizlarningmu üsti -
béşi jul - jul, yalang ayaq, qarğu we temtireş içide
yürgenliki körülgen idi. Bu rayonda Hitay köçmenlirining
sanining yoq diyerlik derijide az boluşidiki tüp sewepmu,
buyerde hayatliq keçürüş imkaniyitining intayin zor
bolğanliqidin ibaret. Bu nahiyide Hitay köçmenlirining
tesirining az boluşi, Hitay hökümitide bu rayonlidiki
Uygurlarni siyasi jehettin qattiq nazaret astiğa éliş
zürüriyitini hés qildurğan, aç - yalingaçliq içide hayat
keçüriwatqan déhqanlarning hudağa séğinip ibadet
qilişimu zor çeklimige we bésimğa uçriğan, Uygurlarning
barliq ijtimayi paaliyetlirimu siyasi jehettin nazaret
astiğa élinğan. Uzun yillardin buyan dawamlişip kelgen
buhal, heqliq halda Barin déhqanlirining hökümetke
bolğan qattiq naraziliqini we öçmenlikini küçéytken,
bezi statiskilarğa asaslanğanda, 1949 - yilidin Barin
weqesi yüzbergengiçe bolğan mezgil içide, Barin
déhqanliri hökümetke qarşi 7 qétim qozğilang kotürüp,
insançe yaşaş heqlirini telep qilğan bolsimu, emma
hökümet ularning derdige qulaq séliş uyaqta tursun,
eksiçe bu heriketlerni qanliq basturulğan we her
qétimliq herikettin kéyin köpligen Uygurlar qolğa élinip
türlük jazalarğa höküm qilinğan. Hökümetning bu
pozissiyesi, Barin déhqanlirida Hitay hökümitige
nisbeten çongqur öçmenlik tuyğusini peyda qilip, ularda
özlirini bu halğa çüşürgen hökümettin qisas éliş
tuyğusini şekillendürgen. 80 - yillarning ahiriğa
kelgende, Barin yézisida Zeynidin Yusup, Qurban Muhemmet,
Ababekri Turğun, Yolwas Tohti qatarliq bir türküm yaşlar
< Şerqiy Türkistan islam partiyisi > namida yoşurun
teşkillinip, Hitay hökümitige qarşi omamiy yüzluk bir
heriket élip bérışni qarar qilğan. Ularning teşkili
nizamnamisida, < kommunistik hakimiyetni ağdurup taşlap,
mustemlikiçilerni Şerqiy Türkistandin heydep çiqirip,
musteqil dölet quruş > dep éniq körsutülgen. Ular mehpi
paaliyet dairisini Şerqiy Türkistanning jenobidiki başqa
rayonlarğimu kengéytip, yoşurun yiğiliş ötküzüp, Uygur
déhqanlirini öymu - öy ziyaret qilip, helqni Hitay
hakimiyitige qarşi heriket élip bérışqa seperwer qilğan,
şundaqla muntizim eskiri küç şekillendürüş üçün qoral -
yaraq esliheliri topliğan. Melum menidin éytqanda,
Barinda Zeynidin Yusup başçiliqida şekillengen bu milliy
küç, eyni çahgda Şerqiy Türkistan rayonida teşkili
jehette eng mükemmel, ğayisi we nişani éniq bolğan,
şundaqla pilan - puragramma boyiçe élip bérılğan eng
asasliq milliy heriket hisaplinatti. Ularning bu mehpi
herikiti taki 90 - yili 4 - ayning 4 - künigiçe dawam
qilğan. Eyni çağda Hitayning metbuatlirida bayan
qilinişiçe, Hitay hökümiti Barinda hökümetke qarşi mehpi
heriketlerning yüz bérıwatqanliqini aldin sézip qalğan
we Aqtu nahiyisining muawin hakimining başçiliqida bezi
heyetlerni iwétip, Barinda tekşürüş élip barğan,
arqidinla Barinğa bir yandarma ottura etritini aldin
yolliğan. Zeynidin Yusup başçiliqidiki yaşlar,
pilanining aşkarilinip qalğanliqini bilip, 4 - ayning 5
- küni yézidiki 5000 din artuq déhqanni seperwer qilip,
yéziliq hökümetni qorşap, yéziliq hökümetke yerleşken
jandarma qisimliriğa hujum qilğan, buning bilen Barin
qozğilingi resmi başlanğan. Qoralliq toqunuş jeryanida
Zeynidin Yusup we birqançe sepdişi neqmeydanda oq tegip
ölgen bolsimu, emma qozğilangni başqa yaşlar we helq
dawamlaşturğan, epsuski mutleq köp qismi ketmen - gurjek,
palta - keke qatarliq iptidayi qorallar bilen
qorallanğan. Bu qozğilangliçilar qoşunining, pütünley
zamaniwiy qorallar bilen qorallanğan Hitay eskerliri
üstidin ğalip kélişi mumkin emes idi, şundaqtimu ular
yene 4 - ayning 8 - künigiçe Hitay eskerliri bilen
tirkeşken, qorşawni yérip çiqqan birqançe gurup Uygur
yaş Qirğizistanğa tutişidiğan qarliq tağda Hitay
eskerliri bilen şiddetlik jeng qilğan, bu jengde,
qozğilangçilarni teslim baluşqa çaqirğan Atqu nahiyilik
hökümetning terjimani Adil neq meydanda Uygur jengçiler
teripidin étip öltürülgen, bu uruşta Uygur jengçilerning
hemmisi digüdek hayatidin ayrilğan. Hitayining
statiskilirida, Barindiki qanliq jengde, 6 neper Hitay
eskiri algen.
Barin qozğilingi basturulğandin kéyin, Hitay hökümiti
Qeşqer rayoniğa qaraşliq herbi qisimlirini, Şerqiy
Türkistanning jenobi rayonidiki pütün jandarma
etretlirini we < işlepçiqiriş quruluş bingtueni > ning
1-, 2-, 3-, 5- we 6 - dewiziyesidiki Hitay helq
eskerlirini seperwer qilip, Aqsu, Atuş, Qeşqer we Hoten
rayonlirini qattiq qamal astiğa élip, pütün yollarğa
çaza qurup, < Barin eksilinqilapçilirini qağlap tutuş >
dégen nam astida ahturup tutuş herikiti élip bardi, yene
bir tereptin, Aqtu nahiyisige tutişidiğan pütün - yol -
éğizlarğa tosaq qurup, Barin yézisining taşqi dunya
bilen bolğan alaqisini pütünley üzüp taşlidi, bu
seweptin, Şerqiy Türkistanning şerqi we şimali
rayonidiki helq Barin weqesidin birqançe ay kéyin hewer
tapti. Bezi statiskilarğa asaslanğanda, Barin weqesi
yüzbergendin kéyinki bir ikki yil içide, Barin yézisida
we Qeşqer wilayitige tewe Qeşqer yéngi şeher, Qeşqer
kona şeher, Yéngisar, Mekit, Peyziwat, Yupurğa,
Maralbéşi, Yerkent, Poskam, Qarğiliq qatarliq
nahiyelerde 3000 ğa yéqin kişi, < Barin eksilinqilawi
herikitige qatnaşqan, hésdaşliq qilğan, yardem bergen,
eksilinqilabçilarni yaşurup qayğan > dégenge ohşaş
namlar bilen qolğa élinip türmige taşlanğan, bularning
içide 200 din artuq kişige ölüm jazasi bérılgen. Undin
başqa yene Hitay hökümiti Barin weqesini bahane qilip,
pütün Şerqi Türkistanda siyasi heriket qozğap, herqaysi
idare - jemiyet we mekteplerdiki işçi - hizmetçi we
aqutquçi - oquğuçilarni Barin weqesige qarita oçuq ipade
bérışke mejburlidi, bu jeryanda Barin helqiğe hésdaşliq
qilip pikir bayan qilinğanlar siyasi jehettin éğir
zerbilerge uçridi, bu heriket ikki yildek dawam qildi.
Undin başqa yene Hitay hökümiti Ürümçide, < Barin
topilingi heqqide körgezme > dégen namda körgez me
uyuşturup, pütün Uygur işçi - hizmetçilerni bu
körgezmige zorlap qatnaşturdi. Körgezmige, <
eksilinqilabçilar > dep izahat bérılgen Barindiki 16
yaştin 30 yaşqiçe bolğan 100 ge yéqin Uygur yigitining
resimi qoyulğan bolup, bu yaşlarning hemmisining üsti -
béşi jul - jul idi. < eksilinqilabçilarning qoral -
yaraqliri > dégen bölümde bolsa, Barinliqlarning ketmen
- gurjek we palta - piçaqliri, şundaqla özliri
yasiwalğan iptidayi şekildiki birqançital bomba qoyulğan
idi. Qisqisi, körgezmidiki resim we esliheler,
Barinliqlarning nime üçün Hitayğa qarşi qozğilang
kötergenlikini up - uçuq ipadilep turatti, çünki
resimdiki simalar, bu dunyada tartişidiğan héçnimisi
qalmiğan, pütün umidini ahiritige bağliğan insanlarning
simasi idi.
Gerçe Barin weqesining sewebi derijidin taşqiri
namratliq, siyasi bésim we insani qedir - qimmetlerning
depsende qilinişi bolsimu, emma Hitay hökümiti Barin
weqesidin sawaq alğini yaq, Barin helqi yene burunqidek
aç - yalingaçliq içide yaşimaqta. Gerçe Hitay hökümiti
weqedin kéyin, < Barin helqining turmuş sewiyisini
yuquri köturimiz > dégen şoarni otturiğa qoyğan bolsimu,
emma Hitay hökümitining Barinğa salğan mebliği peqet
siyasi jehettiki mebleğ bilenla çeklendi, mesilen,
Xinjiang gezitining 95 - yili 1 - ayning 18 - küni élan
qilğan bir maqalisida, Hitay hökümitining Barin
weqersidin buyan bu yéziğa 400 ming yuen menleğ sélip,
yézidiki 14 kenitning hemmiside < partiye öyi >
qurğanliqi, 90 pirsent ayilige radio kaniyi békitip,
Barinliqlarning < partiyining siyasetliridin biwaste
hewerdar baluş > tin behriman qilinğanliqi, şu yili
Barinliqlarning kişi beşiğa toğra kélidiğan yilliq
otturiçe kirimining 550 yuenge, yeni tehminen 60
dollarğa yetkenliki bayan qilinğan, hazirqi
statiskilardimu Barin déhqanlirining yilliq otturiçe
kirimining 600 - 700 yuen etrapida ikenliki
körsütülmekte, dimek, Barin hazirmu hem Hitay, hem
Şerqiy Türkistan bayiçe eng namrat yézilarning biri
hésaplanmaqta.
Hitay hökümitining Barin helqiğe qaratqan basturuş
siyasiti, Hitay hökümitining kütkinidek Barinliqlarning
hökümetke bolğan itaetmenlikini saqlaş uyaqta tursun,
eksiçe, Barin helqining qisaskar rohini yenimu
ulğaytmaqta. Mesilen, tehi ötken yili 2 - ayda, bir
gurup Uygur küreşçi, Qeşqer Toqquzaq nahiyisining
sotçisi Memetjanni 40 neççe yéridin çanap neq meydanda
öltürgen we uning < pilanliq tuğut işhanisi > da
işleydiğan ayalinimu éğir derijide yarilandurğan idi.
Weqedin kéyin, 2 -ayning 20 - küni bu bir gurup yaş
bilen saqçilar otturisida şiddetlik qoralliq toqunuş yüz
bérip, bir Hitay saqçi étip öltürülgen we birqançisi
éğir yarilandurulğan idi.
Hewerlerge qariğanda, Uygur yaşliri teripidin öltürülgen
Memetjan isimlik sotçi 1990 -yili yüz bergen Barin
qirğinçiliqidin kéyin, Barin inqilabiğa qatnaşqan 26
neper yaşqa ölüm jazasi bériş dilosiğa qatnaşqan we bu
jeryanda hizmet körsütüp mukapatlanğan iken. Şunga bir
gurup qoralliq Uygur yaş bu sotçini sürüştürüp tépip
çanap öltürüp, uning biwaste ziyankeşlikide ölgen 26
neper Barinliq déhqanning qisasini alğan.
Gerçe Barin weqesining yüz berginige 12 yil bolğan
bolsimu, emma bu weqe Uygur helqining zulumğa qarşi
hayat meşili süpitide ularning küreş yolini yorutup
turmaqta we bugünki künde minglarçe Barinning
şekillinişige sewepçi bolmaqta. |
