ana sahipe
1
2
3
4
5
6
7
5

Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

5 ) Uygurlar Öy-Makanliridin Ayrilip Qalmaqta

     Qutluq Orda

      Hitayning ğerbni éçiştin ibaret neyrangwaz siyasitining qurbaniğa ayliniwatqan, Şerqiy Türkustanning janubiğa jaylaşqan Ahsu şehri türlük bayliqliri we ewzel şaraitliri bilen yerlik, yéza igilik 1-diwiziye we içkiridin çiqiwatqan Hitay aqqunlirining talişip yeydiğan loq göşihe aylinip qalmaqta. Bu Hitaylarning bir qismi wilayat miqiyasidiki türlük hökümet aparatlirining muhim hoquqini, muhim hizmet orunliri, şundaqla maliye iqtisad, soda- tijarat yollirini öz qollirida konturol qiliwalğan bolsa, yéza ¨igilik 1-diwiziyening harqaysi tuan-maydanliridiki tériqçi Hitaylar neççe ming molap térilğu yerlerni hökümetning étibar bériş siyasitidin padilinip intayin az, hetta tamaman baj séliq tolimigan asasta haliğiniçe térip hessilep payda körmekte. Ular her yili tériğan kéwezlirining ğuzisini tergen çağda Üçturpan, Kelpin’ge ohşaş térilğu yerliri az, namrat nahiyilardin Uygur déhqanlirini intayin töwen heq bilan yallap işlitidu. Bu Uygur işlemçiler arisida yéşi 70-80 ge barğan boway-momaylar, on neççe yaşliq balilar yaşan’ğan ayallar we yaş anilar bar bulup bular Hitay hojayinlarning teliwi boyiçe qattiq issiqta ğuza téridu. Yéza igilik I-diwiziyining bir emeldari bu işni milletler ittipaqliğini ilgiri sürüş yerlik déhanlar iqtisadining yahşilinişiğa yardem bériş üçün dap çüşendürgen. Uşşaq yayma orunliri, soda - sétiq bazarliri, quruluş orunliri , yimek- içmektin tartip addi qol hünarwençilikkiçe bolğan barliq tirikçilik
yollirini Hitaylar igelliwalğan bolsimu şeherlik tazliq idarisida Uygurlardin terkip tapqan tazliq etriti ezaliriğa başliq bulup buyruq çüşüridiğan Hitay emeldarliridin başqa birmu Hitay tazliqçi bolğan ames. Tazliq etritidiki Uygurlar qolliriğa uzun süpürgilirini élip qattiq issiq, qahritan soğaqlarda 8 saet tohtimay yol süpüridu. Nawada ularning bikar turup qalğinini tuyuqsiz çarlap kalgen başliqliri körüp qalsa maaşini tutiwalidu yaki iştin haydaydu. Bularning tazlaş dairisi barliq çong – kiçik yollar bolup, bu yollar Hitaylarning soda qilidiğan dukanlirining aldi, yayma orunliridin ibaret.
Şeher koçilirida kérilip yürüşüp yawayi mehluqlardek meynet qiliwetken soda dukanliridiki Hitay hojayinlar ehlet taşlap paskina qilğan yerlerni Uygur tazliqçilar süpürüp tazlaydu.
Shanghai we Henendin yardam bériş, mektep éçip bériş nami bilen kéliwatqan Hitaylar bu yerge kélipla wilayetlik partikomdin tartip memuri mehkime we wilayat dairsidiki barliq idara-orunlarda ikki-üç yillap muhim hoquqlarni yürgüzüp bu jaylarni öz menpeet dairsiga éliwalğan bulup, ular her qaysi nahiye-şeherlerge mektep sélip bériş, maddi jehettin yardem qiliş, pul we qatnaş wastilirini iane qiliştek usullar bilen helqning könglini öziga mayil qiliwelip sadde kişilarni aldimaqta. Bular hökümetning özliri üçün teyyarlap qoyğan türlik étibar bériş siyasitidin haliğança paydilinip, yarlik Hökümet bilan sodilişip siyaset haraktirlik majburi weyran qilğan çong çong zawut, fabrika, karhanilarni, şeher içidiki muhim soda merkezlirini, sayahetçilik nuqtilirini, qedimi jilğilarni issiq su arşanglirini bes-bes bilen sétiwélip qedimdin tartip muşu yerdiki helqqe, tebietke mansup bolğan güzel muhitning hojayinliriğa ayliniwaldi. Mesilen buning tipik misalliridin biri bolğan Ahsu wilayitining Onsu nahiyisidiki qedimi mazayi-maşayiqlarning biri hésaplinidiğan Qirmiş Atam maziri Onsu nahiyiside qurulğan sayahetçilik guruhi baş şérkiti teripidin sétiwelin’ğan bulup Qirmiş Atam maziri nami bilan atilip kéliniwatqan, bu dangliq mazarning nami qandaqtur Hitayçe ( Tiyanshan Shengmuyuan) yani tangritağ sirliq orman bağçisi digan isim bilan atilip siritqa eçiwetilgen sayahat rayoniğa aylandi.
Yerlik ahbarat orunliri Hitaylarning bu mubarek jayning qedimi atalğusini haliğançe özgertip qollinişiğa héq qandak inkas qayturmiğanning üstige özlirimu muşu namni qollanğan. Nahiyilik tarih- tezkire işhanisimu bu işqa qarita jiddi pozitsiyide bolmiğan, qedimdin tartip tuğ- alem bağlap, qan qilip istiqamat qilidiğan bu muqeddes jay, hazir Uygurçe kiyim kiyiwalğan Hitay qizlirining türlük millettiki sayahetçilarni egeştürüp seyli qilidiğan sezligahiğa aylandi we eyeldin dinsiylarning kirişi çeklengen bu muqaddas makanda köngül éçiş asliheliri, aşhanilar hazirlinip haraq içip, buzuqçiliq qilidiğan aramgah’ğa aylinip qaldi. Mazar içidiki bulaqlardin çiqidiğan sularturuba arqiliq tartilip kétilip Hitaylar quriwalğan içimlik zawutlirida botulkilarğa qaçilinip sap bulaq süyi ismi bilan atilip sétilmaqta. Qirmiş atam maziriğa tawap qiliş üçün kelgen Uygurlarning beziliri işiktin kiriş belitining qimmatligi sewebidin keynige yénip kétişka majbur bolmaqta.
Hökümat içkiridin çiqqan tijaratqi Hitay bayliriğa her jehettin étibar bériş pursiti yaritip bérip, soda yollirini haliğançe talliwélişiğa yol quyup kéliwatidu. Şeher içidiki ezeldinla Uygurlar toplişip soda qilip kéliwatqan öy bazar Şang’gang baziri qatarliq bir qançe mohim bazarlar biraqla Hitay sodigerlirining qoliğa çüşüp katkan. Yéngidin sélinğan we séliniwatqan Landaw, Zhungya, Esir’hualin, Tinglung helq soda sariyi we milliy buyumlar soda sariyi qatarliq yer üsti we yer asti soda bazarliri mehsus Hitay tijaratçiliri üçün éçilğan bulup Hitay hojayinlar yallap işlitidiğan Uygur qizliridin başqa bundaq jaylardin soda orniğa iga bolaliğan Uygur sodigerliri yoq diyerlik.
Hökümet yene pakiz şeher, bağçilaşqan şeher bina qiliş nami bilen şeher koçiliri içige jaylaşqan Uygurlar mehellisini çéqip taşlawatidu.
Mesilan: Qizil köwrük, Wangshan koçisi, Leng’ger mehellisi, Asuq koçisi Şang’gang baziriğa jaylaşqan Uygur mehelliliri buning tipik misali. Hökümet parman çüşürüp bu yerdiki Uygur ahalilirining naraziliği, köz-yaşliri, yalwuruşliriğa qarimay türlük qattiq- yumşaq wastilarni işlitip bu yerdiki Uygurlarni köçürwétip oylirini çéqip taşlap, quruluş qilğuçi höddiger Hitaylarğa yuquri bahada sétip bérip mehsus turalğu öylerni salmaqta. Hitay emeldarlirining éytişiçe yer hökümetning bulup héçkimning köçmeymen dap jidal qilişiğa ruhsat yoqkan. Öyliri çéqiwétilgen Uygurlar şeherga yiraq bolğan naçar yerlerdin özliriga késip bérilgen azğina özlük yerlerga razi buluşqa majbur bolmaqta. Uygurlar, Hitay hökümitining Uygurlarni şeher sirtiğa tarqaqlaşturuş iplas siyasitining qurbaniğa aylanmaqta. şeher içige sélinğan turalğu öyler künséri köpüyüp kétiwatqan Hitaylarning örmüçük uwisiğa aylanmaqta. Nimila dise hoş-hoş dep turidiğan quruq jaziğa aylinip qalğan Uygur emeldarliri yiğinlarda quruq doklat beriş, Hitayning menpeti üçün sélinidiğan türlük binalarğa hul séliş murasimliriğa lénta késip bériş bilan könglini höş qilip yürüydiğan bolğaçqa öy-makansiz qéliwatqan Uygurlarning ahu-zari ularning qoliqiğa yetkini yoq.
Kündin - künge hessilap köpüyüp qara çümülidek qimildişip yürüşken Hitaylar iblislarçe qara qolini Uygurlarning qolidiki ahirqi bir parçe nan’ğa uzutup, özlirining iplas, uşşuq, şermenda, açköz mahiyitini téhimu aşkarilap huddi bir top çilbörilerdak bu eziz şeherning bağrini hun qilip, yürigini yalmap yimekte. Bu haldin éğir hursinip qelbi wijdan, ğurur tuyğusida tilğinip, weten, millet heqqidiki éğir hiyallar yelkisini tağdek bésip hörlük nurliriğa közliri telmürüp kétiwatqan her bir Uygur künlirini ğezep wa qisas otliri içida ötküzmekte. Rohi we maddi jehhettin éğir yoqutuşqa uqrawatqan şeher helqi zalimlarğa zawalliq özliriga hörlük tilep Alla igemge iltija qilmaqta
2002.3.19.

İUÇQUN-KIVILCIM - 24/03/2002 13:35  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş