Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

2 ) Xitay, 3 – Dunya Ellirining Bashpanahi Emes, Belki Ularning Qaqti – Soqti Qilghuchisidur

Iranning yadro mesilisi tüpeylidin kélip chiqqan xelqaraliq kirzisning chongqurlishishi we Xelqaraliq Aton énirgiyesi orginining BDT biheterlik kéngishishige, Irangha qarita émbargo yürgüzüsh heqqide resmiy teklip sunushi bilen, dunya metbuatlirining diqqet – étibari, BDT biheterlik kéngishishining 5 dayimi ezasining bu mesilige tutudighan pozitsiyesige merkezleshti. Bolupmu bu 5 döletning ichide Xitayning bu kirziske nisbeten qandaq siyaset qollunidighanliqi mujimel bolghini üchün, yéqinqi mezgillerdin buyan Yawropa metbuatlirida Xitay we Xitayning Iran bilen bolghan munasiwetliri heqqide keng – kölemlik analiz we talash – tartishlar otturigha qoyulushqa bashlidi.

Bolupmu Xitayning xelqarada jiddi bir kirzis yüz bergen haman, derhal özini éziliwatqan 3 – dunya ellirining wekili we bashpanahi süpitide körsütüp otturigha chiqishi, shundaqla, sirtqi körünüshte xelqara jamaetchilik bilen bir meydanda turghandek qilip, ichki jehette Iran we shununggha oxshighan gheyri démokratik döletler bilen yeng ichide sodiliship, yumulaq tawuzluq qilip kelgenliki, Dunya jamaetchilikini biaram qilip kéliwatqan nuhtilarning biri.

< Germaniye Soda Géziti > de bu heqte élan qilinghan bir maqalida, Xitay Hakimiyitining ichki we sirtqi teshwiqatlirida özini bashtin – axiri 3 – dunya ellirining qollughuchisi, wekili we bashpanahi qilip körsütüp kéliwatqanliqini, emiliyette bolsa Xitayning 3 – Dunya ellirini iqtisadi jehettin qaqti – soqti qilip, namrat we arqida qalghan bu ellerni özining soda bazirigha aylandurushqa tirishiwatqanliqi otturigha qoyuldi.
Mezkur maqalida, soghuq urush mezgilide, hem Amerika bashchiliqidiki shimali atlantik ehdi teshkilati ( NATO ), hem Sowéyt ittipaqi bashchilighidiki Warshowa anglashmisigha eza döletler bilen Düshmenleshken Maozedung hökümitining, Dunya sehniliride yitim qalmasliq üchün < éziliwatqan 3 – dunya elliri > digen shuarni kötürüp chiqip, öz puxraliri ach – yalingachliq ichide yashawatqan ehwal astidimu yene shekilwazliq qilip, a,siya, latin Amérikisi we afriqidiki yuqarqi ikki ittipaqqa eza bolmighan kembeghel döletlerge jénining bériche iqtisadi yardem bérip, ularni özige qaritishqa tirishqanliqi, soghuq urush ayaqliship, yéngi dunya weziyiti shekillengendin kéyinmu yene hazirqi ewlat Xitay rehberlirining Maozedungning eyni chaghdiki stiratigiyelik idiyesidin waz kechmey, yenila öziche < 3 – dunya ellirining dahisi > liq süpiti bilen heriket qilip kéliwatqanliqi, ilgiriki Maozedung Hökümitining namrat 3 – dunya ellirini siyasi jehettin qaqti – soqti qilghan bolsa, bügünki yéngi Xitay hökümitining taktika özgertip, ularni iqtisadi jehettin qaqti – soqti we talan – taraj qiliwatqanliqi, bolupmu nöwette gheyri demokratik ellerdiki déktator we mustebit hakimiyetlirining saqlinip qélinishida Xitayning rolining chong boluwatqanliqi qeyt qilinghan.

< Gérmaniye Soda Geziti > de élan qilinghan bu maqalida, Xitayning, Iranning yadro mesilisi tüpeylidin kélip chiqqan xelqaraliq kirzista, bir tereptin, Amerika we Yawropa birliki bilen bu mesilide zitliship qélishtin endishe qiliwatqanliqi, yene bir tereptin Irandin éliwatqan neptin quruq qélishtin ensirewatqanliqi bayan qilinip, xam néfitqa bolghan éhtiyajining yildin – yilgha éshiwatqan Xitayning, sirttin émport qiliwatqan néfitning 15 pirsentini peqetla Irandin éliwatqanliqi, bu yil Xitay bilen Iran otturisida tüzülgen iqtisadi anglashmigha asasen, Iranning Xitayni 25 yil néfit bilen, 30 yil tebiy gaz bilen teminleydighanliqi, bu kélishimning iqtisadi qimmitining 100 milyart dollardin ashidighanliqi, yene bir jehettin Xitayning Iranni Qoral – yaraq sétish baziri qiliwalghanliqi, gherip dunyasi bilen yamanlashqan Iranning hazir asasliq herbiy eslihe we stigiratigiyélik qorallarni Xitaydin sétiwélishqa mejbur qalghanliqi qeyt qilinghan. Bula emes, hetta Amerika Irangha qarshi iqtisadi cheklesh tedbirliri bilen hepilishiwatqan bügünki künde, Xitayning ikki quluqini yupurwélip, Irangha he dep mal sétishni ashuriwatqanliqi, bolupmu iranning éliktironluq minge, Aptomobil, éliktironluq ayile saymanliri qatarliq mehsulatlarda pütünley Xitaygha béqinip qalghanliqi otturigha qoyulghan.

< Gérmaniye Dolqunliri > radiyosida élan qilinghan yene bir mulahizide, Xitayning gherip dunyasi bilen zitlishishning peqet Iran bilenla cheklinip qalmighanliqini, Xitayning bu yil 1 – ayning 13 – küni < Zhongguoning Afriqigha qaritidighan siyasiti > digen Höjjetni élan qilghanliqi we bu mezgilde Xitayning muawin tashqi ishlar ministirining Afriqidiki 6 döletni ziyaret qilghanliqi, ziyaret jeryanida, kishlik hoqoq mesilisi éghir derijide mewjut bolup turiwatqan we démkuratik gherip elliri bilen ashkare qarshiliship kéliwatqan Sudan qatarliq gheyri démkuratik eller bilen zor miqdarda iqtisadi kélishim imzalap, ulargha astirttin yel bériwatqanliqi bayan qilindi. Maqalida eyni chaghda Sudan hökümiti Darfur rayonidiki irqiy qirghinchiliqqa köz yumghini üchün BDT teripidin émbargo yürgüzülmekchi bolghanda, Xitayning BDT diki noposidin paydilinip Sudanni émbargodin saqlap qalghanliqi, Xitayning bu qilmishining téximu köpligen déktator döletlerni jasaretlendürgenliki misal teriqiside tilgha élinghan.

Yuqarqi maqalida yene, nöwette köpligen afriqa ölkilirini Xitayning süpetsiz malliri besip kétip, Sanaet we iqtisadi asasi eslidinla intayin ajiz bolghan afriqa ellirining sanaet we soda asasining jiddi xewpke duch kelgenliki, bu seweptin bezi afriqa elliride Xitayning süpetsiz malliri we muhitni éghir derijide bulghawatqan sanaet qurulushlirigha bolghan naraziliq herketlirining küchüyüp bériwatqanliqi qeyt qilinghan.

Bezi gheriplik siyasi analizchilar yene, gherip dunyasi bilen islam dunyasi otturisidiki türlük toqunushlar küchüyüp bériwatqan bügünki künde, Xitayning islam we erep elliri bilen bolghan munasiwetlirining < altun dewir > ge qedem qoyghanliqini, < topilangdin toqach oghrilash siyasiti > ning Xitaygha zor iqtisadi menpe'et keltüriwatqanliqini bayan qilip kélip, < eger Xitay Hökümiti islam elliri bilen bolghan dostluqta semimi bolghan bolsa idi, u chaghda özining mustemlikisi astidiki Sherqiy Türkistan mosulmanlirigha qarita mödidil we rehimdil siyaset qollanghan bolatti, emma Xitay hökümitining Uyghur mosulmanlirigha qaratqan basturush we atsimilatsiye qilip yoqutush siyasiti kündin – künge küchiyiwatidu, bezi déktator we mustebit islam ellirimu Xitayning bu xil rehimsiz siyasitige köz yumup, Uyghur musulmanlirining heq – hoqoqlirini qoghdash heqqide hechqandaq tirishchanliq körsetkini yoq > dep qarashmaqta.
 

©UÇQUN-KIVILCIM - 24.02.2006 17:18  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş