|
Mehmet Emin
Jemiyetning tereqqiyatigha egiship, kishilerning kéyinki
ewlatlirigha bolghan köz qarashliri üzlüksiz özgermekte.
Kishiler ewlatlirining sanini qoghlushishtek en eniwi
qarashtin, supet qoghlushushtek yéngi qarashqa koçmekte.
Bolup nurghun tereqqi qilghan dowletlerde, nurghun er
hotunlar asasen birla bala ilishni teshebbus qilmatta.
Uygurlarning hazirqi ehwalini ilip eyitsaq, hökümetning
tughut çeklimisi, ihtizadi ajizliq we nurghun ijtimayi
sewepler tüpeylidin, köp perzentlik kishiler kunsayin
azaymaqta. Bundaq ehwal astida balilarning supitini
yuquri kötürüsh téximu muhim orunni igellep,
kishilerning bu jehettiki izdinishige turtke bolmaqta.
Bu yerde tekitliniwatqan balining süpitini yuquri
kötürüsh asasliqi balining miyip tughulup qilish yaki
tughma kiselge giriptar bolup qilishning aldini ilishni,
balining apisining qosighida toluq, saghlam yitilip,
eqil parasitining zehmige uçurmaslighi közde tutulghan.
Men yéngi toy qilip, tunji qétim ata-ana bolush aldida
turiwatqan wetendashlargha az tola paydisi bolup qalar
digen mehsette, özemning bilgenliri bilen bezi korgen
matiryallarni birleshturup, bu maqalini yizip
tordashlargha sundum.
Bala (embryo, fetus) ning Peyda Bolushi
Er terepning uruqi (spermatozoa) bilen ayalning tuxumi
(egg, ovum) öz ara uçushup, uruqlanghan tuxumgha (fertilized
egg) aylinishi we ayalning bala yatqusigha oronlushushi
(implants to uterine çavity) bilen bala (embryo, fetus)
peyda bolidu. Andin ayyallarning bala yatqusida 40 hepte
osup yitilgendin kéyin, bu dunyagha köz açidu.
Normal ehwalda, ayallarning ong sol ikki teripide ikki
tuxumdan (ovary) bolup, bir ayda bir qétim heyiz
koridighan ayal, bir ayda bir tuxum (egg, ovum) ajirtip
çiqiridu (ovulation). Qismen ayallar ikki we uningdin
artuq tuxum ajirtip çirishi mumkin. Yene bezi nahayti az
sandiki ayallar, bir ayda ikki qétim heyiz koridighan
bolup, bundaq ayallar bir ayda ikki qétim tuxum ajirtip
çiqishi mumkin.
Normal ehwal astida, erlerning ikki uruqdani (testiçule)
bolup, bir heptide ikki qétim jinsi munasiwet qilidighan
er, bir qétimda tehminen 2~5ml meni (semen), 40
milyondin 100 milyon'ghiçe uruq (spermatozoa) ajirtip
çiqiridu. Bu uruqlarning içide, shekli we herkiti normal
uruq 60% din artuq qismini igelleydu. Eger meni içidiki
uruqning sani 20 milyondin az bolsa, yaki normal uruq
30% din töwen bolsa, bundaq erning tughmasliq (infertility,
barren) ihtimali nahayti yuquri bolidu, yaki balining
supiti éghir derijide tesirge uçuraydu.
Eger er ajirtip çiqarghan bu uruqqlarning birsi ayalning
bir tuxumi bilen uçurashsa, bir bowaq payda bolidu. Eger
bu uruqlarning ikkisi ayalning bir tuxumi bilen
uçirashsa, bir tuxumluq qosh kizek (identiçal twins or
monovular twins) bowaq dunyagha kilidu. Bundaq qosh
kizeklerning çirayi, huy peyli, bir birsige bekmu
ohshushup kitidu. Eger erning ikki uruqi ayalning ikki
tuxumi bilen uçurashsa, ikki tuxumluq qosh kizek (binovular
twins or dizygotiç twins) dunyagha kilidu. Bundaq qosh
kizekler, bir tuxumluq qosh kizeklerge nisbeten sel
periqliq bolidu. Yeni ularning çirayida we huy peylide
periqler köprek bolidu. Adette qosh kiseklerning köp
qismi mushu turge kiridu. Eger erning bir neççe uruqi,
ayalning bir neççe tuxumi bilen birleshse, bir neççe
bowaq dunyagha kilidu. Biraq bu hil awhal nahayti az
uçiraydu.
Normal ehwal astida ayalning tuxum ajirtip çiqidighan
wahti ikki qétimliq heyizning del otursigha toghura
kilidighan bolup, bu waqitta er ayal jinsi munasiwet
qilsa, ayalning éghir ayaq bolush nisbiti eng yuquri
bolidu. Mesilen 30 kunde bir qétim heyiz kilidighan
ayalning tuxum ajirtip çiqiridighan wahti, tehminen
heyizning 14, 15- yaki 16-kunlirige toghura kilidu.
Tuxumning omuri adette 24 saet etirapida bolidu. Er
ajirtip çiqarghan uruq, ayalning jinsi ezasida, adette
48 saettin 72 saetqiçe yashiyalaydu. Qismen ehwal astida
uningdin artuq yashishimu mumkin. Mundaqçe eyitqanda,
ayalning her ayda eghir ayaq bolush wahti, adette 3
kundin 5 kun etirapida bolidu. Mesilen ayalning heyizni
her ayning 1-küni bashlandi dep qarisaq, adette 3,
4-kunliri heyiz ahirlishishi mumkin, 15-kunliri tuxum
ajirtip çiqirishi mumkin. Shundaq bolghanda heyizning
11-künidin 16-kungiçe bolghan 5 kun ariliqta, ayalning
hamildar (pregnançy) bolush nisbiti eng yuquri bolidu.
Elwette bu putunley mutelqmu emes. Heyiz her ayda
nahayti normal kilidighan ayalning, kiler qétimliq heyiz
kilish wahti 10 kun otup ketken bolsa, eghir ayaq bolup
qaptu dep höküm çiqirishqa bolidu.
Adette eghir ayal bolghandin kéyin nimilerge diqet
qilish kirek ikenlighini tunji qétim dohturgha korunup,
eghir ayaq bolghanlighi iniq bolghandin kéyin, tughut
bolumining dohturi dep biridu. Shunga men bu yerde eghir
ayaq bolghandin kéyin diqet qilidighan ishlar toghursida
tohtalmaymen. Asasliqi eghir ayaq bolushtin iligiri,
yaki eghir ayaq bolghanliqini bilmigen ehwal astidida
nimilerge diqet qilghanda, kelgusi ewlatlarning supitini
osturguli bolidighanliq üstide tohtilimen.
Erler Diqet Qilishqa Tighishlik Ishlar.
Kéyinki ehwlatlarning supitini yuquri kötürüsh üçün
erler nimilerge diqet qilish kirek? Qandaq amillar kéyin
ewlatlarning supitige biwaste tesir qilidu? Bala ilishqa
pilan qilghan er, jinsi munasiwet qilghanda keypiyati
nahayti yahshi bolush, heddin ziyade çarçap ketmigen
bolushi kirek. Töwendiki oturgha qoyulghan her qandaq
ehwal bolghan ehwal astida, eng yahshisi bala almasliq
kirek, yaki bala almaqçi bolghanda töwendiki ehwallardin
imkan bar saqlinish kirek. Töwendiki ehwallar erlerning
uruq supitige ohshimighan derijide tesir korsutup,
kéyinki ewlatqa biwaste dehli qilidu. Netijide
balilarning supiti melum derijide töwenleydu.
1. Haraq içip mes bolup qalghanda.
2. Heddin ziyade köp tamaka çikiwatqan mesgilde.
3. Neshe we bezi jeherlik çimlik çikiwatqanda.
4. Mijezi yahshi bolmighanda, yeni bezi kisel bolupmu
yuqumluq zukam qatarliq virus kelturup çiqarghan kisel
bolghanda.
5. Suduk yoli, jinsi eza yalghu we bezi jinsi bezler
yallughigha giriptar bolghanda.
6. Bezi dorilarni bolupmu dora üstide eskertilgen bezi
dorilarni istimal qiliwatqan mezgilde.
7. Simap, qoghushun qatarliq bezi himiyelik elimintlar
we himiyelik maddilar bilen uçurshiwatqan waqitta.
8. Diqqançiliq doriliri we hasharet olturush doriliri
bilen uçurshiwatqanda.
9. Bezi sahta girim qilish boyumlirini ishletkende.
10. Radiyaktipliq nur bilen uçurshiwatqanda.
Undin bashqa alahide yuquri timpiraturgha
yiqinlashmasliq, yaki yuquri timpiraturluq sharahitta
uzun muddet hizmet qilmasliq kirek. Adette erler
uruqdanining timpiratursi beden timpiratursidin 2
giradus töwen bolup, yuquri timpiratur bilen
uçurashqanda yaki uruqdan uzun muddet bedenge çapliship
turghanda, uruqdanning timpiratursi beden tipiratursi
bilen yiqinliship, uruqning supiti melum derijide
jehmige uçuraydu. Bu kéyinki ewlatqa biwaste tesir
korsitidu. Shunga eng yahshisi bek tar iç kiyim yaki
ishtan keymeslik kirek. Uruqdanning timpiratursi
yuqurlap kitishtin saqlinish kirek.
Ayallar Diqet Qilishqa Tighishlik Ishlar
Kéyinki ehwlatlarning supitini yuquri kötürüsh üçün
balla ilishni pilan qilghan ayallarmu erlerge ohshahsla
keypiyati yahshi bolush kirek. Alhide çarçap ketmesligi,
bek jiddiliship ketmesligi, rohi halitini nahayti yahshi
tutush kirek. Ayallarning rohi haleti kéyinki
ehwalatlarning supitige nisbeten erlerning rohi
halitidin bekrek muhim bolup, ayallarning rohi
halitining qandaq bolushi, eghir ayaq bolush bolmasliqqa,
tuxumning supitige biwaste tesir korsitidu.
Erlerning uruq ajirtishi jinsi hewes bilen munasiwetlik
bolup, jinsi hewes qözghalghan shu minutning içide uruq
ajirtip çiqalaydu; biraq ayallar yuqurda dep ötkendek
bir ayda aran bir qétim tuxum ajirtip çiqiridighan bolup,
tuxumning ajirlip çiqishi çong minge, nurghun jinsi
bezler we jinsi hormunlar bilen biwaste munasiwetlik.
Eger ayalning rohi halite, keypiyati yahshi bolmighanda,
çong mingige biwaste tesir qilip, jinsi bezlerning
hormun ajirtip çiqishigha tesir korsutidu, ahirda tuxum
ajirtip çiqishmu tesirge uçiraydu. Netijide eghir ayaq
bolalmasliq we balining supitige dehli qilishtek aqiwet
kilip çiqidu.
Ana bolushqa pilan qilghan ayallar, yuqurda dep ötken
erler diqet qilishqa tigishlik ishlargha diqet qilishi,
yaki yuqurdiki ehwallardin imkan bar saqlinishi, we yaki
bu hil ehwal astida wahtinçe bala almasliqi kirek.
Ayallarning yish, kéyinki ewlatning supitige biwaste
tesir korsitidighan bolup, ayallar eng yahshisi tuni
balisini 35 yashtin burun tughushi kirek. Ayallarning
yishi erlerning yishigha nisbeten kéyinki ewlatlarning
supitige téximu çong tesir korsitudu. Ayallar 35 yashtin
ashqanda, hormunlar tengpungliqida bezi özgürüshler yuz
birishke bashlaydighan bolup, bu balining hiromosomisida
(çromosome) özgürüsh peyda qilidu, shuning bilen yéngi
hayatliqta bezi normalsizliq peyda bolidu. Undin bashqa
tuni balini 35 yashtin kéyin alghanda, tughutta bezi
hadisining yuz birish nisbitimu yuquri bolidu. Bu apa
balining ikkilisige paydiliq emes.
Eghir ayaq bolghanni bilmigen ehwal astida vitamin
qatarliq bir qisim doridin bashqa, istimal qilinghan
herqan dora, yéngi hayatliq peyda bolghan deslepki uç ay
içide, yéngi hayatliqqa ohshimighan derijide tesir
korsutup, kéyinki ewlatning supitige dehli qilishi
mumkin. Shunga bala ilishni pilan qilghan ayal imakn bar
kisel bolup qalmaslighi, eger bezi ushshaq kisel bolup
qalghan teqdirde, eng yahshisi wahtinçe dora istimal
qilmasliq kirek. Elwette eghir ayaq bolghanliqini
bilgendin kéyin, dohtur bulargha alahide diqet qilidu.
Mesile eghir ayaq bolghanni bilmigen ehwal astida, bezi
dorilarni istimal qilish eng heterlik.
Eger yuqarqi ehwallar yuz bergende, qançe waqittin
kéyin bala ilish hetersiz?
Eger siz bilip bilmey yaki hizmetning ihtiyaji bilen
yuqarqi ehwallargha duç kilip qalghan bolsingiz, bala
ilishtin burun ular bilen uçurshushni tohtutishingiz we
yuqarqi ehwallarning yuz birishidin imkan bar
saqlinishingiz kirek. Bu ehwallar bilen uçurshushni
tohtutup qançilik waqittin kéyin bala ilish hetersiz
digende, bu putunley siz uçurashqan maddilarning turi,
miqdari, wahti, bedenge bolghan tesiri we bedendin
tazlinip çiqish üçün ketken wahtigha munasiwetlik. Bezi
dorilar we himiyelik madilarning bedendin tazlinip çipip
kitish wahti birneççe saetla bolidu, bezilirining bir
neççe yil bolidu. Künige 1 qétim yeydighan dorining,
bedendin yirimi tazlinip çiqip kitishke ketken wahti 24
saet bolidu. Kunde 2 qétim yeydighan dorining bedendin
yirimi tazlinip çiqishqa ketken waqit 12 saet bolidu.
Künige 3 qétim yeydighan dorining, bedendin yirimi
tazlinip çiqip kitishke ketken waqit 8 saet bolidu.
Adette dora yaki kisellikning tesiri shu dorini istimal
qilish tohtighandin kéyin yaki shu kisel putunley
saqiyip ikki heptidin kéyin putunley tugeydu, biraq
kisel wahtida ziyangha uçurghan uruq we tuxum bedendin
çiqip ketkendin kéyin andin biheter hisaplinidu.
Radiyaktipliq nur, bezi himiyelik mada, neshe qatarliq
zeherlik çikimlik we bezi dihançiliq dorilirining ziyini
hili uzun dawam qilidu, beziliri hetta omurwayet tesir
qilishi, tughmasliqni yaki balining miyip tughulup
qilishini kelturup çiqirishi mumkin. |
