|
Abdukerim Rahman(1996)
Uygur xelqining qaide-yusunliri iqide çonglarni
hörmetlesh alahide haraktirlik. Buning ipadiliri köp
terepte körilidu.
1) Yashanghan ademlerni körgende ong qolini köksige élip
"assalamu eleykum" dep salam béridu. Çonglar bolsa "waeleykum
assalam" dep jawap qayturudu. Salam we jawap beja
keltürülüp bolghandin kéyin ikki qol bilen qol éliship
tinqliq-amanliq sorishidu. Bu adet yalghuz erlerdila
emes, hotun-qizlardimu bar. Lékin ular erler bilen qol
éliship körüshmeydu. Yashanghan ayallar birbiri bilen
yüzini-yüzge yeqip körishidu. Yash qizlar yaki qokanlar
özidin çong erlerni yaki ayallarni körse "assalam"
sözini ishlitip, azraq igilip tazim qilidu. Yashlarning
yashanghan ademlerge "yahshimusiz" dep bir qol bilen qol
éliship körüshish Uygur helqining aditige uyghun emes.
2) Yashanghan ademler ismining ahirigha "dada, tagha,
aka, ana, hamma, aqa" digendek hörmet sözlirini qoshup
çaqirish eng yahshi aditimizdur. Biwaste ismini atap
çaqirish tolimu hörmetsizlik hésaplinidu.
3) Tamaq waqtida tamaqning aldi çonglargha bérilidu.
Tamaqning aldini talishish tolimu edepsizlik bolidu.
4) Yashanghan bir adem öyge kirip kelse, öyde
olturghanlar orunliridin turushup öz hörmitini bildurüsh,
orun boshitip uning'gha törni bérishmu adetlirimiz
jümlisige kiridu.
5) Yashanghan ademler aldidin ötüshmu hörmetsizlik
bolidu. Shunglashqa arqidin ötülidu. Nawada ilajsiz
aldidin ötüsh toghra kélip qalsa "aldingizdin ötüp
qoydum" dep epu sorilidu. Bir sorunda olturghanlar iqide
yashanghanlargha arqisini qilip olturush - bumu eyip
ishlar hesaplinidu. Nailaj arqini qilip olturushqa
toghra kélip qaghanda "arqam bolup qaldi" dep epu
sorilidu. Yashanghan ademler aldidin at-ulagh yaki
wélispit minip salam-saetsiz ötüshmu çonglargha nisbeten
hörmetsizlik bolidu. At-ulagh, wélispittin qüshüp,
çonglargha salam bérip ötüsh Uygurlardiki eng yahshi
adetler jümlisidur. Yashlar bir yerde topliship
olturghanda ularning aldidin birer yashanghan adem ötüp
qalsa, olturghanlar orunliridin turushup, salam bérip
hörmitini bildürüsh - bumu Uygurlardiki yahshi
adetlerdindur.
6) Topliship bir öyge kirgende yaki yol yürgende
çonglargha yol béridu. Ulardin yol talishish eyip
ishlardin bolup sanilidu. öyge aldida kiriwélish yaki
yolda çonglarning aldigha ötüwélish bu çonglargha
nisbeten hörmetsizlik bolidu.
7) Yashanghan ademler aldida putni mingeshturup yaki
uzun sunup olturushmu edebsizlik bolidu.
8) Yashanghan ademler bilen yüz turane turup
sözleshkende qolini yanquqigha sélip turup yaki qolni
arqigha qilip turup yaki putini oynitip turup sozlishish
intayin hörmetsizlik bolidu. SHundaqla çonglar bilen
sözleshkende qolini shiltip turup sözleshmu eyip
ishlardin bolup sanilidu.
9) Birer yashanghan adem bir ish qiliwatqan bolsa (asasen
jismani emgek) uni körgen bir yash uning qolidin qoralni
élip ishlep bérish Uygurlardiki esil exlaqtur.
10) Ata-ana, ustaz yaki yashanghan ademler aldida tamaka
qekish we bashqa keypni qilish qattiq hörmetsizlik
bolidu. Beziler tamaka qekiwatqan bolsa, çonglarni
korgen haman derhal yushuridu, bu intayin yahshi ehwal.
11) Bir hörmetlik adamning aldigha birer ish bilen
kirgende kiyim-kiqekni rawurus kiyip kirish yahshi
adetlerdindur. Qapanning tügmilirini etmey, qapanning
yéngini sapmay kirish yaki öst kiyim kiymey maykiqan
kirish hörmetsizlik bolidu.
12) Birer sorunda yaki çong kishilerning yénida galni
çaqirip tükürüsh, mishqirish qattiq edebsizlik bolidu.
Nawada tükürüshke yaki mishqirishqa toghra kelse çetrek
xaliy jaygha ötüp bashqilargha sezdürmey ishni bir terep
qilish kérek.
13) Çonglar bilen sühbette bolghanda, çonglarning sözige
loqma sélish yaki diq'qitini bashqa yaq'qa burap,
itibarsiz muamile qilishmu edebsizlik sanilidu. |
|
