Uchur We Tehlili

1) Rabiye Qadir Xanim Shiwétsiye Parlaméntida Axbarat Élan Qildi

Abduréshid Haji Kérimi xewiri

Bügün Shiwétsiyening parlamént zalida, Shiwétsiye kirist démokratlar partiyisining orunlashturishi, we Shiwétsiyede paaliyet ilip bériwatqan xelq'ara kichirim teshkilati Shiwétsiye shöbisi, xeter astidiki milletlerni qutquzush teshkilati Shiwétsiye shöbisi, xelq'ara kishilik hoquq komitéti Shiwétsiye shöbisi qatarliq teshkilatlerning maslishishi bilen Xitayning kishilik hoquq depsendichilikini ghezep bilen eyiblesh , 2008-yil Beijingda ötküzülmekchi bolghan olmpék tenterbiye paaliyitini bayqut qilish yüzisidin axbarat élan qilish chong yighini échildi.

Yighin'gha Uyghur milliy herikitining yétekchisi, dunya Uyghur qurultiyining reisi Rabiye qadir xanim yawropaning birinchi sepiri bolghan norwigiyediki ziyaritini ayaghlashturup, Shiwétsiye kirist démugrattik partiyisining teklipi bilen yighin'gha qatniship axbarat élan qildi.
Yighin'gha Shiwétsiyede paaliyet ilip bériwatqan Shiwétsiye Uyghur komitéti bilen Shiwétsiye Uyghur maarip uyushmisidiki bir qisim mensuplar teklip bilen qatnashti.

Yighin'gha Shiwétsiye kirst démugrattik partiyisining wekili, Shiwétsiye parlaméntining daimiy ezasi annilla xanim riyasetchilik qildi we ichilish nutqi sözlep Rabiye Qadir xanimni yighin qatnashquchilirigha tonushturup ötti we Rabiye Qadir xanimgha yuqiri baha berdi.

Sözge teklip qilin'ghan Rabiye Qadir xanim yighin qatnashquchilirigha Sherqiy Türkistanning qisqighina yéqinqi zaman tarixni we 1949 – yil 10 –ayning 1- künidin étibaren Xitay kommunistlirining mustemlikisige aylan'ghan 58 yildin biri herxil siyasiy heriketler tüpeyli Uyghurlarning tartqan azab oqubetliri , öltürülgen we turmilargha tashlan'ghan bigunah xelqning awuzarini anglatti. 90-yildiki barin inqilabining meqsiti, 5-féwral ghulja weqesi qatarliq heriketlerni tepsiliy bayan qildi.

Bolupmu yéqinqi 2yildin biri Xitay kommunist dairilirining ishinja emgek kuchlirini ichkiri ölkilerge yötkesh, qosh tilliq maarip, Xitay toluq ottura sinipliri qatarliq hiyle mikri bilen Uyghur millitini astmilatsiye qilish qedimini kuchaytiwatqanliqtin ibaret Xitayning jinayi qilmishini ghezep bilen pash qildi.

3-ayning 10 we 14- künliri Tibetning lasa shehride partlighan Xitay mustemlikichilirige qarshi Tibet xelqining heqqani kürishini qollaydighanliqini, Sherqiy Türkistanning herqaysi wilayet we nahyiliridimu arqa arqidin tinch yol bilen Xitay mustemlikichilirige qarshi namayishlarning ilip birilghanliqini, bolupmu Uyghur ayallirining namayishqa qatniship Xitay kommunist teripidin turmilargha tashliniwatqan pajielik tragédiyisini eynen sözlep ötti. Yighin ehli Rabiye Qadir xanimning tesirlik bayanlirini anglighandin kéyin köz yéshi qilishti hésdashliqini bildürüshti.

Rabiye Qadir xanimning sözi ayaghlashqandin kéyin, Shiwétsiye Stokholm uniwérsitétining aspirant, Uyghur shunas tetqiqatchi , merhum küresh kusenning hayat waqtidiki dosti pér sözge chiqip, aldinqi 2 yil ichide Sherqiy Türkistanning jenubidiki rayonlargha bérip tartip kelgen Uyghurlarning riyalini turmushini eks ettüridighan süretlerni Huanding pilim qilip yighin ehlige bir birlep körsetti.

Shiwétisiyde yashawatqan insanlar bilen Sherqiy Türkistanda yashawatqan insanlarning kishilik hoquq we dimugrattiye jehettiki chong oxshimasliqni tepsiliy sélishturup ötti.

Sürettiki yollarda tilemchilik qiliwatqan Uyghurlar, meschitlerning aldida uzun sep tartip bir parche nan'gha zar bolup qelenderlik qiliwatqan Uyghurlar, chang tozan topa yollarda éshek harwisi bilen yoldin halsirap kétiwatqan, yutuq ishtan, eski posmini kiyiwalghan, kéwezning shadisini, kömme qonaqning yiltizini otan qilip qalap tamaq étiwatqan, ottura esirdiki hayatta yashawatqan Uyghurlarning süretlirini körgen yighin ehli hayajinini basalmay köz yéshi qilishti.

Yighin mezgilidiki aram ilish waqtidin paydilinip Shiwétsiye Uyghur kommunisi aldin teyyarlighan yash ösmürlerning edebiyat sen'et nomurliri körsitildi.

Bala artislar usul oynap , naxsha éytip , biz Uyghur perzentliri. Biz kimilikimizni yoqatmaymiz, biz milliy mewjudiyetlirimizni saqlap qalimiz, biz Uyghur tilini saqlap qalimiz, biz Xitay kommunéstlirigha astmilatsiye bolmaymiz. Dégen mezmunda könsirt nomurlirini orunlidi.

Yighin axirlashqandin kéyin yighin qatnashquchilirigha Shiwétsiye Uyghur kommunisi teripidin Uyghur taamliri bérildi. Yighin'gha qatnashqan hersahe méhmanlar Uyghur taamlirini yep öz minnetdarliqini bildürüshti.
Yighin'gha yene Shiwétsiyede paaliyet ilip bériwatqan Shiwétsiye Tibet kommutiti, Shiwétsiye Mongghul kommutiti we Uyghurlargha qiziqidighan we qollaydighan siiyasi erbablarmu qatnashti.

2) Ikki Xil Baha We Ikki Xil Uchur

Amérika Awazi Radiosining 3 - chisla bergen bir xewiride, DALAYLAMA wekilining Bei jing rehberliri bilen uchrishidighanliqi heqqide ikki xil uchur we ikki xil baha serlewhilik bir xewer'ilan qildi.
Abduréshid Haji Kérimi

Xitay hökümiti bügün Dalaylamaning shexsi wekili bilen Beijingda uchriship Xitay we Tibet mesilisi heqqide söhbet ilip barmaqchi. Dalaylamaning wekili bilen Xitay hökümet wekillirining bu uchrishishining qandaq sewebler tüpeyli bir arigha kelgenliki heqqide Xitay terep bilen gherb dunyasidikiler'ottursida bir birige oxshimighan bayanlarni élan qilishmaqta.

Xitay terep: 4-ayning 25-küni shinxua agéntliqida élan qilghan xewiride mundaq deydu.

- Dalaylama terep köp qétim biz bilen uchriship söhbetni eslige keltürüsh heqqide tekrar telep qildi, shu wejidin hökümitimizning alaqidar tarmaqliri Dalaylamaning shexsi wekili bilen pat yéqinda uchrishishni layiq kördi.

Gherb elliri bu heqte munularni élan qilidu.
- Xitay hökümitining Dalaylama ning shexsi wekili bilen uchrishishni qara qilghanliqi, Dalaylama ning tekrar telep qilghanliqidin emes belki gherb elliri axbarat organlirining Xitay hökümitining üstidin élan qilghan axbaratlirining köplükidin, xelq'araning bésimi tüpeylidin Xitay hökümiti Dalaylamaning wekili bilen uchrishishni qarar qildi.
Amérikada chiqidighan Newyurk waqit gézitining 4 - ayning 26 - künidiki xewiride mundaq déyilidu.

- Xitay hökümiti jüme küni xelq'araning bésimi astida Dalaylamaning wekilliri bilen uchrishishni qararqildi. Chünki 3 - ayning 14-küni Tibetning paytexti lasada partlighan zorawanliq qarshiliq körsitish namayishi, yalghuz lasadila emes belki Tibetke qoshna bolghan Xitayning gherbi qismidiki Tibetlikler olturaqlashqan rayonlarghiche kéngeydi. Xitay hökümitining namayishchilarni basturghanliq qilmishini dunya eyiblidi.

Xewerde yene munular körsitilidu.

- Ötkenki bir nechche hepte ichide, amérika pirizdéntii bushni öz ichige alghan xelq'aradiki rehberler Xitay hökümitini Dalaylama ning wekilliri bilen uchrushup dialogni eslige keltürüshning lazimliqini éytti, hemde Dalaylama xelq'aradiki tinchliq perwer zat dep körsetti.

Undin bashqa yene, yawropadiki döletler Xitay hökümitini qattiq tenqid qildi.en'gliyining bash weziri borand we Germaniyening bash weziri Mérkel xanimlar, Beijingda ötküzülmekchi bolghan olmpékning ichilish murasimigha qatnashmaydighanliqini éytti. Hemde Fransiyening prézdénti sarkozimu Beijingda ötküzülmekchi bolghan olmpékning ichilish murasimigha qatnashmaydighanliqini élan qildi. Eger Tibetning weziyiti yaxshilanmaydiken, Xitayda ötküzülmekchi bolghan olmpékning ichilish murasimini bayqut qilimen dep keskin pozitsiye bildürdi.

Germaniyening bayanatchisi munularni bildürdi

- bu qétimqi ikki terepning uchrishishi, choqum Tibet krizisini hel qilishta töhpe yaritidu. Hemde tereplerning toqunushini hel qilidu.
En'gliye terepdikiler munularni tekitlidi.
- Tibet bilen Xitay otturisidiki mesililerni hel qilishta yenila Xitay terep hel qilghuch amil. Shuning üchün Xitay terep Tibetliklerge yol qoyushi kérek . Belkim bu biriniji bashlinish bolghusi.

Xitay axbarat agéntliqining bayanida munular otturgha qoyulghan.
- bu qétimqi uchrishishda, Dalay terep emeli herikiti bilen wetenning birlikini parchilashtin waz kechse, qutratquluq qilip,zorawanliq heriketni pilanlashtin toxtisa, Beijingda ötküzülmekchi bolghan olmpék tenterbiye herikitige bolghan buzghunchiliqini toxtatsa, söhbetke yaxshi sharait yaritilghan bolidu.

Bu qétimqi uchrishishda ilip bérilidighan söhbet yenila Tibetning igilik hoquqi üstide bolmaydiken we u heqte söz échilmaydiken.

Uchrishish töwendiki sözlerdin terkib tapidiken,

Dalaylama- Xitay hökümiti- söhbet – dialog - Xitay axbaratchiliqi- gherb axbaratchiliqi - din ibaret iken.

3) Wangden Xitay Elchixanisi Aldida Achliq Élan Qilip Namayish Qilmaqchi

Abduréshid Haji Kérimi

Chet'elde chiqidighan Xitay torbetliri arqa - arqidin maqalilerni élan qilip Xitay dimugérattik jengchisi Wangden heqqide xewerler tarqatti.

Wangden 1989-yildiki Tianmin weqeside örkeshke yéqindin egeshken oqughuchilar herikitining ikkinchi derijilik rehberliridin bolup shu yili Xitay dairiliri teripidin tutqun qilinip 8yilliq qamaq jazasigha uchrighan iken. Mudditi toshqandin kéyin amérikagha bérip yerliship qalghan iken hemde teywen'gimu bérip örkesh bilen uchrushup shu kündin bashlap yéziqchiliq bilen shughullinip weten sirtida nurghun maqalilerni élan qilip Xitay kommunistlirining jinayi qilmishlirini ghezep bilen ichip tashliyalighan iken.

U bu qétim Xitay pasportini almashturush üchün Xitay elchixanisigha barghanda elchixana dairiliri uning pasportini almashturup bermigen yaki waqtini uzartip bermigen. Shu sewebtin u Xitay elchixana xadimlirigha köp qétim doklat yézip pasportini uzartip bérishke yaki waqtini uzartip bérishni telep qilsimu Xitay terep pisent qilmighan. Shu munasiwet bilen u bayanat élan qilip Xitay dairiliri eger yenila pasportini uzartmisa yaki almashturup bermise achliq élan qilidighanliqini bildürgen.

Xitayning pasport qanunida chet'eldiki yashawatqan Xitay puqralirining pasportining waqti ötüp ketken bolsa yaki yéngisigha yenggüshlep béridiken yaki waqtini uzartip béridiken. Xitayning pasport qanunni bilgen wangden shu wejidin yüreklik halda Xitay elchixanisining aldida namayish qilip achliq élan qilmachi bolghan.

4) Dalaylamaning Alahide Wekili Bilen Xitay Kompartiyisi Birlik Sep Ministirlikining Emeldari Ottursıdıkı Söhbet Axirlashqan

Xinhua agentliqi: 2008 - yili 5 - ayning 4 - küni xewer

Xitay hökümet dairliri bilen Tibetning sürgündiki rohani dayisining alahide wekili bilen ilip birilghan birinji basquchluq bir künlük söhbet ayaghlashqan. Likin söhbetke oltarghan her ikki terep Tibetning siyasi weziyitini hel qilidighan hichqandaq bir kilishimname imzaliyalmighan.

Xewerde éytilishiche. Xitay birliksep ministirlikining bashliqi juwéy chun bilen sita , dalaylamaning alahide wekillirige lasaning hazirqi weziyiti bilen Beijing rehberlirining dalaylamagha tutqan pozitsiyesining izchil halda iniq ikenlikini, Beijing derwazisining her qachan dalaylama üchün ochuq ikenlikni éytqan.

Dalaylamaning xususi wekillirimu Tibetning nöwettiki weziyitige qarita özlirining qarashlirinimu otturgha qoyushqan hemde dalaylamagha bu qitimqi uchrushushning ehwalini eynen yetküzidighanliqini éytqan.

Shinxua agéntliqining bir xewiride yene , ikki terep melum bir muwapiq peytni tallap tekrar uchrushudighanliqini éytqan.

Bu qitimqi uchrushush Tibette yüz bergen Xitay zorawanlirigha qarshi ilip birilghan 10-martta bashlan'ghan naraziliq qarshiliq namayishidin kéyin tunji qitim ilip birilghan uchrushush bolghan iken.

Uchrushush boluwatqan mezgillerde Xitayning axbarat uchur tor betliri hedep dalaylamani éypleydighan maqalilarni ilan qilip, qandaqtur-" dalaylama goruyi teshwiqat wujumi yürgüziwatidu, dalaylama we uning qollighuchiliri zorawanliq kuch ishlitish arqiliq weqe tughdurup Xitayning zimin pütünlikni parchilap, Beijingda ötküzülmekchi bolghan olmpék tenterbiye herkitige buzghunchuluq qilmaqchi"- dep biljirlighan.

4-may Xitayning axbarat torlirida yene mundaq bir xewer ilan qilin'ghan, xewerde: - Tibet yashlarqurultiyining reisi , Tibettiki qarshiliq körsütüsh herkiti özini qoshup partlitish shekildiki wastini qollunup liip baridu.

Xitay axbarat torining dégenliridin qarighanda , Tibetning rohani dayisi dalaylamaning musteqiliqqtin waz kechkini yalghan, uning bashtin axir teshebbus qiliwatqini del Tibet musteqilliqi iken.