1.Uygurlarda Qedimqi Dinlar
Zerdusht Dini: (Ateshperestlik)
Shaman Dini:
Mani Dini:
Hiristiyan – Nistoriyan Dini:
Bodda Dini:
2. Uygurlarning Islamni Qobul Qilishi
Satuq Bughrahan
Buddistlargha Qarshi Urushlar:
Sheriy Türkistanda Tesewwupçiliq
3. Islamiyetke Qarshi Düshmenlikler
Jungghar Buddistlirining Hökümranliqi:
Manju – Hitay Buddistlirining Tajawuzi:
4. Hitay Kommunstlirining Diniy Düshmenligi
5. Islamiyetning Sheriqtiki Polat Qorghini

Sherqiy Türkistanda Diniy Étiqad

Sherqiy Türkistanda yashawatqan helqler jümlidin Uygurlar Islam dinini qobul qilishtin burun, her hil tutémlargha, shaman, zerdusht (ateshperest), many, hiristiyan, budda qartarliq dinlargha étiqad qilghan idi. esirler dawamliship helqning örp – adetlirige qeder singip ketken bezi dini qaide yaki adetler bugünki Islam eqidiliri bilen birliship hazirghiçe dawamliship kelmekte.

Ejdatlirimizning deslepki çoqunushi "Alem – topraq, su, hawa, ottin ibaret tört anasirdin terkip tapqan"liqtek rialliq asasida shekillengen bolup, wétinimizdiki eng çong taghning "Tengri Téghi" dep atilip uninggha çoqonush, asmangha, künge, aygha, déghizgha, otqa çoqunushlar ene shu asasqa qurulghan. Ejdatlirimiz undin bashqa ohshimighan tarihi dewirlerde kök böre, bughra, yolwas, shir, arqar, taghtékisi, qarçigha, shungqarlarni tutim qilghan. Sherqiy Türkistandin tépilghan 3 ming yilliq tarihqa ige bir saqal taghiqining sépigha oyulghan kök börining söriti bizge kök böre tutémining uzun yilliq tarihni délillep béridu.

1. Uygurlarda Qedimqi Dinlar

Zerdusht (Ateshperestlik) Dini:

Ejdatlirimiz qedimqi zamanlarda zerdusht dinigha étiqad qilip otqa çoqunghan idi. Qorqunçluq tebiet hadisliri – çaqmaq çeqinliri, yanar taghlawliri, ormandiki ot apetliri qatarliqlar shuningdek yimeklerni pishurup yiyish adetliri birliship otni ulughlash, ottin medet tilesh eqidisini shekillendürgen. Ot bilen uçughdash, toy qilghan qizni ot gülhanidin aylandurush qatarliq adetler ateshpereslik dinidin qalghan.

Shaman Dini:

Uygurlar eng burun shaman dinigha étiqad qilghan idi. "Kün Tengri" Uygurlarning eng çong hudasi idi. Uygurlar urushqa mangghanda aq boz atni qoshunning aldida yitilep mangatti. Boz atqa zer altundin jiyek tutulghan qizil dohawa yopuq artilatti. Bu atqa jeng tengrisi soldi ménip mangatti. Shaman eqidisige köre, pütün alemge hökümranliq qilidighan tengri asmanning yoqiri qewitidiki tot qat altun tahgning üstidiki kümüsh sarayda turatti. Yazma materiyallarda shaman dinining Uygurlardiki dawami 2000 yildek dawamlashqanliqi qeyt qilinghan. Issriq sélish, pirihunluq, dahanliq, bowaqning beshigha piçaq qoyush qatarliq adetler shaman dini étiqadidin qalghan.

Mani Dini:

Miladi 762 – yili Uygur Qaghani Borgo Qaghan Öngluq isyanini basturup qaytqanda, Loyang shehiridin töt neper mani rahibini bille élip qaytqan idi hemde shaman dinini terk étip mani dinigha étiqad qilghan idi. Qeshqerdiki Uygurlar bolsa 45 - esirdila mani dinigha köçken idi. 5 – esirning mehsuli bolghan Muqeddes qebre" namliq qeside Uygurlar teripdidin yézilghan. Mani dini "yahshiliq - yamanliq", "yorughluq - qarangghuluq", "jennet - dozaq" ni teshwiq qilatti. Obulqasim Ebeydulla 846 – yili yazghan "Kitap el misalik we el mimalik" namliq kitawida: "Uygur Qaghani turidighan sheherning helqi Türktur. Irtqa çoqonudighan mejüsiler, zindik (Mani) lar bar. Qaghan derwaziliq çong sheherde turidu. Bu sheherning helqi mani dinigha étiqad qilidu" dep hatire qaldurghan. Yoruqluqni ulughlash, kün, ay, yoltuz qatarliq asman jisimlirini muqeddes bilish aditi mani dinidin qalghan. Hitay tarihnamiliride "... Hun tengriquti her küni étigende yengi çiqqan quyashqa keçte aygha çoqinidu. Aygha çoqunush murasimi ötküzilidu" dep hatire qaldurulghan.

Hiristiyan – Nistoriyan Dini:

Miladi 1 – esirde pelestinde dunyagha kelgen Hiristiyan dini dawamliq sherqqe tesir körsetken. 334 – yili Hurasandiki Merwe, Tus digen jaylarda çirkawlar barliqi hatirlengen. 6 – esirning ahirida Sherqiy Rim padishasi Maurik bilen Paris padishasi Hisraw birliship Qara sheher Yultuzidiki Uygur Qaghani Behram bilen soqushqanda esir élip Konstattipolgha élip ketken Uygur eskerlirining pishanisidiki kirist belgisige qarap heyran qalghanliqini we ularning hiristiyan dinigha étiqad qilidighanliqini Rim tarihçiliri hatirligen. Steyin, Likoklar Miren, Hoten, Bay, Turpanlardin Hiristiyan dinining çong mezhepliridin biri bolghan Nesturiyan dinigha ait resimler, Firagmetler, Injil parçiliri, Izop meselliri, Kirist qebre tashlirini tapqan. Hitaylarning Xian shehiride saqliniwatqan "Maçin Nestoriyan dinining Hitaygha tarqilip kirish hatire teshi"da Mançinliq Alobin (Hotenlik Uygur) digen kishining 635 – yili Hitaygha Nestoriyan dinini tarqatqanliqi hatirlengen. 1246 – yili Mongghul ordisigha kelgen Italiyélik Katolik dini elçisi: "...Uygurlar Hiristiyan dinining Nestoriyan mezhipige étiqad qilatti" dep hatire qaldurghan. Markopolu Qeshqer, Yerkenlerde Nestoriyan mezhipidiki Hiristiyanlarning köp ikenligini hatirligen. 1278 – yili Beyjingdin muqeddes jay Yerosalimgha barghan Uygur Barsauma bilen Markos Pelstinge baridighan yol héti élip dini dahi bilen körüshken. 1280 – yili Markos Hitay dölitige Nestoriyan Arhbishopi (Bash wekili), Barsaoma çarlap yürgüçi bash teptish Wezitor general qilip teyinlengen. 1281 – yili 11 – ayda Markos isimlik bu Uygur yash manah Nestoriyan dinining dunyawi dahisi saylinip 36 yilghiçe hökümranliq qilghan. 1287 – yili Yawropa tillirini pishiq igenlligen Basaoma pütün Yawropa bash elçisi bolup teyinlinip, 1288 – yili Rimgha bérip papa bolup saylanghan. Italiye, Firansiye, Engiliye padishahliri bilen körüshken. Bu heqte Süriyede tezkire, Amerikida mehsus kitap, Rosiyede tetqiqat kitawi neshir qilinghan. Çaghatay dewiride almaliqta Nestoriyan dini tehimu ewj alghan.

Bodda Dini:

Gerbi Uygurlar miladi 1 – esirdin bashlapla budda dinigha étiqad qilghan 4 – esirlerde budda dini omumiyliship, Hitaylargha tarqitilishqa bashlighan. Hoten, Kuçar, Turpanlar budda dinining dunyawi merkezlirige aylanghan. Buddizim nomliri Uygur tiligha terjime qilinghan. Budda dining mahiyana mezhipige étiqad qilghan Uygurlardin Komirajiwadek rahip alimlar nomlarni Hitayçigha terjime qilip Hitaylargha tarqatqan. Budda dini bilen mani dini uzunghiçe teng yaki ariliship mewjut bolup turghan. Öz ara teshir körsütüp, bezi qarash ehkamliri singiship ketken. Tupraq, tagh, su, böre, shungqar, at, bughra, arslanlargha çuqunush eqidiliri, yagh purutush, rohlargha dasqan sélish, jadugerlik, qesidiçilik, qan qilish, kesel köçürüsh, açlash, ot köçürüsh, çaçratqu sélish, pirihonluq, ketmen beshis, palçiliq, çüshke tebir bérish qatarliq hurapi adetler ene shu qedimi dinlardin hazirqi dewirimizge qeder dawamliship kéliwatqan adetlerdur. Uygurlar 10 – esirlerde budda dinidin ayrilishqa bashlighan bolup, 15 – esirlerge qeder dawamlashqan. Bu dewirlerde Uygurlar alemshumul ehmiyetke ige medeni töhpilerni yaratqan.

2. Uygurlarning Islamni Qobul Qilishi

Satuq Bughrahan

Miladi 914 – yili samanilar padishalighining shazadisi Ebu Nesir Samani hanliq tehtidiki qalaymiqançiliqlarda ongushsizliqqa uçrap Qeshqerge qeçip kelgen. Oghulçaq Qaghan uni qarshi élip artushqa orunlashturghan. Shu künlerde Artushtiki taqqa owgha çiqqan shahzade Satuq Bughrahan uning bilen tonushup, uning tesiride musulman bolghan idi, 920 – yili Satuq Bughrahan taghisi oghulçaqni yéngip shahliq tehtige çiqqan we Islam dinini dölet dini dep elan qilghan. Satuq Bughrahan shah yarliqi bilen hemde qanliq jengler bilen etrapidiki buddist we shaman Uygurlirini (Yettisudiki) Islam dinigha étiqad qildurdi. Miladi 921 – yili Samanilarning horasanda kötürülgen shiilerning isyanini basturushigha esker tartip qatnashqan Satuq Bughrahan 943 – yili urush bilen Balasaghunni fétih qildi. shundin étibaren Islam dunyasining alimliri Qeshqer bilen Balasaghungha toplinishqa bashlidi. Hoten, Kuçar Turpandiki buddisit qerindashlirini boysundurush yolida Satuq Bughrahan nurghun qanliq jenglerni qildi. Ahirida Édiqut Uygur döliti öz teweside budda dinigha étiqad qilip, Qeshqerge boysunush héti bilen urush ayaqlashqan.

Satuq Bughrahan Uygurlarni tarihda ghazat qilip Islam éçip Uygurlarni musulman qilishta ghayet zor rol oynidi, uning nami hutbilarda oqulghan. Uning namigha basturulghan pulda "Qarahan Satuq Bughrahan Abdulkerim" dep yézilghan. Satuq Bughrahan miladi 956 – yili wapat bolghan Satuq Bughrahanning jesidi ustazi Ebu Nesir Samanning yenigha – Qeshqer Atushtiki Hezriti Sultan mazarigha define qilinghan.

Buddistlargha Qarshi Urushlar:

Miladi 958 – yili Satuq Bughrahanning çong oghli Baytash ölüp, ornigha kiçik oghli Tongga Ilig (Sulayman Arslanhan) Qaghan boldi. U 960 – yili qoshun tartip Yette su we Tarim buydiki 200 ming Uygurni musulman qildi. shu yili isyan qilghan Hoten Qaghannining isiyanini basturdi. Isyanlar özlüksiz dawam etti. Urushlar 975 – yildin 998 – yilgha qeder 20 yil dawamlashti.

Tongga Ilig Qaghan 965 – yildila Ili boyliridiki Guljigha Aliptikin bashçiliqidiki qoshunni ewétip buddist Uygurlarni meghlup qilip musulman qilghan idi.

Miladi 970 – yili Tonggo Ilig Qaghan Aliptikinni Édequt Qaghani zéminige atlandurup, Aqsu, Kuçar, Qarasheherlerni ishghal qilip, ahirida qarahojigha hujum qildi. Édequt Uygur Qaghani Arslantikin beshbaliqqa çikindi. Beshbaliqqa qorshap hujum qilghan Aliptikin hel qilghuç jengde meghlup bolup öldi, qoshuni tar – mar bolup, Édequt Uygur Qaghani Arsilantekin taki Qarasheherge qeder bolghan zéminlerni qayturup aldi.

Miladi 970 – yili Tonggo Ilig (Sulayman Arslanhan) wafat bolghandin kéyin, Baytashning oghli Éli Arslanhan Qaghan boldi. Tongga Iligning oghli Harun, Eli Arslangha yardemçi bolup Édequt Uygurlirini we bashqa boysunmighan Uygurlarni teslim qilip qarahanilarni toluq birlikke keltürdi. Harun Bughrahan Eli Arslanhanning tapshuruqi bilen miladi 990 – yili samanilargha qarshi urush qilip isfijapni tartiwaldi, arqidinla 992 – yili yette sudin qoshun tartip çiqip samanilargha shiddetlik hujum qozghidi we Buharani aldi. Emma uzun ötmey, Harun Bughrahan kisel bilen öldi. Jesidi Qeshqer Beshkerem Qarasaqal kentige define qilidndi we Qilish Bughrahan mazari dep ataldi. Uzun ötmey, samanilar hujum qilip Buharani yene tartiwaldi.

Ali Arslanhan 998 – yili Hoten buddistliri bilen bolghan bir qétimliq jengde shehéd boldi we Yengi sheher arisidiki "Ordam" digen yerge define qilidndi. Yengi sheherning tarboghuz kentidiki mazarigha bolsa uning beshi define qilinghan.

Yengidin Qaghan bolghan Eli Arslanghanning oghli Ehmet Toganhan 999 – yili Yüsüf Qadirhan bashçiliqidiki 40 ming kishilik qoshunni Hotenge mangghuzdi. 1000 – yili pütün Hoten ehli musulman bolup, Yüsüf Qadirhan Hotenge han boldi.

996 – yili Nasir Ilikhan samanilargha yene hujum qildi, bu çaghda Yubuqtikin yüz örüp Buharagha hujum qilip samanilarni mehglup qildi we saminilar zéminini bölishiwilish heqqide Nasir Ilikhan bilen bétim tüzdi. Uygur qarluq qebilisidin bolghan Sobuqtikinning oghli Mehmut Ghezinewi 1000 – yili Qarahanilar döliti bilen Gheznewiler döliti arisidiki çigrini amu deryasi qilip belgilidi. Mehmut Ghiznewi qarahanilar mélikisi bilen öylendi. U shu yili hazirliq qilip tügimes urushlarning derwazisini açti, 1001 – yili 300 pili bar, 42 ming kishilik qoshuni bilen Hindilarni yéngip Penjap ölkisini pétih qildi. 1002 – yili Siyistanni bésiwaldi. 10 qétimliq yürüshide Gang wadisini aldi, 13 – qétimliq yürüshide 150 ming kishilik Hindi qoshunini tarmar keltürdi. 16 – qétimliq yürüshide Gojarat rayonini igelllidi. Bir qétimliq urushtila 20 milyon kümüsh pul, 57 ming çirayliq qiz kwe 350 pil olja aldi. 1015 – yiligha kelgende uning eskerlirining sani 100 ming atliq we piyadige, pili 500 gi yetken.

1017 – yili 100 ming kishilik qitan buddistliri Qarahanilar zéminige bésip kerip Altay, Ili rayonini ayaq – asti qildi. Qarahanilar Qaghani Ehmet Tohgnhan Balasaghundin hujum qilip Qitan eskerlirini meghlup qilip 10 ming eskirini esir aldi. 1026 – yili Yüsüf Qadirhan qayta isyan kötergen Hoten we Édequt Qaghanlirigha qarshi urush qilip ularni tinjitti.

1041 – yili Értish, Balqash boyliridiki Yabaqular, Basmillar, Çümüller, Yemekler isyan kötergende Sulayman Arslanhan bashçiliqidiki 40 ming kishilik qarahanilar qoshuni 700 ming qoshuni bar isyançilarni meghlup qilip boysundurdi hemde shaman dinidiki helqlerni musulman qildi.

1134 – yili Qitanlar Balasaghunni bésiwaldi.

1136 – yili Qitanlar Qarahanilarning paytehti Qeshqerge bésip kirip hakimiyetni tartiwaldi.

1138 – yili Gherbi Qarahanilar Qaghani Mehmuthan 2, Ghujentte Qitanhani Görhan bilen urushup meghlup boldi. 1141 – yili 9 – ayning 9 – künidiki Katwan urushida Qarahanilar we Selçuqilar qoshunidin 30 ming esker ölüp, dölet qitanlargha qaram boldi.

1209 – yili Édequt padishahi Baurçuq Arttikin qitanlarning eskerlirini öltürüp, Çinggizhangha elçi iwetti.

1212 – yili Nayman hani Küçlükhan Qeshqerni bésiwaldi we Sherqiy Qarahanilar dölitini mehglup qildi. Qitanlar hakimiyiti Nayman hanlirining qoligha ötti. Islamiyetning ornigha çiqqan Hiristiyanlar yalghuz Hotendila 3 ming Islam ölimasini öltürdi.

1218 – yili Çinggizhan qoshunliri Issiqköl boyidiki urushta Nayman hanini meghlup qildi. Bu dewirlerde hakimiyet beshidiki musulmanlar bir biri bilen içki zidiyet tüpeyli urushup, ahirida Islam hakimiyitini yatlargha tartquzup qoydi.

Pütün Türkistanda Islamiyetni keng tarqatqan Qarahanilar Uygur döliti shuning bilen zawalliqqa yüz tutti. Emma Çinggizhan dewiride Uygurlar içki musteqilliqini we Islam dinini qoghdap qaldi.

1275 – yili Édequt Uygur Qaghani Qojighartikin, Mongghul Qayduhanning 120 ming kishilik qoshunigha qarshi Édequt shehirini 6 ay qoghdap, ahirda özige yatliq qilinghan Mongghul qizini qayturup bérip sheherni qoghdap qaldi. Suningdek 1335 – yilghiçe Monggullargha béqindi bolup, yérim musteqil halda yashidi, shu yili Çaghatayning musulman hani Tarmashirin teripidin istila qilinip Çaghatay zéminlirigha qoshiwilindi. Emma alliqaçan déhqançiliq, qol hönerwençilik we soda – tijaretke qedem qoyghan Uygurlar qisqa waqit içide Mongghullarni Uygurlashturupla qalmastin, musulmanlashturdi. Shunga Çaghatay ewlatliri 1266 – yili Mubarek shah dewridila musulman bolghan idi. 1309 – yili Isen Buqa dewride Çaghatay Uygur döliti resmi quruldi.

1326 – yili Çaghatay hani Tarmashirin Hurasan rayonidiki Mongghullargha yürüsh qilip ularni musulman qilidi. 1329 – yili Hindistanning Dehli shehirige qeder fétih qilidi.

1353 – yili Tughluq Tümürhan Islamini dölet dini elan qildi. U 160 ming Mongghulni musulman qildi. 1393 – yili Hizir Hoja Turpangha, Qarahojigha, 1397 – yili Qomulgha fétih qilip Édequt Uygur dölitini aghdurup tashlap, helqini musulman qildi. bir qisim buddistlarning budqa coqonushigha rohset qildi.

Sheriy Türkistanda Tesewwupçiliq

1514 – yili içki urushlar tüpeylidin parçe – parçe bolup ketken Türkistan zéminidiki musulmanlarni Sultan Seidihan birlikke keltürüp Seidiye Uygur dölitini qurdi. Seidiye Qaghani Abdurishithan 1536 – yildin 1538 – yiligha qeder Turpan we yette su hökümdarliri Mensurhan we Toghumni mehglup qilip, 1545 – yili Heqnerzerhanning üstige jaza yürüshi qilip bir pütün Türkistanda hakimiyitini küçeytti. Abdukerimhan dewirde nehshibendiye teriqitiningning Qaratekiye sülükige asas salghuçi Is'haq Hoja Semerqenttin Qeshqerge, Yekenge keldi we Qaghan ordisidin bashlap Nehshibendi teriqitige murt toplashqa bashlidi. Shuning bilen Sherqiy Türkistanda tesewwupçiliq télimatining derwazisi içilishqa bashlidi.

Bashtin – ayaq izçil halda sün'i mezhpidiki yerlik musulmanlar bilen Gherbi Türkistan arqiliq Irandin kelgen teriqetçiler otturisida bashlanghan zitliq jemiyetttiki asasi köresh ahirida gülliniwatqan we birlikke kelgen Sherqiy Türkistan Seidiye dölitining asasini tewritiwetti we içki ziddiyetlerni keskinleshtürwetti.

Pursettin paydilanghan Özbek, Qirghiz qoshunliri 1590 – yili Qeshqer we Aqsugha zor kölemlik hujum qozghighan bolsimu tar – mar qilinidu. Turpangha hujum qilinghan qalmaqlar çikindürüldi.

1639 – yilliri Parmirdiki Qirghizlar, Ilidiki Qazaqlar, Aqsudiki han ewlatliri musteqilliq topulangliri qilghan bolsimu Abdullahan herbi yürüsh qilip hemmisini tinjitti. 1645 – yili Bilujistanni igellep hakimiyetni özige qaratti.

1660 – yilliri Junghgarlarning bashliqi Hotenteyjining oghli zenggi Ili wadisini hemde Turpan, Qumullarni bésiwilip Seidiyening Islam hakimiyitining zémini keçiklitip qoydi. 1664 – yili çerçendiki seriq Uygurlarning hujumi çekindürüldi. Yene shu yili Buhara bilen hiwe arisidiki Ablizhan bilen Obulghazi Bahadirhan otturisidiki qanliq urushtin kéyin nurghun ahalilar Sherqiy Turkistandiki Qeshqer, Yekenlerge köçüp kilishke bashlidi. Bular bilen nurghun hojilar "Peyghember ewladi" niqawi bilen bille keldi. Yekende Yehya Hojining, Qeshqerde Hidaytullah (Appaq) hojining muritliri köyishke, hojilarning ishanliq terghibatliri hakimiyet beshigha qeder kengiyishke bashlidi.

1666 – yili Abdullahanning oghli Qeshqer walisi Yolwashanni Hidaytullah (appaq) Hoja qotrutup içki urush qozghidi we Seidiye hökimdarlighini aghdurup tashlidi. Appaq Hojja eng deslep ölüp ketken dadisi üçün Qeshqer yaghduda heshemetlik mazar yasitip "Hezriti mazar" dep elan qildi. Sherqiy Türkistangha kilipmu baqmighan nurghun "Ewliya", kishilerning namigha ziyaretgah – gümbezlerni yasatti. Qebih wastilar bilen helqni tesewwupçiliq qarashlirigha zorlidi. Ahirida pütün Sherqiy Türkistan musulmanlirigha qarshi halda buddist Junghgar Aqsu kengliklirining tapinini yalap, 1680 – yili Junggharlar qoshunini Sherqiy Türkistan musulmanlirining üstige bashlap kélip hujum qozghap, 164 yil höküm sürgen musulman dölet – Sherqiy Türkistan Seidiye Uygur dölitini yiqitip tashlap, özi tehtke çiqti.

Appaq hojining Qeshqerdiki Seltenetlik qebre gümbizi bügünge qeder süyqestçi, satqin, Islam düshmenlirining simwoli süpitide sazayi qilinmaqta.

3. Islamiyetke Qarshi Düshmenlikler

Jungghar Buddistlirining Hökümranliqi:

Satqin Appaq Hoja Sherqiy Türkistanning yérimini bésiwalghan Jungghariye hakimiyitige qalghan yériminimu soghat qilip bériwetti. Junggharlargha her ayda 100 ming tenge, Ghaldangha shehsi 4 ming tengge pul bérish serti bilen Appaq Hoja qorçaq bashliq boliwaldi. Çar Rosiye hökümdarlirining herbi qollishigha erishken Ghaldan Jungghar eskerlirini bashlap gherbi Türkistangha we Mongghuliyege yürüsh qildi. 1667 – yili Ghaldan ölgendin kéyin Swang Araptan yene dawamliq pütün Türkistangha qoshun tartip qanliq qirghinçiliq we bulangçiliq ilip bardi. 1757 – yili Hitay Qing solalisi padishasi Qiyenlung bu pursetni ghenimet bilip Sherqiy Türkistan zéminlirini igellep élish pilanini ishqa ashurushqa bashlidi.

Manju – Hitay Buddistlirining Tajawuzi:

1758 – yili on mingdin artuq leshkiri bilen Hitay generali Yarhanshen Kuçarni qorshiwalghan bolsimu urushta meghlup bolup ölümge mehrum qilindi. Arqidin bu tajawuzçi qoshungha Jawhüy teyinlendi. Bu hakawur general Aqsuda özige teslim bolghanlarni qoshup aldirap Yekenge hujum qildi. Yekendiki musulmanlar qoshuni ularni hujumini çikindürüp qaytarma hujumgha ötti we Jawhüyning eskerlirini aldap parçilap tashlash taktikisi bilen tar – mar qildi. étigha oq tekken general Namjarning qoshunlirimu tamamen tar – mar qilindi. Arqidin Fudi bashçiliqida yene yardemge kelgen nurghun Hitay eskerliri Jawhüyning qarargahigha yétip kelmeyla özliri qorshawgha çüshüp qaldi. Qing sulalisi bu éghir ehwalni anglap Argun yetekçiligide hisapsiz atliq we piyade eskerlirini yötkep kélip urushqa kirdi. Yekendiki musulmanlar qoshuni kiçe – kündüz qehrimanlarçe köresh qilip düshmenning heywisini yer bilen yeksen qilip Yekenni jan tikip qoghdidi. Zerbige çidimighan Hitay eskerliri muhasirini üç yerdin yérip Aqsugha qeçip ketti.

1759 – yili pütün Hitay eskerliri Aqsugha toplandi. Ularning atliq eskerliri 30 mingdin, Tögilik eskerliri 10 mingdin artuq idi. Qumuldin Aqsugha qeder pütün Türkistan yurtlirini bulap – talap, helqni qirghin qilip, nurghun arqa sep teminatigha we tutqun eskerge érishken Jawhüy qisimliri Hoten, Qeshqer we Yekenge birla waqitta teng shiddetlik hujum qildi. helqning nezridin çüshüp qalghan Hojilar zor yardemge erishelmidi. Hoten we Qirghiz rayonliri Hitaylargha teslim boldi. Shu seweptin Hitay eskerliri nahayiti zor çiqim bérip Qeshqer bilen Yekenni alghan bolsimu Burhaniddin we Han Hojilar pamirgha çekindi. U yerde yene tirkiship Hitaylirini çong çiqimgha uçratti. Qat – qat qorshawda qalghan hojilar qoshuni teslim bolghanlarnimu qirip öltüriwatqan Hitaylarni közi bilen körgendin kéyin, qorshawni yérip Bedeshhan terepke çékinip ketti. Hitay eskerliri içide Qumuldiki Uygur eskerlermu qatnashti.

Eslide Hitay hökümdarliri urzun muddet süyqestlik pilan tüzüp Hojilar bilen yerlik Uygurlar otturisidiki munasiwetke buzghunçiliq qilip, ziddiyettin paydilip, yenila Uygurlarning küçi Uygurlarni weyran qildi. Qarataghliq we Aq taghliq boliwalghan Hojilar ewlatliri bolsimu Hitay eskerliri üçün eng qolay sharaitni hazirlap berdi. Shundaq qilip Hitay Çing hökümitining 100 mingdin artuq qoshuni Wi 200 mingdin artuq köçmenliri Sherqiy Türkistangha bésip kirip musulmanlarni halighançe qirghin qildi, miçitlerni çaqti, mollilarni öltürdi. Uygurlar shu künlerdin étibaren Hitay eskerlirini baqidighan tarimçilargha aylinip qaldi. Munjular 1768 – yili 8000 ming öylük Uygurni yurt – makanliridin ayrip Ili bozyerliride bughday terishqa yötkidi. Baj – séliq, hashar destidin Uygur musulmanlarni bash kötirelmes qiliwetti. Hitaylar helqtin yighiwalghan baj pullirigha ham – boz, çekmen, pahta, çarwa mehsulatlirini sétiwélip, uni neççe on hesse qimmet bahada yene helqqe sétip altungha aylandurup merkizige toshidi. Hitay hökümranliri Islamiyetni yoq qilish yolida pilanliq halda ish élip bardi.

1. Islami hakimiyetni yo qilip hoqoqni herbi hökümitige merkezleshtürdi.
2. Islami sot – qaziliqni bikar qilip, herbi sot içip ézi bashqurdi.
3. Öshre – Zakat, sediqilerni bikar qilip özliri baj yighdi, weqpi yerdinmu baj aldi.
4. Emeldarliq nesebini bikar qilip, hojilarni yötkep ishlitip imtiyazini yoq qildi.
5. Erep – Uygur yéziqini çeklep, Manju – Hitay yéziqini mejburi hökümran qildi.
6. Musulmanlarning adetlirini çeklep, Manju – Hitay istilasi dawamida Sherqiy Türkistan musulmanliri Uygurlar Allahqa bolghan étiqadi we Islamiyetke bolghan sadaqitidin bir künmu ayrilmidi. 1765 – yili Üçturpan déhqanliri qozghulang köterdi. 1820 – yili Aq taghliqlardin jahangir Hoja qozghulup Qeshqer, Yeghisar, Yeken, Hotenlerni fétih qildi. 1826 – yili Qirghiz qebililirining bashliqi Taylaq helqini bahslap çiqip Manju – Hitay eskerlirini qirghin qildi. 1830 – yili Yüsüf Hoja bashçiliqida helq qozghaldi. 1912 – yilliri Tömür helpe bashçiliqida qomul dihqanliri qozghulup mençing hakimiyitini aghdurup tashlidi. 1930 – yili Hoja Niyaz Haji bashçiliqida Sherqiy Türkistan helqi qozghulup Ürümçini muhasirige aldi. 1932 – yili Mehmet Imin Boghra eskerliri Hotenni fétih qildi. 1933 – yili Sawut Damolla qatarliqlar qozghulup Qeshqerni fétih qilip "Sherqiy Türkistan Islam Jumhuryiti" qordi. 1944 – yili Ili Han Töre, Ehmetjan Qasimlar qoralliq qozghulang bilen qanliq urushlar qilip "Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti"ni qordi.

1949 – yili 10 ayda Ros kommunistliri öz jasosliridin paydilinip Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining herbi hoqoqini qoligha kirgüziwélip, jumhuriyet rehberlirimizni süyqest bilen öltürüp, Sherqiy Türkistanni "Yalta Shertnamisi" boyiçe Hitaylargha tutup berdi. Shundin bashlap Sherqiy Türkistan musulmanliri Hitay kommunistlirining eghir zulmi astidiki mustemlikige aylinip insaniyet körmigen iskenjige duç kelmekte.

4. Hitay Kommunstlirining Diniy Düshmenligi

Hitay kommunistliri Sherqiy Türkistan musulmanlirini jümlidin Uygurlarni yoq qilish meqsidide ejdatlirining enenilirige warisliq qilipla qalmastin, ularndin neççe yüz hesse hilligerlik we ghaljirliq bilen siyasi aldamçiliq we qanliq qirghinçiliq élip bardi. Hitay kommunistlirining Sherqiy Türkistanda yürgezgen diniy siyasiti 5 basquçtin ibaret:

1. Basquç: 50 - yillarda "musulmanlarni himaye qilish, zomiger beglerni basturush" aldamçiliqi bilen diniy ölimalarni, bilimlik zatlarni ashkara qanliq basturdi. Musulman armiyisini parçilap, yötkep, qisqartip, qomandanliridin ayrip asta – asta yoq qilip tashlidi.
2. Basquç: 60 – yillarda "Atizim Terbiyisi" – dinsizliq herikiti qozghap, teshwiqatni küçeytip, namaz oqighanlrni kemsitip, çetke qéqip, namaz oqimighanlarni kökke kötürüp, besh perzidin waz keçken "musulmanlar"ni köpeytishke urundi. Yalghan diniy teshkiltlarni qurup, diniy paaliyetlerni kontirol qildi. Diniy zatlar bilen helq arisida pitne peyda qildi.
3. Basquç: 70 – yillarda ashkara qanliq basturush élip bardi. Mesjidlerni çaqti, tartiwaldi, Mesjidlerde çoshqa baqti. Namaz oqighanlarni sazayi qildi. yoshurun diniy teshkilatlarni basturdi. Diniy yetekçilerni ölüm jazasigha höküm qildi. Qanunlirinimu qayrip qoyup Islamiyetni yoq qilishqa urundi.
4. Basquç: 80 – yilarda Islam dunyasining himayisige erishish, musulman döletlerge iqtisadi hujumini küçeytish meqsidide, sahta diniy erkinlik siyasiti yürgüzüldi. "Dingha ishenmeslikni teshwiq qilish erkinligi" niqabida yenila teshwiqatta yalghan erkinlik shuari, emiliyette qattiq çeklesh tedbiri dawam qildi. Diniy mektep we zatlarni yoshurun teqip qildi.
5. Basquç: 90 – yillarda pütün diniy organlar, mesjidler kontirol qilindi. Musulman döletler bilen alaqilishish çeklendi. Diniy mektepler taqaldi. Mesjid imamliri kommunistlar teripidin belgilendi. Yushurun dini teshkilat ezaliri hetta Islami bilim alghan taliplar qolgha élindi. Ölümge höküm qilindi. Naraziliq bildürgenler kolliktip tutqun qilindi, koçilarda oqqa tutup öltürüldi.

5. Islamiyetning Sheriqtiki Polat Qorghini

Sherqiy Türkistan Uygur musulmanliri öz ihtiyari bilen Islamiyetni qobul qilghan 11 – esirdin buyan üç teripini qorshap turghan Ros, Hitay Kalmaq kafirlirini hisapsiz hujumlirigha taqabil turup, bu Islam ölkisini qoghdap keldi we Islamiyetni etrapqa tarqatti.

Allahqa bolghan étiqadi, peyghenbirimiz Muhammed Eleyhisalamgha bolghan sadaqiti, Islamiyetke bolghan ishençisini bir minotmu yoqatmighan Sherqiy Türkistan Uygurliri Islam dunyasining Sheriqtiki polat qorghinigha aylandi. Esirlerdin béri milyonlarçe shéhid bérip Hitay istilasining Islam dunyasigha qaratqan tajawuzini janpidaliq bilen tosup keldi. 200 qétimdin artuq ghzat urushi qilip etrapni qorshap turghan Islam düshmenlirige qahshatquç zerbe bérip Islamning sheripini qoghididi.

Bügünki künde Sherqiy Türkistan musulmanlirining köp qismi ashkara, bir qisimi yoshurun besh waqt namaz oquydu. Bir ay roza tutidu. Zakat we höshrilirini hökümettin yoshurun halda kireklik yérige béridu. Pütün imkanliri bilen hajigha baridu. Ramizan, Kurban bayramlirini tentenilik ötküzidu. Hazir pütün Sherqiy Türkistanda 3 minggha yéqin mesjid – jami bolup, köp qismi helq teripidin yégni silinghan yaki hökümettin tölütüp élinghan. Sherqiy Türkistanda hökümet teripidin teshkillengen. Nahiye, sheher, aptonom rayon derijilik Islam jemiyetliri we Islam inistitodiki, shuningdek hökümet organliridiki musulmanlrning zor köp qismi qanuni yollar arqiliq Islamiyetni qoghdaydu we étiqadini yoshurun dawamlashturidu.

Bügüngiçe Islam dunyasining héçqandaq maddi yaki meniwi yardimige erishelmigen Sherqiy Türkistan musulmanliri 1990 – yillardin kéyin arqa – arqidin 3 qétm zor kölemlik quralliq urush élip bérip musteqiliq üçün shéhid berdi. Hazir yene peqet alahning mediti bilen özining Islami wijdanini qoghdap kelmekte we musteqil musulman dölet qurush yolida köresh qilmaqta.

(Sherqiy Türkistan Qullannamisidin Elindi)