SHerqiy Türkistangha Musteqilliq, Erkinlik We Démokratiye !

Tarix Sehipidin

Uygurlar

I   Uygurlarning Menbei
II  Uygur Hakimiyetliri
1) Uygur Beglikliri
2) Uygur Qaghanliqi
3) Genju Uygur Hanliqi
4) Idiqut Uygurlar Hanliqi
5) Qarahanilar Döliti
6) Çaghatay Hanliqi
7) Eretne Oghullari Hanliqi
8) Seidiye Hanliqi
9) Hojilar Hakimiyiti
10) Ili Sultanliqi
11) Hoten Hökümiti
12) Kuça Hanliqi
13) Yette Sheher Hanliqi
14) Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti
15) Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti

1. Uygurlarning Menbei

Bizning ejdatlirimiz bolghan qedimi Türkler Henzularning qédimki ejdatliri bolghan besh çong aqsaqal Huangdi, Juanshu, Diku, Yaw, Shünlar devrila (m.b. 26 – esirdin bashlap, m.b. 21 – esirning bashlirighiçe) Henzular bilen munasiwette bolup kelgen idi.

Henzularning 24 tarih dep atalghan tarihlirining deslepki bolghan "Tarihiy hatiriler" we bashqa menbe’eler bu heqte bizni ilmiy materiyallar bilen teminlimekte.

"Tarihiy hatiriler"de bayan qilinghan Chwenyiler, Guifanglar, Kunfanglar, Tufanglar, Hungyilar, Shünaular, Chwenzunglar we Dilarni qedimi Türkler deyishke tarihiy delillirimiz bar.

Dilarning bir qismi bolghan Qizildular Henzu tarihining m.b. 770 – yilidin m.b. 476 – yilighiçe davam qilghan "Bahar-Küz" devride Henzularning bügünki Shenshi ölkisi Changzhu nahiyisining shimalida we Henzular bilen arilash olturatti.

Tvlesler (Uygurlar) Qizil Dilarning evladi bolup, tilliri azghina perq bilen Hunçining özi idi. Tvlesler guruppisi içidiki Uygurlar hun neslidin bolup, kéyinki wey handanliqi (m. 386 – 532 yillar) devride tvleslar dep atilatti.

Uygur sözi uyushqan, birleshken, laçindek çaqqan hujum qilidighan menilerni bildürüdü.

Henzular bashqa milletlerning issimlirini toghra teleppuz qilalmighanliqi üçün Uygur namini Yuwenhe, Wuhu, Wiyhe, Huyhe, Huygu, Huje, Wuje ... dep her hil teleppuz qilghan idi. Mongghul helqidin bashlap Uygur (weyvur er) deyilidi. Yuqiridiki melumatlargha qarighanda Uygur nami VII esirde resmi otturigha çiqqan.

 

2. Uygur Hakimiyetliri

Bezi tarihçilar Uygurlarning siyasiy tarihini köpinçe urhun Uygur hanliqidin bashlaydu. Emeliyet Uygurlarning tunji hakimiyiti V esirde selingen boyida qurulghan Uygur belgilidur. Keyin Köktürkler bu tunji Uygur beglikini özlirige qoshuvalghan idi.

1. Uygur Beglikliri

Uygurlar deslep V esirning ahirqi yerimida selingan deryasi boyida bir beglik qurqan. VII esirning deslepki çarikide 6 qebile birligi bolghan Sir – tardushlargha qoshuldi. Kéyin Bugu, Tongra, Bayirqu, Qulupo qebililiri Uygurlargha qoshulup Uygur namini aldi. Begliri Erkin Tegin idi. 50 ming qoshungha ige idi. Erkin teginning wapatidin kéyin oghli Pusar Beg boldi. Tardushlar bilen birlikte m. 630 – yillarda Ilig qaghan oghli qomandisidiki Köktürk qoshunni yengdi. Bu devride Uygur begliki küçlinip, Pusar beg Ilteber unvanini qullandi. Ilteberlikning merkizi tola deryasi etrapida idi. Ilteber Tumit tardushlarni yengip ziminini kengeati, jenubqa – seriq derya terepke yürüshler qildi.

Tang (Çin) sulalisi II imperatori Li Shiming Uygur beglikini étirap qildi (m.646). Keyin on oqlarning beshigha keltürülgen Çin qorçiqi holuni yengip, Tashkent yeqinlirighiçe ilgirlidi (m.656) bundin kéyin Qapagha qaghan Uygur beglikini Köktürk Qaghanliqigha baghlidi. Uygurlar Köktürk qaghanliqi içide yashidi.

m. 745 – yili Köktürk hakimiyitini yiqqan Uygurlar Ötekende Uygur Qaghanliqini qurdi. Bu devride Uygurlar – Yaghlaqar, Utreghur, Körebir, Buqasigir, Avitar, Hezer, Oghuz, Yabutqar, Ayavirlardin ibaret 9 urughdin teshkil tapqan bir birlik bolup, bashkentliri Ordubaliq (kéyin Qara Balghasun) idi.

Uygur Qaghanliqi shimalda Qizlar, ghrbde Qarluqlar, Türgeshler, Basmillar hem Sekkiz Oghuz, Toqquz Tatar we Çikler bilen urush qildi. Hakimiyetlirini Enisey, Çu, Talas etrapliri, Iç Asia Kirolengiçe kengeyitken idi.

Bu devride Yenisey etrapida küçlengen qirghizlar m. 840 yili Uygur Qaghanliqigha bésip kirip, Qarabalghasunni igellidi. Qaghanni öltürüp ahalini qéliçlidi. Qaghan Uygurlar Hitay çigralirigha, Beshbaliq, Turpan, Kuçar we bashqa yerlerge köçti. Bu devrilerde yéngidin Hakimiyet qurushqa kirishtiler.

Orhun – Uygur Haqanliqining yiqilishidin kéyin qaçqan bir bölüm Uygurlar 150 – yildin beri Gansu rayonida yashawatqan qérindashliri yénigha keldi. Hitay bilen soda qudiliq munasiwetliride boldi.

M. 911 yili "Altun Tagh Haqanliqini" yiqitqan Ganju Uygurliri istiqlalini qolgha keltürüldi.

Ganju Uygurliri Qitanlargha, M. 1208de Tanghutlargha baghlandi. 1226 – yili Mongghol Hakimiyiti astigha kirdi. Genju Uygurliri tarihta Sériq Uygurlar deyildi. Hazir Yugurlar déyilmekte.

4. Idiqut Uygurlar Hanliqi

Orhun Uygur Qaghanliqi yeqilghandin kéyin Iç Asiya tereplirige köçken 13 qebile Tengri Taghliri, Beshbaliq, Turpan etraplirigha yerleshken idi. M. 856 – yili Menglik Tégin (Qarabalasaghunda Qirghizlar teripidin öltürülgen Qaghanning jiyeni) Qaghan boldi. Tibetliklerning Hitay Tajwuzigha qarshi turushta Uygurlarning yardimige muhtaj bolghan Hitay derhal Idiqut (Turpan) Uygur Hanliqini étirap qildi.

Turpan, Beshbaliq, Qumul etraplirida hakimiyetlirini sürdürgen Idiqut Hanliqi janubta Tibet, gherbiy Türkistandiki Qarluq rayoni bilen çegradash bolup, asasi sheherliri Turpan, Qomul, Beshbaliq, Ürümçi, Kuça, Qeshqerlerdin ibarettur. Idiqut Uygur Hanliqi M. 1368 – yilghiçe davam qilghan idi. idiqut Uyghur Hanliqi dewirde dewirde merkez Turpan bashta bolghini halda Budist medeniyeti nahayi rawajlanghan idi.

5. Qarahanilar Döliti

Qarahanilar Döliti Uygurlar, Qarluqlar, Çigiller, Yaghmilar, we Tohsilardin ibaret bolghan Türk qebiliri birliship, M. 848de Asiya qitesining kindiki bolghan Türkistanda Qarihanilar Dölitini qurdi. Bu döletning bash kenti nobiti bilen Qeshqer, Balasaghun, Semerqentler idi. Qarahanilar Döliti burunqi Türk Qaghanliqlirigha qarighanda rayonlarning köpini öz içige alatti.

Qarahanlarning 3 – Qaghani Sultan Satuq Boghrahan dewride bu rayonlirida yashighan helqler musulman boldi. Bu weqe Ottura Asiyaning geopolitik jehettin Islam dunyasigha qoghulushi noqtei neziridin büyük tarihiy ehmiyetke igidur.

M. 1046 – yili Qarahanilar Döliti tengri taghlirini çegra qobul qilip, qaghanliqini Sherqiy we Gherbiy Qarihanilar dep ikkige bölgen idi. Sherqiy Qarahanilarning hökümdari Arslan Qarahan – Büyük Haqan, Gherbiy Qarahanilarining hökümdari Bogra Qarahan dep ataldi. Ikki döletning birleshme nami "Haqaniye döliti" idi.

Sherqiy Qarahanilar döliti 232 yil yashidi we Qaraqitanlar teripidin 1130da munqeriz qilindi. Gherbiy Qarahanilar döliti 364 yil yashighandin kéyin Harezimshahlar teripidin 1212da munqeriz qilindi.

Çinggizhan wapadin burun imperatorluq zéminini gherbdin sherqqe qaritip tört oghlugha (Mongghulistanni asas qilghan halda) yiraq yerlerni çonglirigha, yéqin yerlerni kiçik oghullirigha bölüp bergen idi. Bu munasiwet bilen ikkinçi oghli Çaghataygha Gherbiy Türkistan, Maweraunnehir zeminliri tekken idi. Tarihta bu "Çaghatay hanliqi" dep atilidu.

Çaghatay Hanliqi 1227 – yildin 1369 – yilighiçe 142 yil davam qildi. Çaghatay hanliridin Tughuluq Tömürhanning oghli Ilyas Hoja devride Emir Tömür teripidin bu hanliqqa hatime berildi.

Çaghatay Hanliqi Nuqul Mongghul Hanliqi emes, çunki u devride Türkistanning yerlik hanliqi asasen Türki (Uygur) helqlerdin we hakimiyetni yürgüzüwatqan arstokratlarining köpi Uygur ziyaliliridin bolghaçqa, Mongghullarda Uygurlishish (Türklishish) jeriyani intayin téz sür’ette dawam qilmaqta idi. Uning üçün Çaghatay Hanliqigha Uygur hanliqi "deyish tarihiy emeliyetke tehimu uyghundur".

M. 1327 – yillidin 1343 – yilighiçe Beglik bolup, 1343 – yilidin 1381 – yilighiçe 38 yil anadoloda musteqil yashighan bir Uygur hanliqi. Merkizi deslep Sivas kéyin Qeyseri bolghan idi. Hanliqning Erzrum, Erzinjan, Sivas, Çorum, Bayburt, Sherqiy Qarahisar, Niksar, Merziqun, Aqsaray, Darende, Yozghat, Tunjeli, Gümushhani, Giresunning Jenubi, Malatyaning Shimal qisimlirini öz içige alatti. Hanliq kengeygen devirde – km 214 000, taralghan devirde km 142 000, yerge ige idi.

Sultan Alaiddin Ertene, Sultan Ghiyasiddin Muhemmed, Sultan Alaiddin bilen,

2 – Sultan Muhemmedler Anadolu Ertene oghulliri hanliqi idi.

Hitayda yézilghan Uygurlargha ait tarihi kitablarda, omumen Hitay metbe’elliride bu beglik hanliqqa dair melumat yoqtur.

8. Seidiye Hanliqi

Seidiye (Yeken) Hanliqi 1389 – yildin 1506 – yilghiçe bolghan 117 yil içide Tughluq Tömürhanning kiçik oghli Hizir Hoja handin bashlap 9 neper han Çaghatay hani süpitide Sherqiy Türkistan bilen Gherbiy Türkistanning bir bölümide Çaghatay Seltenetni sürdürdi.

M. 1514 – yili Seidhan Yerkentte Seidiye Hanliqini élan qildi. Bu Hanliq eng küçeygen devride shimal we ghrbi shimalda Éritish deriyesi, Ghulja we Yette su rayonini, Sherqiy Qoçu – Turpan, Beshbaliq, jenubta Çerçen, Hoten, Ladaq, Keshmir, Biluristan, Pakistan, Gherb we Gherbiy jenubta Qeshqer, Perghane, Wahan, Bedeshqanlarghiçe bolghan keng bir rayon Seidiye Hanliqigha tewe bolghan idi.

Bu hanliq 1506 – yildin 1682 – yilghiçe 182 yil dawam qildi. Hidayetular Appaq Hojining hiyaniti bilen Jungghar Monghgul hanliqi Seidiye Hanliqini yiqititi.

Seidiye Hanliqning ahirqi yillirida Jungghar Mongghulliri küçlinip Aldan Qontaji bashçiliqida Jungghar Hanliqi quruldi.

Bu waqitta hakimiyet sewdasigha muptila bolghan köçmen hojilardin Hidayetulla Hoja 1676de Seidiye Hanliqining hani Ismail hangha qarshi qozghilang küterdi. Muritlirining yardimi bilen Yerkentni qoligha aldi. Ismail hanni esir élip özini han elan qildi.

Köp ötmey Seidiye Handanidin Muhemmed han, Hidayetulla Hojini meghlup qilip Yerkentni qayturup aldi. Ghuljigha Hidayetulla ghaldangha seghindi we uningdin eskeri yerdem soridi. Helidin béri alte sheherge köz tikip turghan ghaldan 1679 – yili 60 000 kishilik qoshun bilen alte sheherge yürüshke çiqti. Muhemmet emin han Aqsuda küçlük qarshiliq körsetken idi. Appaq Hoja Qeshqer we Yerkentte öz muridlirigha teshwiq qilip, ularni ayaqlandurdi. Muhemmet Imin han bashkenti Yerkenttin çékinishke mejbur boldi. Ghaldar Aqsu, Qeshqer we bashqa sheherlerni asanla igellidi. Yerkentni qorshighan ghaldan Muhemmet Imin hanning küçlük mudapiesige çarsiz qalghan idi. Mushundaq jiddi bir peytte Appaq Hoja sépil içidiki muridlirini ishqa sélip, sheherning derwazisini açquzdi. Netijide Muhemmet Imin han shéhid boldi, sheher helqi Jungghar Mongghullirining qetliamigha uçurdi. 170 yilliq bir milliy dölet yiqildi. Jungghar qorçighi Hideytulla 1688 –yili yéngidin hanliq tehtige olturdi. Mongghullar uninggha "Abaq" unwanini bergeçke Hideytulla "Appaq Hoja" ataldi. Bu tarihtin bashlap Hideytulla we uningdin kéyinki 13 neper hojilar höküm sürgen 1688 – yildin – 1863 – yilghiçe bolghan 175 yilliq dewir "Hojilar hakimiyiti dewiri" dep ataldi. Bu dewirde teriqet tonigha uralghan bu hojilar "Aq taghliq", "Qara taghliq" bolushup, Sherqiy Türkistanning jenubiy qismini teshkil qilghan alte sheher rayonida ikki esirge yeqin saltenet sürdi.

10. Ili Sultanliqi

19 – asirning otturlirida Ili we Yette Su rayonida Sherqiy Türkistanning hemme yerlerdin köçüp kelgen we köçürüp kélingen Uygurlar (Tarançilar) Hitaydin sürgün qilinghan Tungganlar we çegra saqlash üçün Manjuriye tereplerdin köçürülüp yerleshtürülgen Tunggus qewimliri (Shweler, Daghurlar) we az sanliq Hitaylardin ibaret 4 türlük helq bar idi. Uygurlar 70%, Tungganlar 10%, Shiwe, Daghur, Hitaylar 20% idi. Shiwe, Daghurlargha Hitay hökümiti ishinetti, ularning hemmisi qoralliq bolup, hökümetning üstide idi. Pütün éghirliq zulum Türki helqler we Tungganlar üstide idi. Shuning üçün Hitay zulumigha qarshi urushta Tungganlar Türki helqlerning ittipaqdeshi idi.

M. 1861 – yili Ili we Yettesudiki Tungganlar Uygurlar bilen birliship, Hitaygha qarshi inqilap bashlidi. Bir yilçe élip berilghan japaliq urushlar netijiside inqilapçilar ghalip bolup, Jangjun turghan Küre shehrini ishghal qildi. Jangjun bashliq pütün Hitaylarni we ulargha hizmet qilip, yerlik helqni qanliq basturghan Shiwe - Daghur yallanma eskerler qéliçtin kéçirildi.

Uygurlar Tungganlar bilen birlikte hökümet qurghan bolsimu, Tungganlarning bézi hiyanetliri tüpeyli Tungganlar bilen Uygurlarning arisi buzulghan idi. Uygurlar Islam usuli we Türk en’enisige uygun bir hökümet qurup, Elahanni sultan saylidi. Uygurlar bilen Tungganlar arisida qanliq mujadile bashlinip ahirida Ghulja wilayiti Tungganlargha, Astin Ili we Yette Su wilayetliri Uygurlargha qaldi.

M. 1869 – yili Yaqupbeg hujum qilip Ghuljini aldi. Astin Ili we Yette Sudiki Uygurlar hökümetke bir miqtar harij berish sherti bilen Yaqupbekke baghlandi.

1871 – yili Ghuljini yene Tungganlar b°siwaldi. Uyghurlar musteqilliqini elan qildi. Keyinçirek Ghuljimu Uygurlar hökümitige tewe boldi. Bu hökümet 1877– yili kéyinmu Hitay tujwuzçi qoshunigha qarshi özlirini muwapiqiyet bilen mudapie qildi.

1880 – yili Rossiye eskerliri Ili we Yette Su rayonlirigha tajawuz qilip Ghulja sultanliqini yiqitti. Ela sultan ahirqi yillirini Almatida ötküzdi.

11. Hoten Hökümiti

M. 1863 – yili Hoten muptisi Hebibulla Haji we oghulliri Abdurahman Han, Ibrahimhanlar bashçiliqida Qariqashta teshkillengen helq Zawa yezisidiki Hitay eskerlerge hujum qilip ghelbe qildi we qurallandi.

Çomaq, palta, piçaqlar bilen qurallanghan 30 – 40 ming adem içige hujum qilip, Ilçi shehrini aldi, 4 mingdin artuq Hitaylar musulman boldi.

Helq Hebibulla Hajimni Hoten hökümitige bashliq saylidi, oghli Abdurahman han wezir boldi. Gherbte Gumidin bashlap, sherqte Çarqiliqqiçe bolghan yerler azat qilinip, Hoten hökümitige qardi.

Qeshqer hakimiyitini qolgha alghan Yaqupbek 1866 – yilning ahirida öz ara istiqlallirini étirap qilish we dostluq muahidisi imzalash üçün Hotenge bir elçiler ömügi ewetken idi. Buningdin hursen bolghan Haji Pasha dostluq kélishimi tüzüp imzalidi, Qeshqer – Hoten arisida yahshi bir dostluq peyda bolghandek köründi.

Hoten helqi Haji Pashani bek himaye qilatti, Hotenni urush bilen elishqa közi yetmigen siyasi qurnaz Yaqupbek Hotenni hile we hiyenet yoli bilen elishqa qarar berdi.

1867 – yili Yaqupbek Haji Pasha atimizni ziyeret qilip kelimen digen nam bilen mingdin artuq talanghan yigitlirini elip yolgha çiqti.

Arqidin 12 neper atliq eskerge bölünüp arqa – arqidin Hotenge kelmekte idi. Ularni qarshi elish üçün kelgen Hebibulla Hajimni Yaqupbek Zawide hile bilen tutup oghli Ibrahimjan bilen bent halette Qeshqerge yollidi we yolda shehid qilindi.

Hotenlikler bilen urushta Qeshqer eskerliri ghelbe qildi. 1863 – yildin – 1867 – yilghiçe 4 – yil seltenet sürgen Hoten Hebibulla Haji Pasha hökümiti yiqilip, Hoten Yette Sheherge hanliqning bir wilayiti bolup qaldi.

12. Kuça Hanliqi

M. 1863 – yili Çaghatay Hanliqning 25 – hani Tughuluq Tömürhanni musulman qilghan Mewlana Ershiddinning ewlatliridin Kuçaning teriqet murshidliridin bolghan hojilar bir mehpi teshkilat qurdi.

Bu waqitlarda Kuçada bir neççe ming köpliktiki Majular hizmitidiki qoralliq musulman Tunggan muhajirliri bolup, eyni waqitta ular Kuçadiki teriqet murshidliri bolghan hojilarning muridliri idi.

Bu munasiwet bilen qoralsiz teshkilatçilar Tungganlarni öz teripige tartti, Uygurlar we Tungganlardin terkip tapqan bu mujahidlar sheherge hujum qilip, Kuça shehrini fethi qildi.

Mujahidlar birliship Kuça helqni qurup, eng çong murshidliri bolghan Rashiddin han hojini han qilip uninggha Han Hoja unwanini berdi.

Arqidinla Han Hojining iniliridin Jamaliddin Hoja qomandanliqida yolgha çiqqan bir qançe ming esker, yéngidin qoshulghan pidailar Bay, Aqsu, Üçturpan sheherlirini fethi qildi.

Yene Han Hojining burader zatliridin bolghan Is'haq Hoja ikki ming besh yüz kishilik bir quwwet bilen yolgha çiqti. Islam helpe qatarliq kishiler yetekçilikide nurghun pidailar qoshuldi. Bügür, Korlar, Qarasheher, Turpan, Ürümçi, Jimisar, Guçung, Qutubi, Manas, Shiho sheherlirini fethi qildi. Buningdin kéyin Sherqiy Türkistanning sherqidiki muhim ikki sheher bolghan Qomul Bariköl sheherlirini fethi qilmaq üçün Ishaq Hoja eskeri quwitini ikkigq ayrip, bir bölimini Bariköl terepke yollap, yene bir bölümi bilen özi Qomulgha yürüsh qildi. Bariköl elinip, Qomul elinish aldida turghan bir peytta Ishaq Hoja Kuçagha çaqirildi.

Kuça mujahidliri Sherqiy Türkistanning gherbidin shrq çegirisighiçe bolghan orta qismini feth qildi. Teritoriye jehettin eskeri jehettin bolsun Yaqupbek, Habibulla Haji, Ela Sultanlargha qarighanda Kuça Hanliqi küçlük idi. Pütün Türkistan mujahidlirining Kuça hökümiti bayriqi astida toplinishida shek shubhi yoq idi. Lekin Kuça hökümitining maghrur siyasiy hataliri bu bu qanaetning eksiçe netije bérip, ghayet pajielik aqibet bilen tügidi. Bu bir tarihiy we siyasiy sawaqtur.

Qanliq urushidin kéyin Kuça Hanliqi zeipleshti. 1867 – yili Yaqupbek Kuçagha yürüsh qildi. 1863 – yildin 1867 – yilghiçe seltenet qurghan Kuça Hanliqi shundaq qilip yiqildi.

13. Yette Sheher Hanliqi

Perghaniliq Buzuruqhan Töre bilen Qeshgerge kelgen Yaqupbek uyushturghan zerbisi bilen hakimiyetni qoligha alghandin kéyin 1863 – yili Qeshqerni, 1864 – yili Yerkentni aldi we Qeshqerde tehtke olturdi. 1865 – yili Hotenni, 1866 – yili Tertibi bilen Aqsu, Kuça, Korla, Turpan, Ürümçi, Manas we Ghuljilarni aldi. 1869 – yili Seriqqolni aldi. Shundaq qilip shimalda Çöçek, Altay, sherqte Qumul, Bariköl Harij Sherqiy Türkistanning pütün zemini Yaqupbek hakimiyitige qaridi. 1870 – yili Yaqupbek Türkiye sultani Abduleziz namigha hutbe oqutup, pul quydurdi. Osmanli dölitige tabiitini bildürdi. Shuyili Enggliye bilen Russiye Yette Sheher hanliqini etirap qildi.

Kéyinçe Manjur imperatorliqi qoshunigha yengilgen Yaqupbek 1876 – yili 57 yéshida zeherlinip öldi. Yaqupbekning çong oghli Bekqurbeg Qeshqer, Yerkent we Hoten wilayetliride 1878 – yilning ahirghiçe hanliqni saqlap qaldi. Ahiri Parghanige çekindi. Shuning bilen 15 yil seltenet sürgen Yette Sheher Hanliqi munqeriz boldi.

Manjur sulalisi Sherqiy Türkistangha Hitay tilida "Yengi zemin" manisidin "Shinjang" namini tangdi.

Sherqiy Türkistan "ezeldin" bizning yerimiz deydighan Hitay mustemlikiçiliri üçün "Yengi Zémin" digen isim öz – özidin rassa kelishtürüp kaçatlimaqtin bashqa nerse emestur.

14. Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti

1931 – yili Sherqiy Türkistanning Qomul wilayitida partilighan azatliq we istiqlal mujadilisi 1933 – yilighiçe pütün Sherqiy Türkistangha yéyilghan idi. Ölkining hemme yerliridiki Hitaylar meghlub bolup, perishan boldi we yoqitildi. Netijide tarihiy merkez shehri Qeshqerde 1933 – yili 12 – noyabir küni Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti quruldi.

Bu waqitta milliyetçi Hitay hökümiti içki urushlar bilen meshghul bolghini üçün, Sherqiy Türkistangha çolisi tegmeytti, esker çiqiralmaytti. Lekin Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti yashighan teqdirde, Rus asaritidiki Gherbiy Türkistan, Azerbeyjan, Idil – Oral, Kapkaz, Qirim qatarliq ölkilerge tesir qilip, nemune bolushtin qorqqan Sowet Rossyasi u künlerde yalghuz yetim Ürümçidila muhasirda qalghan Hitay Gomindan Shingsisey bilen mehpi anglashti, zamaniwiy qorallar top mashiniliri, tanka we ayrupilanlar bilen qorallanghan qizil armiye qushunlirini Sherqiy Türkistangha kirgüzüp, Hojaniyaz Hajining qoli bilen bu jumhuriyitimizni yoqatti.

15. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti

Azatliq we istiqlal yolida mujadilisini dawamlashturghan Sherqiy Türkistan helqi 1944 – yili Ghulja wilayitida milliyetçi Hitaylargha qarshi yene qozghaldi. Bu waqitlarda Rus – German urushi ruslarning paydisigha qarap ilgirlimekte idi. Sherqiy Türkistan inqilabigha arlishish pursitige ige bolghan Ruslar Ghulja inqilapçilirigha yardem berdi. Shuning bilen 1944 – yili oktebirde Ghulja, Tarbaghatay, Altay 3 wilayetni içige alghan "Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti" quruldi.

Bu jumhuriyet kiçik, yash bir jumhuriyat bolushigha qarmay milliyetçi Hitay armiyisini maghlub we perishan qilishi, Sowet asaritidiki Türk ölkilirige bolupmu qoshna Gherbiy Türkistangha tesir körsitishi sowetlerde qorqush endeshisi peyda qilghanliqtin Ruslar türlük hililer ishlitip, yash Sherqiy Türkistan Jumhuriyitini Hitay milliy hökümiti bilen sülhe tüzüshke zorlidi. Shuning bilen 1946 – yili ikki hökümet arisida 11 maddiliq betim imzalinip, betim rohi boyiçe Hitay bilen birleshme hökimet quruldi.

Sherqiy Türkistanning yeqinqi zaman tarihida qurulghan ikki musteqil Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti özlirini "Izilgen Milletlerning Hamisi" dep jarsalghan Sowet Rossiyasi yoqitip berdi.

© 2000 ETIC. Her Heqqi Saqlinidu. Ahirqi Tüzütüsh: 01/11/2002 21:27  A Qaraqash