Sherqiy Türkistanning Qorchaq Reyisliri

2007 - yili 12 – ayning 28 – küni Ürümqide chaqirilghan < aptonom rayonluq 10 – nöwetlik xelq qurultiyi dayimi komutéti > ning 35 – qétimliq yighinida, < aptonom rayon > ning sabiq qorchaq reyisi Ismayil Tiliwaldining sewebi hazirghiche eniq bolmighan istipasi qobul qilinip, unung ornigha, < aptonom rayonluq partikom > ning muawin sekritari Nurbekri, < aptonom rayonluq xelq hökümiti > ning wakaletchi reyislikige atighanliqi elan qilinghan idi, eger tasadipi birer zor özgürüsh bolmisa, bu qétim Ürümqide chaqirilghan, < aptonom rayonluq 11 – nöwetlik xelq wekiller qurultiyi > ning 1 – omomi yighinida Nurbekri, < aptonom rayon > ning resmiy reyislikige teyinlengen idi.

Shundaq bolghanda Nurbekri, Sherqiy Türkistan manju impiratorliqi teripitin mustemlike qilinip, unung nami resmiy yosunda < Xinjiang > dep özgertilgen we Xitaygha qaraydighan bir memuri ölkige aylanduruwélinghan 1884 – yilidin buyanqi Sherqiy Türkistanning 8 – qorchaq reyisi bolup hisaplinidu.

Qorchaq reyisler heqqide

Sherqiy Türkistan Xitayning bir ölkisige aylandurulghan 1884 – yilidin, taki Qing sulalisi aghdurulghan 1911 – yiligha qeder bu rayon mustebit, dektator manju we xitay waliliri teripidin zalimlarche idare qilinip kélindi.

Zhung hua minguo qurulghan 1911 – yilidin taki 1947 – yiligha qeder Sherqiy Türkistanni idare qilghan omomiy wali yaki ölke reyislirining hemmisi Xitay bolup, ularmu Qing sulalisi dewridiki zalim we rehimsiz dektatorlarning yerlik xelqqe qaratqan qanxorluq siyasitige eynen warisliq qilidi.

Qisqisi, 1884 – yilidin, 1947 – yilighiche bolghan yérim esirdin köpirek bir mezgilge qeder mustemlikichi hakimiyetler Sherqiy Türkistanda yerliklerdin bolghan qorchaq omomiy wali yaki qorchaq ölke reyisi ishletmidi.

Mehsut Sabri Bayquzu

Sherqiy Türkistan tarixining tunji qorchaq reyisi uyghur Mehsut Sabri Bayquzu bolup, Guo mindang hökümiti teripidin 1947 – yili 5 – ayda < Xinjiang ölkilik hökümet > ning reyislikige teyinlengen Mehsut ependi, 1949 – yilining beshigha qeder bu wezipisini dawamlashturdi.

Eyni chaghda Sherqiy Türkistandiki milletchilik herikitining wekili hisaplanghan Mehsut ependi, hazirgha qeder wezipige teyinlengen qorchaq reyisler ichide öz xelqighe ijabi tesir qaldurghan we kommunist xitay hakimiyitining ziyankeshliki bilen hayatidin ayrilghan birdin – bir shexistin ibaret.

Burhan Shehidi

Sherqiy Türkistanning ikkinchi qorchaq reyisi Tatar Burhan Shehidi bolup, 1949 – yilining beshida Guo mindang hökümiti teripidin Mehsut ependining ornigha < Xinjiang ölkilik hökümet > ning reyislikige teyinlengen Burhan Shehidi, 49 – yili 10 – ayda Guo mindang hökümiti aghdurulup, Xitay kommunistik armiyesi Sherqiy Türkistanni ishghal qilghandin keyinmu yene Kommunist Xitay hakimiyiti teripidin qayta < Xinjiang ölkilik hökümet > ning qorchaq reyislikige teyinlendi we taki 1955 – yili 10 – ayning 1 – küni atalmish < Xinjiang Uyghur aptonom rayoni > qurulghangha qeder unung reyislik wezipisi dawam qildi.

Hemme dewirge mas kélidighan meydansiz, ghurorsiz xarektirge ige Burhan Shehidining ismini Sherqiy Türkistan xelqi, < yumulaq tawuz > digen bu uqum bilen oxshash menide ipade qilip kelmekte.

Seypidin Ezizi

1955 – yili 10 – ayning 1 – küni Uyghurlardin Seypidin Ezizi < Xinjiang Uyghur aptonom rayoni > ning reyislikige teyinlendi, unung reyisliki taki 1978 – yili 1 – ayghiche dawam qildi, undin bashqa Seypidin Ezizi yene 1972 – yili 7 – aydin, 78 – yili 1 – ayghiche, < Xinjiang uyghur aptonom rayonluq partikom > ning sekritarliqinimu öz üstige alghan bolup, Seypidin Ezizi hazirgha qeder < aptonom rayonluq partikom > ning sekritari bolghan birdin – bir uyghurdin ibaret.

Ismayil Emet

Sherqiy Türkistanning 4 – qorchaq reyisi uyghur Ismayil Emet bolup, u, 1979 – yili 9 – ayda Seypidin Ezizining ornigha < aptonom rayon > ning reyislikige teyinlendi we unung reyisliki 1985 – yili 12 – ayghiche dawam qildi.

Tömür Dawamet

1985 – yili 12 – ayda uyghurlardin Tömür Dawamet, Ismayil Emetning ornigha Sherqiy Türkistanning 5 – qorchaq reyislikige teyinlendi we unung reyisliki 1993 – yili 12 – ayghiche dawam qildi.

Ablet Abdurishit

93 – yili 12 – ayda Tömür Dawametning ornigha teyinlengen 6 – qorchaq reyis Ablet Abdurishit, taki 2003 – yili 1 – ayghiche bolghan 10 yilgha qeder bu wezipisini dawamlashturdi we Sherqiy Türkistan tarixida Seypidin Ezizidin qalsila eng uzun qorchaq reyis bolghan shexistur.

 
Ismayil Tiliwaldi

2003 – yili 1 – ayda Uyghurlardin Ismayil Tiliwaldi, Ablet Abdurishitning ornigha Sherqiy Türkistanning 7 – qorchaq reyislikige teyinlendi we unung reyislik wezipisi 2007 – yili 12 – aygha qeder dawam qildi.

Yuqarqi 7 neper qorchaq reyisning ichide, tunji reyis Mehsut Sabri Bayquzudin bashqilirining hemmisining teqdiri oxshash bolup, ular reyislik wezipisidin élinghandin keyin, Xitay merkizi hökümiti ularni quruq östengge mirap qilip, mensiwini östürgen bahane bilen Bei jinggha yötkep ketti.

Mehsud Sabri Bayquzu bolsa 1951 – yili Xitay kommunistik hakimiyiti teripidin < milletchi unsur > digen nam bilen qolgha élinip türmige tashlandi we 52 – yili Xitay türmiside qiynap öltürüldi.

Nurbekri

Hazirgha qeder wezipige teyinlengen qorchaq reyislerning xarektirige, alahidiliklirige we shundaqla ular mensepke teyinlengen dewirlerdiki Sherqiy Türkistanning siyasi weziyitige qaraydighan bolsaq, Xitay kommunistik hakimiyitining her bir qorchaq reyisni teyinligen chaghda, melum bir siyasi meqsetni we nishanni közde tutqanliqini körüwélish tes emes.

Axirqi qorchaq reyis Nurbehrige kelsek, Sherqiy Türkistanning siyasi weziyiti intayin murekkep bir dewirge qedem qoyghan bügünki künde unung tuyuqsiz qorchaq reyislikke teyinlengenliki hergizmu tasadipiliq emes, unung bu wezipige qoyulushi, bundin keyin Sherqiy Türkistanning üstiqurulma saheside, yeni maarip, edibiyat – senet we diniy sahede jiddi bir edilogiyelik tazilash élip bérilidighanliqining, Xitay hakimiyitining bu sahelerge qaratqan basturush we atsimilatsiye qilish siyasitining yenimu chongqurlashturilidighanliqining eniq bisharitidin ibaret, chünki Nurbehri 1983 – yili < Xinjiang uniwersitéti > ning siyaset fakultitini püttürüp mensep tutqan hazirghiche bolghan mezgil ichide, Xitay hakimiyitining yuqarqi sahelerde élip barghan basturush heriketlirining eng aktip we eng sadiq kaltekchilirining biri idi, meyli 80 – yillardiki milliy oqughuchilar demokratik herikitini basturushta bolsun, < idilogiye sahesidiki milliy bölgünchilikke qarshi turush herikiti > de bolsun, yaki diniy we tarixiy eserlerni köydürüsh, < qosh tilliq maaripni chongqurlashturush herikiti > de bolsun Nurbehrining oynighan roli chong bolghan we shu seweptinmu Xitay hakimiyiti uni keyin < aptonom rayonluq partikom > ning siyasi we idilogiye sahesige mesul muawin sekritari qilip östürgen idi.

Nurmebhrining 1 – ayning 16 – küni Ürümqide chaqiriliwatqan < aptonom rayonluq 11 – nöwetlik xelq wekiller qurultiyi > da bergen < Hökümet xizmitidin doklat > timu, bundin keyinki 5 yil ichide < muqimliq xizmiti > ge alahide ehmiyet béridighanliqini, Diniy sahege qaratqan bashqurushni yenimu kücheytip, Dinni sotsiyalizim ishlirigha maslashturidighanliqini, < 3 xil küchler > ge qattiq zerbe béridighanliqini, < wetenning birliki > we < milletler itipaqliqi > ni qoghdashqa alahide ehmiyet béridighanliqini tekitligenliki, bundin keyin Sherqiy Türkistanning milliy edibiyat – senet, maarip we diniy sahesining teximu zor siyasi besimgha we atsimilatsiye xewipige duch kélidighanliqini ochuqche körsütüp turmaqta.