Bu Kimning Gunahi?

Yéqinqi yillardin béri Sherqiy Türkistandiki islamdin Xiristiyangha köchkenlerning sani közge körinerlik derijide köpiyipla qalmay missionerlik paaliyetliri, Xiristian dinigha kirish arqiliq gherp döletlirige kéliwélish pursitige érishken bezi bir Uygurlarning Uyghurlargha qaratqan asasliq pa'aliyetlirige aylinip qaldi. Nime üchün Uyghurlarda étiqad özgertish ewjige chiqidu? Bu islamning gunahsimu? Birinchi soalgha jawap bérishtin burun ikkinchi soalni aydinglashturup qoyghum keldi, chünki Uyghurlarning islam dinini tashlap bashqa dingha kirishi hergizmu bashqa dindin heqiqetni tépiwalghanlighidin Islamdin heqiqetni tapalmighanlighidin emes, belki ehtiyajliri tüpeyli, Islamgha bolghan chüshenchisining ajiz bolushi tüpeyli asanla dinini özgertti. chünki Xiristian missionerlirimu xelqqe heqiqetni körsitip qayil qilalighan emes, ta hazirghiche ular dunyaning hemme yéride, qeyerde ajiz we namrat xelq bolsa qeyerde dinsiz helq bolsa ularni pul we menpeet arqiliq, Islam memliketliridiki meghlubiyetlerni ,tengsizlik we dushmenliklerni islamning gunahi qilip teswirlesh arqiliq qaymuqturup öz dinini qobul qildurup keldi. Missionerlik paaliyetlirimu emilyette noqul haldiki dinni teshwiq qilish paaliti emestur chünki bu apaliyetning sheklidinla melum mehsetler asasidiki murit sétiwélish ikenligi chiqip turuptu, bu heqte qaysidu bir gherp yazghuchisi bir afriqiliqning “ missionerler zéminimizgha kelgende ularning qolida injil bizning qolimizda yer bar idi, hazir ularning qolida yer bizning qolimizda injil qaldi” digenligini yazghan idi. Shundaq bolghan iken, bu qandaqmu Islamning gunahsi bolsun? Undaqta kimning gunahi? Bu elbette Uyghurlarning hazirqi ijdimai, siyai, ihtisadi we dinni ehwali bilen zich baghlinishliq bolghan nahayiti keng dairidiki bir soal bolup, yenila Uyghurlarning nime üchün öz dinini shunche asan özgertkuchi bir millet bolup qéliwatqanlighini we buni keltürüp chiqarghuchi amil( gunahkar) qisqiche tohtulup otushke toghra kélidu:

1. Islamgha bolghan chüshenchining toluq bolmaslighi, we yeterlik Islam terbiyesige érishlemeslik

Xitay hökümitining Islam dinini Sherqiy Türkistanda “qanunsiz din” we “qanunluq din” dep ikkige ayrishi hergizmu tasadipiliqtin emes, bu del bir chalmida ikki pahtekni soqush siyasiti bolup, Xitay hökümiti bir tereptin öz siyasitige menpi tesir bermeydighan, mustemlikichilikke tehdid hisaplanmaydighan dinni paaliyetlerni, yeni markizim idiyisi bilen yughurup burmilap yasap chiqqan islam idiyisini we Uyghur xelqini tizginleshte ehmiyetlik bolghan hurapatliq idiyilirini, islam idiyisi yaki islam dini dep teshwiq qilip xelqara jemiyette özlirini dinni erkinlikni yolgha qoyghan qilip körsetse yene bir tereptin, heqiqi islam idiyisini toghra yolda terghip qilghuchilarni tutqun qilip qirip tugitish arqiliq, Uyghurlarning milli kimligining muhim bir qismi bolghan dinni mewjutlighini yoq qilip keldi.
Siyasi kengeshte imam terbiyelesh we terbiyeligen imamliri arqiliq xelqni qaymuqturush del mana buning misali. Siyasi kéngeshte terbiylengen herqnadaq imam Qur’an bilen communistic partiyening menpeeti toqunushup qalghanda Qur’anni qurban qilip munapiq bolidu, eger bundaq qilmighanda ular hitay teripidin alliqachan yughushturiwétilgen bolatti. Ular xelqni bihutlashturush qulluqqa boysunushqa kondurushke hizmet qilish üchün her hil tetur teshwiqatlarni élip baridu: 1990- yili Ürümchidiki bir meschitte, bireylen imamning: kimki bu dunyada yoqsuzluq we ezilish, japa ichide yashisa u dunyada Alla uninghga jennetni ata qilidu” digen nutqigha qarita “ Quranning qeyiride shundaq deptu? qolungda bu toghrida Alla bergen hojjet barmu?” dep soal sorighanlighi üchün gumanliq dep qarilip kéyin türmige tahslanghan.

“ Dölet menpeeti birinchi” digen kitapning aptori Xitay hökümitining Sherqiy Türkistanni tetqiq qilishqa qoyghan siyasi guruppa ezasi Madazheng öz kitawida “ ularning yüz közini étiwélishigha, we yaki dinning tereqqiyatqa tosqunluq qilidighan tereplirini qobul qilishgha yol qoyush kérek,” dep yazidu chünki Xitay Uyghurlarning radikal idiye we xurapatliqni din süpitide qobul qilip,qarangghuluq ichide yashishini arzu qilatti we shundaq bolghanda özlirining controllighining asangha chüshidighanlighini biletti.

Xitay hökümiti, Qur’anning terjimisini özliri terbiyligen satqin imamlar arqiliq her hil shekilde burmialp tepsiri qildurup, sofisimliq idiyisi we bashqa passip idiyiler bilen esirlerdin béri, Uyghurlarda shukri qilish we qulluq idiyisini yétildürüp keldi. Buningliq bilen nurghun kishillirimizning kallisini tuman qaplap ketti, toghra Islam terbiyisige érishelmidi. emma mustemlike hayattin nepretlengen, qulluqqa , passip hayatqa nepretlengen nurghun ilghar yashlirimiz, buning hemmisini Islamdin kördi we Islamdin nepretlendi. Chünki ular islamni chüshenmeytti, chünki Sherqiy Türkistanda toghra Islam teshwiqatigha islamdin kélidighan muhebbetke hichqachan yol qoyulmidi. Del ene shundaq peyitte Xiristian muritliri bu qaymuqqan xelqning aldida peyda boldi we ularning turmushtiki qiyinchiliqlirigha yardem qilip mehri muhabbitini ipadilidi, Ularning kallisigha toghra hayat yoli süpitide Xiristian dinini singdurushke urundi

2. Dinni eqidisining suslishshi

Uzun muddet mustemlike astida yashash , bolupmu bir dinsizliq mediniytining uzun muddetlik hokumranliq tesiri astida yashash , shundaqla eqilghe sighmighudek derijidiki dinsiz Xitay köchmenlerning yamrap kétishi, mediniyet almishish we surkilishlerni béshidin kechürüsh netijiside, birmunche rohiyiti ajiz Uyghurlirimizdikidiki dinni eqide mukemmelliktin susluqqa, qiziqtin motidilikke we motidillitin hetta putunley sowushqa qarap yüzlendi. Netijide özlirini musulam dep ataydighan emma Islamning qaide qanunlirigha emel qilip ketmeydighan bir millet bolup shekillendi. U bolsimu nurghun Uyghur yahsliri Islamda cheklengen choshqa gosihini yimigini bilen haraq ichetti, bolupmu hökümet orunlirida ishleydighan Uyghurlarning hemmisi digudek, hökümetning chekliginini Allaning aldida bir bahana qilishiwalattide, namaz otimeytti kéyinche bundaq namaz otigenni körgili bolmaydighan öyde chong bolghan balilarning hemmisi namaz digenning nimiligini bilmeydighan bolup chong bolushti.

Özini musulman deydighan nurghun Uyghur ayallirimu, Islamdiki haya bilen qilche kari bolmighan halda bedenlirini heddidin tashqiri echiwalidighan hetta haraq ichidighan bolup ketti turmushning bésimi , ihtisadi we siyasi bésim we kemsitishlerge berdashliq bérishke amalsiz qalghan rohiyiti ajiz Uyghurlarning köpinchisi haraq sharap hetta zeherlik chekimlikni keypi sapani özlirini élip qechish bu rehimsiz dunyani untulush yoli qilip talliwaldi. Netijide , islamdila emes belki injildimu cheklengen nurghun muhim eqidiler özini musulman deydighan Uyghurlarning hayatigha singip kirdi. Islam dinining suslishishi Islamgha bolghan bilimining kemchil bolushi, bashqa din we közqarashlargha bolghan yengish kuchini ajizlashturiwetti mana bu bahsqa dingha köchüshtiki Uyghurladiki yene bir eqli ajizliq.

3. Rohi we maddi jehettiki namratliq

• Meghlubiyetning we namratliqning menbesini dindin izlesh, we quruq tilek közligen menzilige yetelmigende, we ihtisadi namratliq ichide öz étiqadidin gumanlinish.
Xitay hökümitining Uyghur larning iqtisadini talan taraj qilishi tüpeyldidin kélip chiqqan ihtisadi bésim we ishsizliq,namratliq Sherqiy Türkistandiki Uyghurlargha yoqitishtin bashqa nerse ata qilmidi. Yoqitish bekmu qorqunuchluq nerse, u sizge igiz hangdin chüshüp kétiwatqandek tuyghu béridu, ene shu chaghda insane nimini izdeydu? Eng ahirqi umitni yeni ésiliwélish mumkin bolghan birer dereh kötigini izdeydu. Xiristiayn muritliri del ene shu hangdin chüshüp kétiwatqan bezi Uyhurlargha uchrap qalidighan qiyadiki dereh kötigi süpitide del peytini tepip peyda boldi. Mana bu xil ehwaldiki Uyghurlar missionerlarning peshige ene shu derex kotigige pulangliship turush üchün ésilghandek ésildi, emilyette ular özlirining zadi qanchilik ésilip turidighininimu bilmeytti. meshhur hazirqi zaman Uyhgur kuldurguchisi Hisamning bala chaghlirimda mundaq bir letipe éytqanlighi ésimde:
mollam mehellidiki bir yashqa: “ insanlar üchün xalisane ish qilsang Alla séning ishliringni asan qilip tiligingni béridu, shunga yash bolghandikin, biligingning kuchi bilen bir köwrük yasap qoyghan bolsang sawap tapatting “ deptu. Héliqi yash nahayitimu namrat iken u köwrükni yasap bolupla qilghan yahshi ishi üchün Alladin bayliq tileptu. Ikki kün ötüptu üch kün ötüptu héliqi yashning qoligha yenila héchbir yerdin pul kirmeptu, shuning bilen u mollamning yénigha bérip: “ hey mollam, men silige dep qoyay, etigiche hudayim berse berdi bolmisa yasighan köwrügumni buziwétimen” deptu. Hazir oylisam öz waqtida hisam bu letipini sewepsiz toqimighan iken.

• Bahsqa dinlar bilen Islamni sélishturghanda heqiqetni sélishturmastin, bashqa dingha ishenguchilerning muweppeqiyiti bilen Islamgha ishenguchilerning maghlubiyitini sélishturush
Nime üchün pütün urush we namratliq Islam élide yüz béridu? Hirstian dinidiker nurghun ilim menbesini ashu Ereplardin alghan turuqluq shunche tez tereqqi qildiyu Ereblar nime üchün arqida qaldi? Ejiba bu islamda democraitye yoqlighidinmu? Ejeba bu islamning gunahimu? Nurghun Uyghurlirimiz, jemiyet qurulmisi we siyasi we jughrapiyilik sewepler keltürüp chiqarghan meghlubiyetlerni Islam étiqadi bilen baghlap chüshinidu we sewebini Islam étiqadidin izdeydu. “ Islam toghra din bolsa yaghliq atqanlarning döletliri we bu milletler yahshi kün körmesmidi? “ dep soraydu beziler. Alla musulman memliketlerge barliq bayliqlarni berdi emma musulman bendiler ashu bayliqtin paydilinishni , u bayliqlarni qoghdashni bilmidi. Islam insanlardin hayatliq, heqiqet we yahshiliq üchün kuresh qilishni, Alla Bergen nimetlerni qedirleshni yéni u nimetlerning rolini jari qildurushni telep qilidu. Emma musulman milletler bu teleplerni orundimidi, we yaki özini kuchlendurushke tirishqanlirimu, bashqilargha tajawuz qilish bashqilarning baylighini oghurlash we sumurush arqiliq tereqqi qilip kelgen mutihem döletlerge tehdid sanilip yoqitiwétilishke tégishlik obektip sanilip éghir bésim astida qaldi. chünki ular bashqilargha tajawuz qilishish we urush meqsidide bolmidi, chünki Islam bashqilarni sumurushni we talan taraj qilishni bashqilarning bedilige rawaj tepishni chekleytti, heqiqi pak din idi. Ejiba bu islamning gunahsimu? Mesilen alayluq, yer bayliqliri tajawuzchi ellerning közini qizartip nepsini taqildatqan, jughrapiyilik orni uni her tereptin siqilishqa mejbur qilghan, siyasi oyunlarda qanche mertiwilep uluq Alla purset bergen zamanlarda, Allaning qudritige we özlirining kuchige ishenmey belki bashqilarning wedisige ishengen Sherqiy Türkistanning munqerz bolush jeryanimu ejiba Islamning gunahsimu?

• Jemiyet qurulmisi we tereqqiyati keltürüp chiqarghan bezi adaletsizlik we musulman milletlerning milli orpe adetlirini Islamdin ayriyalmasliq buningliq bilen Islamni qarilash Islamda democratiye we barawerlik bolsa nime üchün ayallar kemsitilidu ? dep soraydu yene beziler. Ejiba ular er ayallar barawerligini birinchi bolup, Islam dinining élip kelgenligini, Ayallarni ezizleshni, qedirleshni yolgha qoyghanlighini, Erebler qiz bowaqlarni kemsitip tirik komiwetkende bu xil jahiliyetchilikni cheklesh üchün Qur’anning Ereblerge chüshürülüp ashu jahil zémindin mehri shepqet we meripetni bashlighanlighini chüshenmemdu? Ayallargha musulman memliketléride kemsitish bolghanlighi, shu memliketlerning köpinchisining diktatorlar teripidin chögilitiliwatqanlighidin, democratiyening bolmighanlighidin, Islamning ashu diktatorlarning menpeetige xizmet qilduriliwatqanlighidin emesmu?
Toghra Ereb elliride köpinche kishiler ayallarning oqushini we ishlishini qollimaydu. Emma bumu hergiz Islamdin kélip chiqqan emes, Quran héchqachan qiz balilarning ilim élishini chekligini yoq, Muhammet peyghambérimiz “ “Atta libul ilm faridhatol kulli muslim.” Yéni bilim élish herbir musulmanning burchi digen iken. Musulman döletliride kishilerning qiz balilarning mektepke bérishigha qarighanda oghul balilarning mektepke bérishini köprek qollaydighanlighini birer qétimliq ray sinash herkiti arqiliq tekshürüp chiqipla, islam ayallarning mektepte oqushigha qarshi dep yekün chiqiralamduq? Islamgha hujum qilghuchilar del ene shundaq bir tereplime yekün chiqarghuchilar. Chünki ashu musulman memliketliride belkim jemiyetning telibi éhtiyaji we qurulmisi tüpeylidin ayallarning oyde olturishi burunqi dewirlerde ehtiyajliq bolghan mumkin we shu boyiche dewir sürüp kelgen , kishiler buninggha kongenliktin ayallarmu pütünley mektepke bérip oquydighan we erlerge ohshash ishleydighan bir jeryanni béshidin kechurmigenliktin, bu toghrida her xil tehlillerde bolishi we qobul qilalmaslighi mumkin, emma buni qandaqmu Islamdin körgili bolsun?

4. Islam bilen democratiyeni bir birige qarshi qoyush teshwiqatliri

Siyasi oyunlar keltürüp chiqarghan Islamgha dushmenlik bilen qarash terghibatliri Islam bilen democratiyeni qarshi qoyup teshwiq qilishqa urunup keldi. netijide,“Islam bilen democratiye chiqishalmaydu” dep qaraydu beziler.bu huddi hazirqi Xitay hökümitining öz hakimiyitini put dessitip turush üchün democratiyeni qattiq boghidighan sestimisini “ Xitay xelqi kongzi mediniyitige ige xelq ,democratiye bilen kongzichiliq chiqishalmaydu, shunga Xitay xelqi democratiyeni qobul qilalmaydu” dep Xitay xelqige artip qoyghandekla bir ish. Idiyewé mediniyet digenler masliship tereqqi qilip baridighan nerse, ohshimighan mediniyet ottutrisida chetke qéqishlar bolghinidek, ohshashla ret qilghili bolmaydighan derijidiki qobul qilish we yughurulush bolidu, uning üstige Islam hergizmu democratiyeni chetke qaqidighan bir din emes, Islamdiki keng qosaqliq qobul qilish baraberlik democratchiliqning heqiqi yurguzilishidur, mesilen, musulmanlarning hijiriye kalendari boyiche 1591 yillirida Hindistandiki Moghul shah Akbar töwendikidikidek kengchilliklarni yolgha qoyghan bolup bu islamning bashqa din we idologiyelerge bolghan democratic meydanini körsitidu:
“Her bir kishining özi xalighan dingha ishinish erkinligi bolishi, eger tughulghan bala Hindu bolup, özining iradisige qarshi halda mejburi musulman qilinghan bolsa, u öz dadisining dinigha qaytsa bolidu, islamda mejburlash yoq …” (1)

Buningdin bashqa Türk empralistlirining Islam dölitini democratiye bilen bashqurghanlighi heqqide nurghun misallar bar. öz waqtida , yehudi alimi Maimonidesmu, özi tughulghan yerdiki Yawropaliqlarning chidimasliq we Yehudi dinigha yolsizliq qilishi tüpeylidin Sultan Salahidin hokumranliq qiliwatqan Cairo gha qechip kelgen iken. Islam democratiyening tüp prinsipliri bolghan öz ara chüshinish we yol qoyush we mehri shepqet yetkuzushni eng yuquri derijide terghip qilidighan din bolup, emiliyette hazirqi zamandiki siyasi , iqtisadi we zémin urushliri islamni democratiyege tüptin qarshi bir din süpitide teswirlep Islamni chüshenmeydighan kishilerde xata chüshenche peyda qiliwetti.

5. Mustemlikidin qutulush umidini gherpkila baghlap qoyush.

11- sentebir weqesidin kéyin, gherp elliridiki musulmanlargha bolghan dushmenlik közqarashlirining kuchiyisi netijiside, musteqilliq umidlirini pütünleyla gherp döletlirige baghalp qoyghan bezi Uyghurlirimiz bolsa nahayiti alaqzade bolup ketti, körgenla yerde hetta Xiristiyanlargha hoshemet qilish yüzisidin özidiki eslidinla mustehjkem bolmighan islam dinini yoshurushqa we hetta” eger biz musulman bolsaq gherp elliri biz bilen dost bolmaydu, u chaghda bizni kim qutquzidu? Biz hetta özimizge dushmenni köpeytiwalimiz chünki ular musulmanlarni yaman köridu” deydighan boldi bu emiliyette gherp democratlirini yahshi chüshenmigenlikning ipadisi bolup, ularning Islamgha bolghan toghra közqarashlirigha qara chaplighanliq idi. Shundaq bolishigha qarimay bu huduksirep ketkuchiler hedep Xiristian dinini qobul qilishning Uyghurlarning musteqilliq ishliri üchün paydiliq ikenligini teshwiq qilishqa bashlidi we öz milli kimligini we bir pütünligini peqet ashu dini we tili bilen saqlap turiwatqan bugunki Uyghurlarning parchilinish we yoqulush kirizisini ilgiri sürüsh üchün özliri tuymighan halda xizmet körsitishke bashlidi.

Yighinchaqlaighanda, Uyghurlaning bugünki kündiki dinni kirizisi hergizmu, Xiristian dinida küchlük heqiqet bolghanlighidin yaki Xiristian missionerlirining paaliyetlirining küchlük we unumluk bolghanlighidin emes, belki ularning alliburun Xitay hökümiti teripidin dinni kirisisqa paturulghan bir zéminni tépiwalghanlighida.

*****************************************

1 ) Akbar: Buyuk Mogul digen kitapning englishche terjimisi 257- betiding élindi..