Sherqiy Türkistandin Xewer Uchurlar

1) Amerika Awam Palatasida Uyghurlargha Ait Qarar Maqullandi

2007.09.17 RFA

17 - séntebir chüshtin kéyin Amerika awam palatasida, Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi Rabiye Qadir xanimning Xitay türmisidiki perzentlirini we Xitay türmiside yétiwatqan Kanada puqrasi Hüseyin Jélilni derhal qoyup bérish heqqide Xitay hökümitige bésim ishlitidighan 497 - nomurluq qarar élindi.

497 - nomurluq bu qararda "awam palata ezaliri shuni bildüriduki, Xitay xelq jumhuriyiti Rabiye Qadir xanimning perzentliri we kanada puqrasi Hüseyin Jélilni derhal qoyup bérishi kérek hemde Uyghurlargha qaritilghan medeniy, til, diniy qatarliq qattiq basturush heriketlirini qetiy toxtitishi shert" dep körsitilgen .

Mezkur qarar, palata ezaliridin rus- Lehtinén xanim, Tom Lantos ependi, indian wekili burton ependi, rohrabachér ependi, chabot ependi, péns?ependi, pitts ependi, xonda ependi qatarliqlar teripidin teyyarlinip, Amerika awam palatasi tashqi ishlar komitétigha sunulghan.

Yighin jeryanida awam palata ezasi kirstofér sims ependi dunyadiki tesiri bar shexslerdin dalay lama qatarliqlarni tilgha élip: " tibetler üchün dalay lama bolghinidek Uyghurlar üchünmu Rabiye Qadir xanim bardur" dédi we söz axirida u yene: " biz bügün gheyretlik emma qelbi chongqur azabqa tolghan bir anining 'balilirimni qoyuwet' dégen nidasigha jör bolimiz" dédi.

Bügün maqullanghan 497 - nomurluq qararda, Xitay hökümitidin Uyghurlarning til, medeniyet, we diniy hoquqlirini nezerge élish we ulargha choqum kapaletlik qilish, Rabiye Qadir xanimning perzentlirini derhal qoyup bérish we uning perzentlirige bolghan nezerbend qilishni derhal ayaghlashturush we kanada puqrasi Hüseyin Jélilni derhal qoyup bérip ailisi bilen jem qilish qatarliqlar telep qilindi. (Jüme)

2) Xitayning Döwlet Bayrimi Küni Sherqiy Türkistanda Amanliq Tedbirliri Alahide Kücheytilidu

Köpchilikke melum bolghinidek, 10 ?ayning 1 ?küni, Xitay xelq jumhuriyitining qurulghan küni bolup, kommunist Xitay hakimiyiti 1949 ? yilidin buyan bu künni döwlet bayrimi qilip daghdugha bilen qutluqlap kelmekte.

Yene shundaqla 10 ?ayning 1 ?küni, atalmish < Xinjiang Uyghur aptonom rayoni > ning qurulghan küni bolup, Sherqiy Türkistandiki qorchaq hakimiyetler bu künnni < qosh bayram > teriqiside qutluqlap kelmekte.

< Xinjiang geziti > ning xewer qilishiche, 9 ?ayning 14 ?küni < aptonom rayonluq xelq höümiti >, bu munasiwet bilen mexsus uxturush chiqirip, Sherqiy Türkistandiki her derijilik hökümet tarmaqliridin, < Döwlet bayrimi > mezgilide amanliq tedbirlirini alahide kücheytip, qanun saheside qattiq düjürnilik tüzümini yolgha qoyup, tuyuqsiz yüz bérish éhtimali bolghan zor weqelerning aldini élishni telep qilghan.

Hökümetning uchturushida körsütülishiche, < bayram > munasiwiti bilen, Sherqiy Türkistanda idare ?jemiyetler 10 ?ayning 1 ?künidin, 7 ? künigiche jem’i 7 kün dem alidu.
Emma Sherqiy Türkistan xelqi bu künni, Matem küni, millitimizning yengi bir mustemlikilik, azapliq tarixining bashlinishi dep qarimaqta.

Chünki, Ötken 58 yildin buyan, bu dektatur hakimiyet Sherqiy Türkistan xelqining erkinlike, demokiratiyege bolghan intilishlirini qanliq basturup keldi, yüz minglighan qehriman oghul-qizlirimiz sheyit boldi, san-sanaqsiz insanimiz Xitay dölet térorining qurbanigha aylinip, izdereksiz ghayip bulushti, milyonlighan böwaqlirimiz yuruq dunyagha köz achmastin, ana qarnida ölümge hökum qilindi, yüzminglighan qizlirimiz ayaq-asti qilinishqa uchridi, xelqimiz ach-yalingachliq, azapliq hayatqa mehkum qilindi.

Xitay komunist Armiyesining Sherqiy Turkistanni ishghal qilishi we “Xitay Xelq Jumhuryiti?ning qurulushi, Sherqiy Turkistan xelqining mustemlike tarixidiki eng külpetlik künlerning bashlinishi boldi. Amma jesur millitimiz bu mustemlikichilikni qobul qilghini, bu achiq qismetke boyun egini yoq, isiq qanliri bedilige küreshliri bilen erkinlik, hörlüke bolghan ishenchisini we iradisini küchlendürüp keldi. Xitay hökümiti “Dölet Bayrimi? dep tentene qilwatqan bu künni, xelqimiz “matem küni?dep nepret bilen yad edmekte.

3) Ismayil Tiliwaldi, Xitay Shirketlirige Yer ? Mülük Jehette Qolayliq Yaritip Bériwatqanliqini Bayan Qildi

Bügünki künde Uyghur déhqanliri térighili yer yoq, yigili ash yoq, yurt ? makanlirini tashlap, yaqa ?yurtlarda sergerdan bolup yashashqa mejbur bolmaqta.

Xitay hakimiyiti, atalmish < eshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > digen sho’arni kötürüp chiqqandimu, térilghi yerning azliqi we emgek küchining köplikini sewep qilip körsetmekte.

Emma, Sherqiy Türkistanda yashawatqan Xitay köchmenlirining we ichki ölkilerdin Sherqiy Türkistangha kélip yerlik xelqning qénini shorawatqan Xitay xojayinlirining yer ?zimindin ghemi yoq, qorchaq hökümetler ulargha pütün kühi bilen qolayliq yaritip kelmekte.

Mesilen, < Xinjiang geziti > ning xewer qilishiche, < aptonom rayon > ning reyisi Ismayil Tiliwaldi, 9 ?ayning 16 ?küni kechte Ürümqide Xitay zimin we enirgiye ministirlikining mu’awin ministiri Li Yuan bilen körüshkende, < aptonom rayon > diki her derijilik hökümetlering yer siyasitige munasiwetlik belgilimilirige estayil emel qilip, Xitayning ichki ölkiliridin kelgen zawut we kan ?karxanilargha tupraq we yer testiqlap bérish jehette alahi qolayliq yaritip bériwatqanliqini, yene shundaqla döwletning buyerde élip bériwatqan tashyol we tömüryol qurulishigha yer ?zimin ajritish ishlirighimu aktip masliship bériwatqanliqini bildürgen.

Nöwette Sherqiy Türkistanning Uyghurlar zich olturaqlashan jenobi rayonlirida, hökümet tarmaqlirining < tashyol yasaymiz >, < tömüryol yasaymiz > digendek namlar bilen yerlik déhqanlarning munbet térilghu yerlirini we qoro ?jaylirini mejburi tartiwalidighan ehwallar omomiy yüzlük hadisige aylanghan bolup, bolupmu Aqsu rayonida buxil ehwallar intayin éghir.

Yerche Uyghur déhqanliri bu heqiqi naraziliqlirini taki Bei jing'gha qeder bérip, merkizi hökümetke shikeyet qilghan bolsimu, emma merkizi hökümet ularning shikayitige qulaq salghini yoq. Hetta yéqinda Beijing’gha eriz qilghili kelgen köpligen Uyghurlar saqchilar teripidin tutqun qilinghan idi.

4) Tarim Deryasining Su Miqdari Zor Derijide Aziyip Ketken

< Tianshan tori > ning 9 ?ayning 18 ?küni xewer qilishiche, ötken yili 10 ?aydin, buyil 8 ?ayghiche bolghan mezgilgiche, Tarim deryasining asasliq ghol éqimi hésaplanghan Aqsu deyasi, Hoten deryasi we Yeken deryaliridiki su miqdari 10 yildin buyanqi eng töwen sewiyege chüshken bolup, köpligen tarmaq éqimlar qurup ketken.

Bolupmu buyil 8 ?ayda yuqarqi 3 éqinning su miqdari ötken yilning oxshash mezgilidikidin 2 milyart 288 milyon kup / métir aziyip ketken.

Buyil kirgendin buyan Tarim deryasidiki su miqdari ötken yildikidin 16 pirsent töwenlep ketken.

Tarim deryaidiki su miqdaining shiddet bilen azlap bérishi, Jenobi rayonlardiki yerlik déhqanlarning ishlepchiqirish we turmushigha zor tehdit élip kelmekte, köpligen jaylarda su yétishmeslik sewebidin déhqanchiliq ishlepchiqirishi palech halgha chüshüp qalghan.

Bezi mutexesisler, Xitay hakimiyitining Tarim oymanliqida pilansiz halda néfit ishlepchiqirishining, Tarim deryasining suyining azlap kétishige sewepchi boluwatqan asasliq amil ikenlikini bayan qilishmaqta.

5) Norwigiyediki < Xitay ?Xinjiang Mediniyet Hepsiti > Pa’aliyiti Bashlandi

( Yuqarqi sürette: échilish murasimidin körünüsh )

< Xin hua axbarat agentliqi > ning xewer qilishiche, < Xitay ?Xinjiang mediniyet heptisi > pa’aliyiti 9 ?ayning 16 ?küni Norwigiyening Oslo shehride resmiy bashlanghan bolup, echilish murasimigha, Norwigiyening hökümet emeldarliri, mediniyet we soda sahesidiki zatlar, shundaqla herqaysi ellerning Norwigiyediki elchiliri we Norwigiyede yashawatqan Xitay muhajirliri we oqughuchiliridin bolup 1000 din artuq kishi qatnashqan.

Murasimda, Sherqiy Türkistandin kelgen Uyghur ertislerning orundishidiki nepis, körkem we yeqimliq naxsha ?usol we muzika nomurliri, tamashibinlarning qizghin alqishigha erishken.

Nöwette Norwigiyede texminen 500 din atuq Uyghur yashimaqta.
< Xin hua axbarat agentliqi > ning yuqarqi xewiride, bu qetimqi pa’aliyetke Norwigiyede yashawatan Uyghurlarning qatnashqan ?qatnashmighanliqi heqqide hechqandaq izahat berilmigen.