Sherqiy Türkistandin Xewer Uchurlar

1) Xitay Merkizi Téléwiziye Istansisi, Jallat Wang Zhen Heqqide Filim Ishleshke Bashlidi

< Tianshan tori > ning 9 – ayning 17 – küni xewer qilishiche, Xitay merkizi téléwiziye istansisi, Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan kommunist Xitay armiyesining qomandani we Uyghur xelqining neziridiki qanxor jallat Wang Zhenning hayati tonushturulghan < Wang Zhen > namliq filimni ishlesh üchün, 9 – ayning 5 – küni Sherqiy Türkistangha mexsus filim ishlesh guruppisi iwetken bolup, bu guruppa , Bingtuanning herqayi déwiziyeliride filimge élishni bashlighan.

Yuqarqi xewede körsütülishiche, merkizi téléwiziye istansisi, 2006 – yili 12 – ayda Wang zhenning hayati heqqide 6 qisimliq filim ishlesh üchün qarar alghan bolup, buyil 7 – aydin étibaren filimge élish xizmiti resmiy bashlanghan.
Bu filim, Wang zhenning tughulghanliqining 100 – yilliqi bolghan 2008 – yili 4 – ayning 11 – künige ülgetip tamamlinidiken.

Sherqiy Türkistan xelqighe intayin tonush bolghan Wang Zhen, Xitay xelq azatliq armiyesi 1 – dala urushi armiyesi qarmighidiki 1 – Bingtuan ( herbi korpus ) ning bash qomandani boklup, 1949 – yili 9 – ayning 29 – küni Xitay azatliq armiyesi qomandanliq shitabi, Sherqiy Türkistanni ishghal qilish wezipisini Wang Zhenning qomandanliqidiki 1 – Bingtuange tapshurhan idi.

1949 – yili 10 – aynin 12 – küni Wang Zhen qomandanliqidiki 1 – Bingtuanning 6 dewiziyesi we bu dewiziyelerge qarashliq 89 ing esker Sherqiy Türkistangha besip kirdi.

Sherqiy Türkistan ishghal qilinghan 49 – yili 10 – ayning 12 – künidin, taki mejburi <atalmish < Xinjiang Uyghur aptonom Rayoni > qurulghan 54 – yilighiche bolghan mezgilgiche Xity armiyesining Sherqiy Türkistanda élip barghan qanliq qirghinchiliqlirining hemmisini Wang zhen pilanlighan we özi shexsen qomandanliq qilghan idi. Bu jeryanda yerlik Xelqning Kommunist Xitay armiyesige bolghan naraziliqliri zor derijide kücheygini üchün, Xitay merkizi hökümiti 50 - yillarda Wang zhenning Sherqiy Türkistandiki wezipisini élip tashlap, merkezge yötkep ketken idi.

Hazirqi Bingtuan bolsa, 1954 – yili yene Wang Zhenning biwaste buyruqi bilen qurulghan didi.

70 – yillarda Xitay merkizi hökümiti, Sherqiy Türkistan xelqining Xitay hakimiyitige bolghan naraziliqini peseytish üchün, Wang Zhen teripidin qurulghan atalmish < ishlepchiqirish qurulush armiyesi > ni emeldin qandurup yerlikke qoshuwetken idi.

80 – yillarning bashlirida Wang zhen merkizi hökümette qayta hoqoq tutqandin keyin, yene Bingtuanni qaytidin eslige keltürdi we Bingtuan eslige keltürülgendin keyin, yerlikke tewe köpligen jaylar Bingtuange mejburi qoshuwétilip, Bingtuanning téritoriyesi teximu kengeytilgen idi.

Gerche Wang Zhen özi merkezde bolsimu, emma Sherqiy Türkistandiki qorchaq hökümetning barliq hoqoqini biwaste changgilida tutup, Sherqiy Türkistangha Xitay köchmini yötkesh, yerlik xelqni talan – taraj qilish we qanliq basurush jehetlerde aktip heriket qilip keldi. Shunga hazir Sherqiy Türkistandiki Xitay köchmenliri Wang Zhenni xuddi ewliyasidek qedirlep kelmekte.

Wang Zhen ölgende, unung wesiyitige bina’en jeset küli Sherqiy Türkistaning güzel tagh – deryalirigha chechilghan, Sherqiy Türkistan xelqimu Xitay hakimiyitining bu qilmihini, < bizge qilinghan eng zor haqaret, chünki Wang Zhenning ikki qoli yerlik xelqning qéni bilen boyalghan > dep naraziliq bildürgen idi.

2) Merkel Xanim, Xitayning Shunche Naraziliqigha Qarimastin Dalay Lama Bilen Körüshmekchi

Norwigiyediki < Tibet awazi > radiosining 9 – ayning 15 – künidiki xewiride körsütülishiche, Germaniye hökümiti, bash ministir Merkel xanimning 9 – ayning 23 – küni Berlinda Tibetliklerning rohani dahiyisi Dalay Lamani qobul qilip körüshidighanliqini resmiy bildürgen.

Xewerde, Germaniye bash ministiri Merkel xanining, Germaniyening kishilik hoqoq deplomatiye siyasitining tesirchanliqini ashurush üchün, Xitayning shunche qattiq naraziliqigha qarimastin bu qararni alghanliqi bayan qilindi.

Merkel xanim ikki yil burunmu Dalay Lama bilen bir qétim körüshken bolup, u chaghda, < Germaniye xiristiyan birlik partiyesi > ning rehbirilik slahiyiti bilen körüshken, bu qétimqisi bolsa unung Bash ministirlik salahiyiti bilen tunji qétim Dalay Lamani qobul qilip körüshishi hisaplinidu.

Merkel xanim ikki qétimliq Xitay ziyariti jeryanida, kishilik hoqoq mesilisini mohim küntertip qilghan, unung bu pozitsiyesi, Germaniye bilen Xitay munasiwetliride küchlük dawalghuch peyda qilghan idi.

Germaniye hökümitining bayanatchisi bir muxpirning, < bu qétimqi körüshüsh Xitay terepning qattiq gheziwini qozghamdu – qandaq ? > digen so’aligha jawaben, < Xitay terep, Berlinning Tibet mesilisige tutqan pozitsiyesini bilidu, Germaniye terepmu Xitaygha Tibetning kishilik hoqoq weziyiti heqqide izchil türde teklip bérip kéliwatidu > dep jawap bergen.

Germaniye tashqi ishlar ministirlikining bildürishiche, Xitay tashqi ishlar ministirliki Germaniyening Xitaydiki bash elchisini chaqiritip, bu heqte naraziliq noti tapshurghan.
Germaniye metbu’atliride körsütülishiche, Xitay hökümiti Germaniyedin, Dalay Lamaning bu qétimqi ziyaritini chekleshni telep qilghan.

< Germaniye xiristiyan demokrat partiyesi > ning bir neper parlament ezasi bu heqte toxtulup, < Merkel xanim bu qétim Dalay Lama bilen körüshüsh arqiliq, özlirining Tibettiki kishilk hoqoq tajawuzchiliq qilmishlirigha qol qoshturup qarap turalmaydighanliqini, Bei jing olimpik yighini yeqinlishiwatan bir mezgilde, Germaniyening Tibet we Xitayning kishilik hoqoq weziyitige yeqindin köngül bölüp kéliwatqanliqini Xitay hökümitige bildürüp qoyushtin ibaret, shunga bu qétimqi uchrushushni tarixiy uchrushush diyishke bolidu > dep bayan qilghan.

3) Sherqiy Türkistandiki Xitaylar Ichide Wang Pemililikler Aldinqi Orunda Turidu

( Sürette: Sherqiy Türkistanda Xitay köchmenlirining pemililer oyiche igelligen nisbiti )

< Ürümqi kechlik geziti > ning 9 – ayning 17 – küni Xitay jama’et xewipsizlik ministirlikining sanliq melumatliridin neqil keltürüp xewer qilishiche, nöwette Sherqiy Türkistanda yashawatqan Xitay köchmenliri ichide Wang pemililik xitaylar san jehette 1 – orunda turidiken.

Aldinqi 5 qatarda turidighanlar bolsa, Wang, Li, Liu, Yang we Xü peililiklerdin ibaret.
Yuqarqi xewerde körsütülishiche, pütün Xitay boyiche 92 milyondin artuq Wang pemililik Xitay bar.

4) Yeken Nahiyesidin Xitayning Ichki Ölkilirige Iwetilgen Qizlarning Sani 5754 Neper

< Xinjiang geziti > ning 9 – ayning 17 – küni xewer qilishiche, Yerken nahiyeside hazirgha qeder , < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > digen namda Xitayning ichki ölkilirige yötkep kétilgen Uyghur qizlirining omomiy sani 5754 neperge yétidiken.

Undin bashqa yene Xitay hökümiti teximu köpligen qizlarning ichki ölkilerge bérip ishlishini qolgha keltürüsh üchün, Yeken nahiyesi boyiche 24 ming neperdin artuq Uyghur qizini Xitayche we bashqa telim – terbiye kurslirida mejburi terbiyeligen.

Xitayche kursni püttürgen qizlar udulluq bashqa yurtlargha ishlemchilikke yolgha sélinidiken.

5) Salamet Bilen Risaletning Hikayisi

(Yuqarqi sürette: Salamet bilen Risalet)

Uyghur qizliri Salamet bilen Riyaset ikkisi hede – singil bolup, Salamet buyil 20 yashta, singlisi Risalet bolsa 18 yashta, hazir ular < Xinjiang teminlesh soda mektibi > ning kompiyotir kespide oqumaqta.

Bu hede – singillar Qeshqerning Yeken nahiyesidin bolup, Salamet tughulup 7 aydin keyin kesel bolup ikki püti palech bolup, mangalmaydighan bolup qalghan.
1994 – yili Salamet 7 yashqa kirip, mektep yeshigha tolghan bolsimu, emma yürüyelmigechke, mektepke bérishke amalsiz qalghan, bexitke qarshi shu yili unung dadisi qatnash weqeside ölüp ketken.

Salametning apsi unung oqushsiz qalmasliqi üchün, bir harwa yasap, uni mektepke apirip – ekilishke bashlighan, emma bir yildin keyin unung apisimu ochuq tegip qattiq aghrip, ornidin turalmaydighan halgha chüshüp qalghan.

Bu chaghda Salametning singlisi Risalet 6 yashta bolup, hedisini jénidin eziz körüdighan Riyaset, hedisini hapashlap mektepke apirip – ekilishke bashlighan we özimu hedisi bilen bir mektepte oqughan.

Shundaq qilip aridin 12 yil ötken we Riyaset hedisini mektepke yüdüp apirip – ekilishni bir künmu toxtutup qoymighan.

2006 – yili 8 – ayda hede – singil ikkisi Ali mektep imtahanigha qatnashqan, singlisi Risalet 352 nomur élip, Qeshqer pidagogika inistitotigha qobul qilinghan bolsimu, emma hedisining jawabi texi kelmigechke, hedisining könglini ayap, ali mektepke qobul qilish uxturushini alghili barmighan.

Anche uzun ötmeyla hedisi Salametkimu < Xinjiang teminlesh soda mektibi > ge qobul qilinghanliq uxturushi kelgen, bu chaghda Risalet hedisige, < eger yalghuz barsang qiylinip qalisen, menmu sen barghan mektepke birge baray > dep, mektibini özgertip, hedisi bilen birge < Xinjiang teminlesh soda mektibi > ning Xihenzidiki shöbe mektibige barghan.
Shundin keyin Risalet her küni hedisini yüdüp yataqtin sinipqa élip kélidiken we deris tügigende yataqqa élip chiqidiken.

Buyil 9 ayda bu hede – singillar Xihenzidiki shöbe mekteptin, Ürümqidiki merkizi mektepke yötkülüp kelgen.

Bu bir jüp wapadar qizning échinishliq kechürmishliri ularning sawaghdashlirini qattiq tesirlendürgen.