Xitay Hakimiyitining Sherqiy Türkistanning Milliy Ma’arip Sahesige Qaratqan Tazilash Herikiti Heqqide

Korash Atahan ( ETIC tetqiqatchisi ) 

 Merkizimizning Wetendin biwaste igiligen melumatigha qarighanda, Xitay hökümiti bu yil 7-ayda < idilogiye saheside milliy bölgünchilikke karshiküresh>herikitini qozghap, Uyghuristan xelqi ichide küchlük tesirge ige oqutquchilardin Yüsüpjan Yasin bilen Erkin Rehmitillani jazalidi. 

Komménist Xitay hökümitining Uyghurlar ustide érqiy yoqutush siyasitini yürgüzüp kéliwatqinigha 57 yil boldi. Xitay hökümiting Uyghuristanliqlarning milliy iradisini we karshiliq körsütüsh rohini yoqitish üchün 50 nechche yildin béri yolgha qoyup kéliwatqan  qulluq maaripi, aldinqi esirning 90- yillirida milliy til-yéziqtiki ottura mekteplerde atalmish qox tilliq tejiribe sinipliri ni tesis qilish arqiliq yéngi bir basquchqa kirgenidi. emma Xitay hökümiti érqiy yoqutush we qulluq maaripini waste qilish arqiliq,  yérim esir küresh qilipmu Uyghurlarni millet supitide yoqitalmighanliqi  we ularning   medeniyet yiltizini qumurup tashliyalmighanliqi üchün, tarix 21-esirge qedem qoyushi bilen,  sabiq Sowetler  ittipaqining jallat hökümdari Sitalin dewride yolgha qoyulghan <<érqiy we qiray- qiyapiti bir birige oxshimaydighan 100 millettin, yéngiche bir Rus milliti qurup chiqish >> shuari boyiche, yat millet balilirigha 3 yash waxtidin bashlap, Rus tili we Rus medeniyitini ügütüshtek bir xil terbiye(ötkür siyasiy mudiha yoshurunghan maarip) arqiliq assimilatsiye qilip yoqutush siyasitini yürgüzushke kirishti. netijide Xitay hökümiti milliy til- yéziqtiki ottura we bashlanghuch mektepler bilen hitay baliliri oquydighan ottura we bashlanghuch mekteplerni, tiz sürette birleshtürwétishni jiddiy siyasiy küntertipke aylandurdi. 2004-yili 5-ayda tunji bolup, Ürümchidiki sabiq 14- Ottura mektepning toluq ottura qismini,  Xitayning 6- ottura mektipige qoshuwetti we mektep namini <<Ürümchi sheherlik toluq ottura>> dep atidi . Xitay hökümiti bu xil medeniyet zorawanliqini, xelqara jamaetchilikning diqqitidin yoshurush üchün,  mekteplerni koshuwetishni,  az sanliq milletlerni tiz tereqqiy kildurushni mexset qilghan  <<qosh tilliq maarip>>ni yürgüzush dep atiwaldi. Emma hitay hökümitining  Uyghur  aptonum rayunluq partikumining we xelq hökümitining ,Ürümchi sheherlik partikomining ottura we bashlanghuch mektep oqutquchilirigha yetkuzgen bu heqtiki hojjitide << her kim peqet mekteplerni birleshturush  we qosh tilliq maaripni yolgha qoyushqa dayir yaxshi charilirini otturigha qoyushqila hoquqluk. eger kim buninggha qarita  naraziliq bildürse yaki qarshi pikirde bolsa,u kixi éghir siyasiy gunah ötküzgen kishi qatarida bir terep qilinidu>> dep heywe körsütildi. shuning bilen hitay hökümiti atalmish <<qosh tilliq maarip>>shuari astida, peqet Xitaychidin ibaret <<bir tilliq maarip>> bilen oqutushni resmiy halda kengeytishke bashlidi we  bu xil medeniyet mustemlikichilikining basquchlirini ashkara jakarlap, 2009- yilini pütün aptonum rayon boyiche Xitay tili bilen oqutush toluq emelge ashurulup bolidighan yil qilip békitti. Xitay hökümiti bu mexsidige yétish üchün Uyghur oqutquchilirining nahayiti qisqa wakit ichide Xitaychini ügünüp bolishini yaki Xitayche sewiyisini tiz östürüshini muhim siyasiy wezipe qilip belgilep,ulargha qaratqan bésimni hessilep kücheytti. Xitaying bu bésim siyasiti,   oqutquchi we oqughuchilarni jismaniy we rohiy jehettin qattiq zeyipleshtürüp,ölüm hadisilirinimu peyda qildi.  

<<Derexni kesken paltining sépi yaghachtin>> dégendek,Uyghurlarni bir millet süpitide yoqutup, ularni taxihqa aylanduriwétishni  mehset  qilghan, fashist Xitay hökümitining bu medeniyet mustemlikichilikini qarshiliqsiz yürgüzishi üchün, pütkül ömrini,  Uyghur millitining hayati we istiqbalini  nabut qilish, shuningdek milliy xeripini depsende qilish  bilen ötküzgen  we ashu jinayetlik hayatining xatirisi süpitide <<Wang Békri>>dégen isim bilen sésiq nami jahangha pur ketken, Uyghur siyaqidiki Xitay küchiki Nur Békri bilen  özining Xitayche sözliyeligenlikidin cheksiz iptixarlinidighan, wujudida zerriche Uyghur tuyghusi bolmighan we Xitayning yürgüziwatqan atalmish <<qosh tilliq maaripi>>ning  Uyghurlargha kelturidighan tengdashsiz apetlirini, “Uyghur millitige nisip bolghan tarixiy ghenimet” dep tunutushqa urunup ,öz millitini aldashta tarixtiki weten xayinliridin zor derjide halqip ketken we ashu jinayetliri bilen xelq arasida <<milliy munapiq >>dégen lenetlik nam bilen,  Uyghurlar ichidiki hojayinigha sadiq ghalchilarning simwoligha aylanghan, Xemit Ismail hemmidin bekrek küch chiqardi. 

Mektepler birleshtürülüp, peqet bir Xitay tilida oqutush qattiq zorluq kuchi bilen dawamlashturulup, ikki yilliq tarixni bashtin ötküzüp,  bügünki künge  kelgende, Ürümchi sheherlik partikomning <<Ürümchide  mekteplerning qoshulush hizmitide mesile  saqlinip kiliwatidu. Buning üchün oqutquchilarning ishxanilirinimu birleshtürüs we siniplarnimu  arlashturiwétish kérek>> dégen buyruqigha qarita, Ürümchidiki toluq ottura mekteplerdiki Xitay oqutquchilar <<Uyghurlar medeniyetsiz, yawayi helq. Biz ular bilen bir ishxanida olturalmaymiz >>dep buninggha qarshi chiqqan we Ürümchi sheherlik maarip idarisige we uningdin yuqiri organlargha  shikayet qilip barghan bolsimu, 4-ayning 30- küni ishxanilar yenila birleshtürüliwétilgen, siniplar arlashturiwétilgen .Bu heqte échilghan yighinda mektep  mudirining yardemchisi Jiang Zu Wei ishxanilar birleshkendin keyin, Uyghur oqutquchilarning ishxanilarda Uyghur tilida sözlishishini cheklep mundaq dégen:<<Xenzular Xenzuche sözlise Uyghurlar ularning  tilini chüshinidu. Lékin Uyghurlar Uyghurche sözlise Xenzular ularning   gépini chüshenmeydu. Bu nime dégen naheqchilik we adaletsizlik. shunga Xenzu oqutquchilarning yénida Uyghurlar hergizmu Uyghur tilida sozlimesliki kérek.>>

Xitay hökümiti bu birleshtürüshke qarita, Uyghur oqutquchilirining naraziliqini tunjuqturush we ulargha qattiq bir heywe körsütüp, qarshiliq keypiyatlirini sundurush meqsitide, may éyidiki bir heptilik dem élishtin kéyin, bu mekteptiki   oqutquchilardin  Yüsüpjan Yasin bilen Erkin Rehmitilla üstide jiddiy tekshürüsh élip barghan. Bu qetimqi tekshürüsh aptonum rayonluq partikom teshwiqat bölümi, maarip nazariti we Ürümchi sheherlik partikom teripidin orunlashturulghan.  

Bu ikki oqutkuchi Ürümchi xeheride  hetta pütkül  Uyghur Élining maarip saheside küchlük tesirge ige bolup, ularning üstidin tekshürüsh  élip bérilishi Xitay hökümitining Uyghur oqutquchiliri arisida bir qetimlik heriket qozghashqa oruniwatqanliqini körsütüp berdi.

 Tarix oqutkuchisi Yüsüpjan Yasin  Xinjiang Uniwersititining tarix fakultétini püttürgen bolup, Uyghur jemiyitidiki  közge körüngen  tarix we medeniyet tetqiqatchisi idi. u 1990- yillarning bashliridin tartip, Uyghur tarixi we medeniyiti üstide tetqiqat élip bérishqa bashlighan. Gézit we jornallarda nurghun maqaliliri élan qilinghan. Uning 2000-yili Shinjiang Xeliq Neshriyati  teripidin neshir qilinghan  <<Tengri qamchisi__ Attila>>namliq kitabi, Uyghur xelqi  arisida nahayiti küchlük tesir qozghighan we xelq arisida Hun tengriquti Attila qizghinliqini peyda qilghan.   

Yüsüpjan Yasin 2005- yili 11-ayda teklip bilen Türkiyede ötküzülgen <<6-qétimliq Xelqara Türk medeniyiti kongrési>>ge qatnashqan we bu qétimqi kongréste  <<Rus medeniyitidiki Türk tesiri>>dégen maqalini oqup, 50 tek dölettin kelgen 350 din artuq pilologiye alimlirining zor alqishiga érishken.

Uning 2004- yili <<Turpan>> jornilida élan qilinghan <<Mu medeniyiti heqqide izdinish>>namliq maqalisida, Engliyilik Expeditsiyechi, Arxilog, Tarixchi James Churchiwardning, buningdin 80 yil burun otturigha qoyghan insaniyetning qarangghuluq yilliridiki Uyghur tarixi hekkidiki izdinishliri  tonushturulup, Uyghurlarning 17 ming yillar ilgirki tarixi we medeniyiti yorutulghan. Bu maqale élan qilinghandin kéyin, uning Uyghur Jemiyitide peyda qilgan zilzilisi, Xitay hökümitini qattiq endishige salghan we Xitay hökümitining uzundin béri Uyghur tarixi heqqide oynawatqan shermendilerche oyunlirigha qattiq zerbe bergen . Özini 5 ming yilliq tarixqa ige, dep maxtinidighan Xitaylar  üchün éytqanda,  Uyghurlarning 17 ming yildin artuq tarixi we medeniyitining ashkarlinishi, atom bombisining zerbisidinmu  bekrek elem peyda qilghan. Shunga bu maqale  élan qilinghandin kéyin, Uyghur aptonum royonluq partikom teshwiqat bölümi <<turpan>>jornili üstide tekshürüsh élip bérip, bash muherrir Muhemmed Niyaz bilen mes´ul muherrir Ekber Dawutni jazalap hizmitidin élip tashlighan. 

Yüsüpjan Yasinning bu maqalisida gerche Xitaylar  toghrisida, Xitay hökümitining zitigha tekküdek birer söz tilgha élinmighan bolsimu, lékin Uyghur aptonum royonluq partikom teshwiqat bölümi, bu maqalini merhum tarixchi Turghun Almasning 3 kitabi bilen bir liniyidiki eser dep békitip, Yüsüpjan Yasinni tekshürüp, qattiq bir terep qilishni belgiligen.

Xitay hökümitining bu qétimqi tekshürishi ikki kün dawamlashqan.tekshürüshke mekteptiki barliq  Uyghur oqutquchilar bir birlep chaqirtilghan we ularni mundaq suallargha jawap bérishke qistighan : 

1.Yüsüpjan Yasin ikki mektepning qoshulishi we qosh tilliq maaripqa qarita qandaq qarshi geplerni qilidu?

2.Yüsüpjan Yasinning Xitay dölitining muqimliqigha dehli-terüz qilidighan  we Xitay dölitining birlikini parchilaydighan söz we heriketlirini  éytip béring?

3. Yüsüpjan Yasin qandaq diniy paaliyetler bilen meshghul bolidu, oqughuchilarni qandaq qanunsiz diniy paaliyetlerge bashlaydu?

4. Yüsüpjan Yasin Türkiyege bérip kelgendin kéyin dölitimizni qandaq tillar bilen tillawatidu?  

Xitay hökümitining tekshürüsh Guruppisi yene, her bir siniptin tort-beshtin oqughuchini élip chiqip, ularni Yüsüpjan Ysin efendining ders wahtida  Uyghurlar, Uyghur tarixi  we Uyghurlarning diniy itiqadi heqqide, ikki mektepning qoshulishi we qosh tilliq maarip toghrisida nimilerni deydighanliqini éytishqa qistighan.   Xitayning bu tekshürüsh guruppisining Uyghur aptonum rayonluq partikom teshwiqat bölümige yolligan doklatida, Yüsüpjan Yasin Efendining söz we herikitide Xitayning siyasiti we qanunigha zit hichqandaq bir  ehwalning yoqluqi éniq körsitilgen bolsimu, lékin Xitay dayiriliri uning <<Mu medeniyiti heqqide izdinish>> namliq maqalisida <<éghir siyasiy xataliq bar>>,<< siyaset, millet, tarih we medeniyet heqqide  pantürkizmliq xata közqarashlarni tarqitip, jemiyette intayin yaman tesir peyda qilghan>>dégen bednam bilen uni deris munbiridin yawayilarche  koghlap  chiqirishni qarar qilghan.

Erkin Rahmetulla ___ Edebiyat oqutquchisi bolup, bu yil 50 yashta. u dersxanida bolsun  yaki  bashqa sorunlarda bolsun, tilimizgha bashqa tildiki sözlüklerni arilashturmay, sap Uyghur tilida söz qilishni we Uyghur tilining lughet terkiwining sapliqini qoghdashni teshebbus qilghachqa, maarip tarmaqliri buni atalmish <<qosh tilliq maarip>>qa qarshi chiqqanliq dep qarighan we  uning bu yil 4-ayning 28-küni mushu mektepning ashxanisida Uygur oqughuchilargha,  tamaq yigende <<bismilla, dep yenglar>>dégen sözini Ürümchi sheherlik partikom <<oqughuchilargha qanunsiz diniy heriketni teshwiq qilghanliq >>dep ton keydürüp, bu oqutquchinimu tekshürüp bir terep kilidighan kishiler qatarigha kirgüzgen. tekshürüsh guruppisi Erkin Rehmitillanimu  Yüsüpjan Yasin Efendige qaritilghan usullar bilen  tekshürüp qattiq nazaret astigha alghan.

Xitay hökümiti bu yil 7-aydin bashlap, Uyghur Aptonum  rayonida <<Ang we ideologiye saheside milliy bölgünchilikke karshi küresh>>herikitini élip bérip, ottura we bashlanghuch mektep oqutquchiliri yazliq tetilge chiqishtin ilgiri, bir hepte(shenbe we yekshenbe künlirimu dem aldurulmay, toluq yette kün dawamlashturulghan) siyasiy ügünishke orunlashturulghan. Ürümchi sheherlik maarip idarisining  herqaysi mekteplerge chüshürgen höjjitide bu qétimqi siyasiy heriketning élip berilishi Yüsüpjan Yasin efendi we   Erkin Rehmitilla efendilerning mesilisi bilen zich munasiwetlik dep éniq korsitilgen. shuningdek bu hojjette bu ikki oqutquchining Uyghuristan tarixi we <<qosh tilliq maarip >>, diniy etiqat qatarliqlar heqqidiki tonushida éghir xataliq bar, dep töhmet qilinghan. yette kün dawamlashqan bu siyasiy herikette Xitay dairliri her bir oqutquchini mejburlap <<Xitay teritoriyesining birlikini we Uyghur élining muqimliqini qoghdash, qanunsiz diniy heriketke qarshi turush, Xitay tilida oqutushning ewzellikini medhiylesh ,ang we ideologiye saheside milliy bölgünchilikke qarshi turush>> heqqide Xitayqe 10 ming xetlik qesemyad sözi yazdurghan. Ürümchi shehride bu heriket axirliship uzun otmey, aptonum rayonluk partikom teshwiqat bölümining qarari boyiche,  Ürümchi sheherlik partikom, atalmish<<ang we ideologiye saheside milliy bölgünchilikke qarshi küresh>>ning Ürümchi shehridiki tunji netijisi süpitide Yüsüpjan Yasin efendi bilen Erkin Rehmitilla efendini qattiq bir terep qilishni uqturghan.shuning bilen maarip dairliri 8-ayda <<Xitay kommunistik partiyisi Ürümchi sheherlik maarip hizmiti kommiteti>>namidin 28-nomurluk we 29-nomurluk höjjet chiqirip,  bu ikki oqutquchining oqutquchiliq salahiyitini, memuri we unwan derijisini (emeliyette Xitay  dairliri Yüsüpjan Yasin efendige  hazirgha qeder hichqandaq bir ünwan hetta eng töwen derijilik  kespiy ünwanmu bermigen), oqush tarixi we kadirliq shitatini élip tashlap, maarip sépidin siqip chiqarghan. Bu höjjet 9-ayning 20-we 27-künliri Ürümchi shehridiki pütkül mekteplerge we maarip tarmaqlirigha omumiy ukturux kilinghan.Yüsüpjan Yasin efendining oydin sirtka chiqishi cheklinip nazaret astigha élindi.

Xitay dairlirining atalmish <<ang we ideologiye saheside milliy bölgünchilikke qarshi küresh>>dégini emeliyette Uyghur ziyalilirigha qaritilghan tazilash herikitidin ibaret bolup, bu heriket Uyghur aptonum rayonida 57 yildin béri türlük namlar astida élip bérilip, sansizlighan Uyghur ziyaliliri öltürüldi, türmige tashlandi, sürgün qilindi, jismaniy ziyankeshlikke uchridi, söz we metbe huquqi bikar qilindi,  kitap we  türlük mülükliri musadire qilindi,hizmitidin qoghlandi we yashash imkaniyitidin ayrildi. Xitay dairliri bu fashistik heriketliri arqiliq, Uyghur millitini meniwiy jehettin yitekchisiz qaldurush arqiliq,ularni menggu milliy teqdiri heqqide oylinish we bu heqte küresh qilishtin qattiq qorqidighan haletke kelturushni mehset qilmaqta. Lékin bu tarixten béri hichqandaq  bir hoquq éngi xekillenmigen we qilchimu dölet idare qilish ixtidari bolmighan Xitaylarning güdeklerche xiyalidin bashqa nerse emes!