Dölet Erbabi We Pishqedem Mujahit – Abduraup Mehsum Ibrahimi

Basqunchi Xitay Hökümranlirining sadiq miras’hori kommunst Xitay basqunchilirining yérim esirdin köpirek asmilatsiye we érqiy qirghinchilqni asas qilghan dölet térror siyasitining dehshetlik zulimini tartiwatqan Uyghur xelqining béshigha kéyinki bir-ikki yil ichide qoshlap dert-elem,, azap-qaighü matem – musubetler arqa-arqidin kéliwerdi.

2004 - yili ataghliq mujahit, pishqedem yazghuchimiz – Yüsipbek Muhlisi, ötken yilining 2-yerimida közge körin’gen shair we tarixchimiz Sabit Abdurahman, meshhur dölet erbabi Abduraup Mexsum Ibrahimi we zamanimizning ataghliq shairi- Dolqun Yasinlardin ayrilip qalduq.

Bügün 3-awghust küni – 1944-yili 12-noyabir Ghuljida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhiriyitining qurghuchiliridin biri – Sherqiy Türkistan waqitliq hökümiti bashkatiwi Abduraup Mexsum Ibrahimi wapatigha bir yil toldi.

Abduraup Mexsum Ibrahimi - 1914-yili Ghulja sheheride tughulup, unung ösmürlik we yashliq waqitliri Ghulja sheheridiki diniy – peniy mekteplerde diny telim hem hazirqi zaman muarip terbiyesi élish bilen ötken. U keyin bughaltirliq kespide oqup, Ghulja sheheridiki ataghliq bughaltirlardin birsige aylan’ghan.

Abduraup Mexsum Ibrahimining yashliq dewirliri ötken esirning 20-yilliri Sherqiy Türkistanda ewij alghan Uyghur meripetchilik herkitining bashlinishi, tereqiyati we bu jeriyandiki köreshler dewrige toghra keldi. U Istanbul qatarliq jaylardin telim élip kelgen ataghliq milletperwer, meripetchilerdin Mesu’t Sebiri Bayquzi, Jirjis Haji qatarliq meripetchiler achqan mekteplerde penniy bilimlerni igellep, ularning weten – Millet heqidiki köz qarashlirini bolupmü Ata Türk – Mustapa Kamalning Türkchilik, wetenperwerlik idiyeliri bilen tonushup, uni qobul qilshqa bashlaydu.
Undin bashqa, unung dunya qarishigha tesir qilghan muhim amillarning biri – ötken esirning 20-yillirida bashlan’ghan Uyghur xelqining milli azatliq inqilawi boldi. U öz közi bilen esirler zulmitide yatqan söyümlik millitining ulugh wolqanlardek partlap, basqunchi xitay mustebitlirige qarshi qilghan ghelbilik küreshlirini, öz xelqining hörlük – azatliqqa teshna bolup, bergen hésapsiz qurban-bedellirini, ölmes inqilawi rohini kördi hem anglidi.
Bu inqilaplarning yétékchiliri bolghan Tömur Xelpe Ghoja Niyaz Hajim, Sabit Damollam, Mehsut-Mehmut Muhitilar we Muhemmet Imin Bughralarning ish izliri Abduraup Mehsumning wetenperwerlik we inqilawi idiyelirining shekilinishide zor rol oynidi.

Memliketni musteqil, milletni hör-erkinlikke yetküzüsh üchün chettin bésip kirgen qoralliq ishghaliyetchilerge qarshi turush bilen birge milletni nadan, qarang’ghu zulumetin qutuldurush üchün meripet mesh’ilini yorotushning lazimlighini chongqur chushen’gen Abduraup Mehsum Ibrahimi shu yillarda Ilida Merup Saidi, Tiyip Haji Sabitow qatarliq Uyghur meripetchilirining élip barghan medniy –muaraip aqartish ishlirigha aktip qatnashti. Bu küresh jeriyanida bashqa wetenperwerlerge oxshash Abduraup Mexsum Ibrahimimu Moskiwaning qollishigha ériship, “Ilgharliq, xelqperwerlik” tonigha oruniwalghan jallat Shingshiseyning yüz minglighan Sherqiy Türkistanliqlarni weyran qilghan térrorliq siyasitining zerbisige uchirdi.
U alghan bilimler hem özi körgen hayat tejirbilirige asasen, toghra yolni tépish üchün hayatliq yolida izdendi, tirishti we axirida heq bolghan azatliq yolini tepip, bu küresh yolida barlighini bérishke teyarlandi. 1944-yili April aylirida Élihan Törem rehberligide Ghulja sheheride “Azatliq Teshkilati’’ qurulghanda ununggha birinchiler qatarida qatniship deslepki 12 ezaning birsi boldi.

12-Noyabirda Sherqiy Türkistan Jumgiriyiti élan qilinip, Waqitliq hökümet teshkil qilganda 15 kishlik hökümet ezalliri terkiwige kirip, Waqitliq Hökümetning bash katipliqigha teyinlendi.

Hökümet heyet ezasi, bashkatipwi - Abduraup Mexsum Jumhiriyetning qurulghan birinchi künliridin bashlapla urush fruntliri, hökimetning qurulush ishlirida zor tirishchanliqlar körsitip, hökumetni qurush, rawajlandurush, mustekemlesh we uni qoghdash ishliride öchmes tohpiler qoshup, yéqinqi zamandiki musteqilliq tariximizning untulmas namayendilirining biri bolup qaldi.

Epsuski, yüz minglarche shehitlarning qan bedilige kelgen Jumhiriyitimiz Uyghur xelqining dosti qiyapitige kirwélip, Uyghur xelqining ghelbe mewilirini dawamliq öz milli menpeti üchün satidighan (Uyghur xelqining özining tarixi düshmini bolghan yawuz Xitay basqunchiliridin qutulush mexsitide özini aldashqa mejbur bolidighan) Söwit Impiryesining qoli bilen qizil Xitay Jahan’girligining qoligha ötküzüp bérildi.
1950 - yili Ghulja sheherining süzük asminida 5 yil yelpünüp turghan ay yultuzluq kök bayriqimizning ornigha Sherqiy Türkistan xelqining béshigha balayi - apat keltürgen mustemlikichilikning simuwili - besh yultuzluq qizil bayraq chiqti. Bu bayraqning chong yultuzi - mustemlikchilikni bildursé kichik yultuzliri: qulluq, erqiy qirghinchiliq, asmilatsiye we talan-tarajni bildüretti.

Ehwal dégendek bolup chiqti; shunche keng weten Uyghurlargha tar kélip, “Weylun Dozaq ’’qa aylandi, Kommunst Xitay basqunchilirining tigh uchi aldi bilen Sherqiy Türkistanning musteqilighini, Uyghur xelqining azatlighi üchün küresh qilghan weten perwer, diniy zatlar, ziyalilargha qaritildi. Weten-milletning munewwer oghlanlirigha her xil yala-töhmetlerni chaplap, türkümlep étishqa bashlandi, türmiler toshup ketti, bir qisimi yiraq Tarimgha sürgün qilindi.

Abduraup Mexsum Ibrahimi milliti we özining béshigha tikilip kéliwatqan qara teghdirning dehshetlik riallighini chushunup yetti-dé kindik qéni tökülgen azade wetenini tashlashqa mejbur bolup, Kélechek hayatning namelum, ghubarliq upuqlirighimu qarimay, 1960-yillarning béshida bala-chaqilirini élip, bir közi yash, bir közi qan Söwit ittipaqigha chiqip ketti.

Ömürining teng yérimini Ghuljida, pütün angliq hayatini weten-xelqning azatliq ishigha béghishlighan bu ataghliq dölet erbabiy, pishqedem mujahit Söwit ittipaqigha chiqip ketkendin kéyinmu sharitlarning qandaq bolishidin qeti nezer, qolidin kelgen imkanliri bilen küresh qilip, axirqiy nepsigiche ulugh weten - Sherqiy Türkistan, söyümlük millitining söygü-muhebiti, qaighu-hesiriti, we arzu armanliri bilen yashidi.

Abduraup Mexsum Ibrahimini birinchi qétim 1992 - yili dékaberning 12- künidin 14-künigiche Istanbulda ötküzilgen birinchi qétemliq Sherqiy Türkistan Milli Qurultiyida körgen idim. Beshigha qara körpe qulaqcha kiygen, burut-saqalliri aqarghan, 80 yashlargha yéqinliship qalghan bu pishqedem mujahidimiz hélimo rohluq, saghlam körinette.

1998-yili yaz we 2003-yili yaz waqitliridiki méning Almuta-Qazaqistangha qilghan seperlirimde Abduraup Mexsum akini yoxlap, unung bilen uzun-uzun söhbetlerde bolghan idim. Unung öz aghizidin ötken esirning 20-yillidin bashlap wetinimizde yüz bergen ulugh waqielerni, bolupmu u özi ishtirak qilghan 1944-1949-yillarda Ghuljida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhiriyiti, Ghuljining azat qilinishi, Kengsay, Jing. Shixö Chöchek, Altay… qisqisi pütkül Sherqiy Türkistanni azat qilish urushliri hem bu yürüshlerde Elixan Töré Ehmetjan Qasimi, Ghéni Batur, Patix Batur qatarliq talantliq rehberlirimiz we qexirimanlirimiz heqqidiki rial tarixi waqieler, janliq tarixni anglash zor shererp, tépilmas, ghenimet purset bolghan idi.

U yighinlarda, uchurshush, her xil sorunlarda sözleydighan sözning asasi mezmuni: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti idi. U bu hextte sözligende wetinimizning shanliq tarixi, millitimizning qexirmanliq ish izliridin cheksiz pexirlinip, xelqimizning Gomindang , Gongchendang istipdatliridin körgen we köriwatqan zulum - iskenjiliri, qara Xitay bilen qizil Xitaylarning “bir jan’galning böriliri’’ ikenligini sözlep qattiq nepretlinetti, bolupmu diktattur Stallining satqunlighi bilen Uyghur xelqi dölitining musteqilliqi, özining erkinligidin ayrilip, bügünkidek munqerizlikke chüshüp qalghanlighimizni sözlep, qan-yashliq tejirbe sawaqlardin ibiret élip, ümütsiz bolmaslighimizni tapilaytti.
Unung bu qarashliri Almutida chiqidighan “Yéngi Hayat” gézitining 1994-yili 15-Öktebir sanida élan qilin’ghan “Sherqiy Türkistan inqilawidin bezi xatiriler” namliq uzun eslime maqalisida öz ipadisini tapqan.

U özining xatiriliri we “Erkin Asiya Radiyosi’’gha bergen söhbetliride chettin kelgen basqunchi, yawuz, hiliger, rezil, namert düshmendin qutulush üchün peqet qolgha qoral élip, qanliq jeng meydanlirigha atlinish kérek ikenligini, millitining we özining qan-yashliq tejirbe –sawaqliridin hés qilghanlighini alahide sözlep ötken idi.

Ehmet Igemberdi

22-Iyul, 2006
Granville - Sydney - Australia