Ataghliq Shair, Poblitist, Tarixchi Sabit Uyghuri We Unung Ijadiyiti Heqqide

2003-yili 8 - oktebir Alma Ata Zunun Qadir qebre beshida

Xoshlishish

Men idim Uyghur oghli-Sabit digen,
Bexitsiz millitimning ghémini yigen.
Intildim, armanimgha yitelmidim,
Shunchilik qisqa iken ömür digen.

Ot idim yalqunlighan öchtum emdi,
Hayatliq dunyasidin köchtum emdi.
Samada chaqnighan bir yultuz idim,
Quyulup qara yerge chüstum emdi.

Men kettim tünde aqqan yultuz bolup,
Weten qaldi söyelmigen bir qiz bolup.
Arqamda “Uyghurname’’ kitap qaldi,
Yashighan hayatimdin bir iz bolup.

Kitabim elge sun’ghan hediyem méning,
Uni oqar ewladim, newrem méning.
Qebremni qara yerdin izdimenglar,
Xelqimning yürigide qebrem méning.

2005-yili Iyul Alma Ata

Adette insan özining qachan, qeyerde tughulushini bilmiginidek özining qachan, qeyerde ölishinimu bilmeydü lékin bezi waqitta bezi ademler hayatliq üchün dehshetlik bolghan ölümning shepisini aldin ala sizip, söz-herketléride unung’gha teyyarliq qilwatqandek tuyulidu.
Sabit Uyghurimu özining 4 kobilitliq qisqa, lékin chongqur hés - hayajan’gha tolghan shéride wetenini pütün angliq hayati bilen söyüp, eshu ulugh wetenning musteqillighi, milletining erkinligi uchun omrde ölümdin bashqisining hemmesini körgen wetenperwerning hayatlighidin meng’gu widalishish aldidiki yürügining chongqur qatlamliridin

chiqqan judaliq nidasini, arzu-arman, ahu-zar we qelip munglirini aldirap-aldirap bizge anglatqan ikken.

Sabit Uyghuri yuqiridiki judaliq shérini yézip, 3-4 kündin kéyin“Uyghurname’’ kitabini neshiriyatqa ötküzip, öyige az qalghanda sirliq“mashina qazasi’’ gha uchurap, 2005-yili 14-Iyul bu wapasiz dunya bilen meng’gülikke xoshlashqanighimu bir yil bolup qaldi.

Sherqiy Türkstan xelqining munewwer perzenti, ataghliq mujahid, inqilapchi shair, tarixchi we jamaet erbabiy Sabit Abdurahman Uyghuri 1928-yili, Noyabirda Uyghurlarning tarixiy ata yurtlirining biri bolghan Yettesu - hazirqiy Qazaqistanning Alma Ata wilayiti Chélek nahyeside“Qara turuq’’ yézisida tughulghan. Sabit Abdurahman ailisiy halliq bay déhqan bolup, Sowet hökümtining yézilirida yürgizgen kolliktiplashturush herkitining ziyankeshligi bilen, öz yurtini tashlap, 1932- yili Mayda Sherqiy Türkstaning Ghulja shehrige kélip, yana özining dehqanchilighi bilen shughulan’ghan.
Sabit Abdurahmanning baliliq, ösmürlük, yashliq we qiran yigitlik dewirliri asasen Ghuljida ötken.

Sabit Abdurahman 1936 -1941 - yillar Ghulja shehri “Sherq ’’ mektibi, 1942 - 1944 yillar Ghulja milletler giminaziyeliride oqup hem uni pütürgen, tolluq ottura mektep sewiyeisige érishken.
U gimaniziyeni tügetkendin kéyin unung emgek pa'aliyiti bashlan’ghush mekteplerde muellim bolushtin bashlan’ghan.
Sherqiy Türkstan xelqining Gomindang istpdatigha qarshi milly inqilawiy Ghuljida ghelbige érishkendin kéyin 1944 - yili 12 - noyabirda Sherqiy Türkstan Jumhuriyiti qurulup, resmi élan qilndi.
Sabit Abdurahman inqilapning 1-künliridin bashlapla Gheny Batur qomandanlighidiki partizanlar ishtabida katip bolup ishlidi. 1945 - yili yanwardin - martqiche merkiziy hökümet teshwiqat bölümide “Azat Sherqiy Türkstan’’ gézitining jawapkar xadimi bolup ishlidi.
1945 - yili iyun, iyul we aughust aylirida merkiziy hökümet herbiy bölimining oyushturghan qisqa muddetlik herbiy korsida telim élip, Prapirshiklik unwani bilen istipagha chiqirilidu.

1945 - yildin – 1946 - yilghiche Ghulja sheherlik “Sherq’’ we “Roshen’’ mekteplerde oqutquchiliq qilidu.

1946 - yili noyabirda merkizi hökümet herbiy bölümi teripidin chaqirtilip, Shixodiki 1 - piyade eskerler polikigha ewetilidu hem shu polikning herbiy teyyarliq bölümi katipliqigha teyilinidu. 1947 - yili küz we qish aylirida Gomingdangchilar teripidin Sawen nahyeside uyushtirilghan milliy armiyege qarshi qoralliq isyangha qarshi Sherqiy Türkstan milliy armiyening élip barghan jenglirige qatnashti, bu urush ayaghlashqandin kéyin 1948 - yili yaniwardin bashlap pollik siyasi bölimining katiwi hem “Jengchiler Awazi’’ gézitide mesul bolup ishlidi.
Sabit Abdurahman shu mezgillerde güzel edibiyatqa qiziqip, sheirlar yazdü unung shéirliri “Uchqun’’ texellusi bilen “Jéngchiler Awazi’’ géziti we Ghuljida chiqidighan merkizi gézit-zornallarda élan qilinip turdi.

1948 - yiligha kelgende ichki-tashqiy sewepler tüpeyli milly inqilapqa qatnashqan beziy teslimchi rehberler Sherqiy Türkstanning musteqilighidin waz kéchip, kommunist Xitay hökumitige qoshulushni ochuqtin-ochuq teshwiqat qilishqa bashlidi.

Mushundaq halqiliq peyitte yash Sabit Abdurahman musteqilliq meydanida ching turup,“Yash Sherqiy Türkstanchilar Teshkilati’’ni qurup öz paaliyitini bashlap, Sherqtin kéliwatqan Xitay kommustlirigha qoshulmay, azat Sherqiy Türkstan Jumheriyetini saqlap qilishni meqset qilidi.
Lékin düshmenlerning suyqesti bilen teshkilat pash bolup qalghandin kéyin 1946 - yili iyunda teshkilat azaliri hem Sabit Abdurahman qolgha élinip türmige tashlandi.
Milly armiye bash qomandani geniral Letenant Éshaqbék“ Bu ofetserlarge siyasi terbiye bérilip qayta ishqa qoyulsun!’’ dep testiq salghan bolsimü rehberlirimizning pajielik ölümidin kéyin, 1949 - yili 17 - dekaberda qurulghan ölkilik hökümet bu ofetserlarni 10 ay türmide yatquzup, 1950 - yili apirilda boshatti, biraq Xitay hökümiti bu kishilerni “Xeterlik’’ dep qarap, qara tizimlikke kirgüzüp, kéyinki yürgüzülgen herketlerde bu kishiler bolupmü Sabit Abdurahman zerbe bérishning asasi nishani bolup keldi.

Sabit Abdurahman 1- qétim 1951 – 1952 - yillarda 2 - qétim 1955 -1957 - yillarda türmige élinip, jem’iy 30 ay türmide yatti.
Sabit Abdurahman türmidin chiqqandin kéyin öz bilimini ashurushni meqset qilip, 1952-yili küzde Ürümchige kélip, sabiq “Shinjiang milletler instituti’’ Til-Edebiyat fakultitigha kirip, 1954 - yili yazda oqushni “Ela Baha’’ bilen tügütüp Ghuljigha qaitti, u shu yili iyulda Ghuljidiki oqutquchilar teyyarlash daril muelliminige kirip bu mektepte 4 yil ustaz bolghan.

1957-1958-yillarda Sherqiy Türkstanda “Yerlik milletchilike qarshi turush herkiti’’ (emiliyette Xitay boyiche“Istil tüzütüsh’’ dep atalghan herket) de Sabit Abdurahman“Küresh obiykti’’ qilip, Ghulja shehridiki Medeni-Muarip sahasidikilerdin teshkil tapqan 600 kishlik küresh meydanida 6 kün öre turghuzulup, qattiq küresh qilindi. 1958 - yili 19 -öktebér künidiki chong yighinda musteqilliq idiyeliride ching turup, jahilliq qilghanlighi üchün siyasiy-qanon orunlirining bir terep qilishigha hawale qilinip, neq meydanda qoligha koyza sélip, türmige élip kétildi. Türmide éghir qiynash - azaplargha uchurghan Sabit Abdurahman türmide yigen tayaq zerbesidin omurtqiliri zehmilinip, opuratsiye qilindi. Unung hichqandaq “Gunah’’si bolmisimu 7 yil 4 ay turmide yatqandin kéyin, 1961 - yili yaniwarda türmidin qoyuwetildi.
1966-yili mayda Xitayda bashlan’ghan atalmish “Medeniyet zor inqilawiy’’ dégen fashstik herketning tigh uchi yenila Uyghurlargha qaritildi. Bu herketning qalaymiqanchiliqliri we Sowit, Xitay hökümetlirining ottursidiki zidiyetlerdin paidilinip öz wetenide musteqilliqni ishqa ashurishni meqset qilghan, Uyghur xelqi yene bir qétimliq omumy qozghilishqa teyyar bolidu.

1962 - yili mayda qaita teshkillen’gen Sherqiy Türkstan Xelq Inqilabi Partiyesi (X.I.P) ning rehberligide xelq bashqidin teshkillinishke bashlidi.
Shunche xorluq, azap-oqubetlik türme hayatini béshidin kechürgen Sabit Abdurahman özini chetke tartmay, özining Uyghuristanni azat qilishtek izgu mesligi üchün inqilap qaynimigha özini atti. Lékin Uyghur xelqining qoralliq kürishige yardem bermakchi bolghan Sowit hökümiti xelq qozghiliwatqan halqiliq peyitte öz wediside turmay, Uyghur xelqige yene bir qétim xiyanet qildi. Beijing térror hökümiti Sherqiy Türkstanda omumi yüzlük tutqun qilish we qetliamlarni bashlap, 1946-yilidin kéyinki mezgilde meydan’gha kelgen Uyghur xelqining keng kölemlik inqilawi herkitini qan’gha paturdi. Sherqiy Türkstan boyiche 100 minglap Uyghurlar qolgha élindi, 1000 lap Uyghurlar étip tashlandi ya yoshurun ölturuldi.
Sabit Abdurahmanmu 1970 - yili 11 - febralda qolgha élindi. 1976 - yili Maozedong ölgendin kéyin Xitaydiki bir qatar siyasi özgürishler“ Medeniyet Inqilabi’’ tüpeyli kélip chiqan kadirlar böhrani yüzisidin siyasi mehboslargha kéchirm qilinip, 10 yildin oshuq türmide yatqandin kéyin Sabit Abdurahman we unung sepdashlirimu türmidin chiqti. 20 yildin oshuq türme azawini tartip, yenila siyasi teqiblerdin qutulushqa közi yétmigendin kéyin axiri Sowit Ittipaqi puxrasi bolghanlighidin paidilinip, öz xelqige xizmet qilish pursitin izdep, ailisi bilen 1981 - yilining axirlirida Qazaqistan’gha chiqip ketti.
U yillar Sowit Ittipaqdimu Sherqiy Türkistan dawasini qilish imkaniyiti bolmighanlighi üchün tughulghan yurti << Qara Turuq>> yézisidiki 10 yilliq ottura mektepke xizmetke kirip,1988 - yili pensiyege chiqqan’gha qeder oqutquchi bolup ishlidi.

1991 - yili Sowit Ittipaqi parchilandi, Qazaqistan musteqqilliqa érishti, Qazaqistandiki Uyghur jamaetchiligi Sherqiy Türkstan dawasini élip bérish üchün Hashir Wahidiy bashchilighidiki teshkilinish ishlirigha birinchi künidin Sabit Abdurahman aktip qatnashti.

1992-yili Iyunda Almatida “Uyghuristan Azatliq Teshkilati’’ (UAT) resmi quruldi. Sabit Abdurahman UAT ning daimiy heyet ezasi, teshwiqat bölimining bashlighi bolup teshkilatning organi “Uyghurstan’’ gézitining mes’ul muherirligini öz üstige aldi. “UAT’’ ning qurghuchi re’isi Hashir Wahidiy wapatidin kéyin, 1997-yili awghusta échilghan 2-qurultiyida U “UAT’’ ning re’isligige saylandi. Bu xizmette u 5 yil bolup, 2002-yili 1-Senteberde échilghan “UAT’’ Qazaqistan Uyghurlar ittipaqi hem Qirghizistandiki “UAT’’ teshkilatining birleshme qurultiyida 3 teshkilat birliship“ Uyghurstan Xeliq Partiyrsi’’ (UXP) ni qurup chiqti. Sabit Abdurahman “UXP’’ ning 2 - muawin re’isligige saylandi.
U 1998-yili martta Istanbuldiki Sherqiy Türkstan wexpi we xeliqaradiki bir qisim teshkilat wekilliri birliship, Sherqiy Türkstan Milli Merkizi qurup chiqish teshebuskarliridin bolup, merkezning tesis yighini échish we ötküzüsh ishlirigha béwaste qatnashti.

U 1999-yili 11-15-öktebér künliri Germaniye München shehride ötküzilgen 2 - qétimliq Sherqiy Türkstan (Uyghuristan) Milli Qurultiyigha qatniship, qurultay daimiy heyitige eza bolup sayland.

2001-yili 18-19-öktebérlerde Bilgiye paytexti Bürükselda ötküzilgen Sherqiy Türkstan (Uyghurstan) qurultiyigha resmi wekli bolup teklip qilin’ghan bolsimü bezi obiktip sewepler tüpeyli qurultaygha qatnishalmidi, lékin qurultay Sabit Abdurahmanni yenila qurultay daimiy heyitige eza qilip saylidi. Sabit Abdurahman wetendin tartip, wapat bolghan’gha qeder Qazaqistan, Ottura Asia we xelqara miqyasidi Sherqiy Türkstan musteqilliq dawasini teshkillesh, rawajlandurush we mustekemlesh sahaliride barlighini ayimay jan tikip küresh qilghan yalqunluq wetenperwer, ataghliq mujahid, pishqedem rehberlirimizning biri.

Sabit Abdurahman bilen 1953-yili aughusta sabiq “Xinjiang milletler instituti’’ Til-Edebiyat Fakoltitigha oqushqa kirgen waqitlarda tonushqan idim. Fakoltitimizning 2-korsisda oquwatqan 25 yashlardiki qara qumchaq, közliridin ot yenip turudighan, chaqqan’ghine boyi bar bu qiran yigit bizdek yash shéiriyet hewaskarliri üchün alahide ülge idi. Unung shierliri “ Xinjiang Edebiyat-Senity’’, Ottura Asiyaning Alma Ata, Teshkenttiki “Qazaq eli’’,“Sherq yultuzu’’ jornalirida pat-pat élan qilinip turatti.

Sabit Abdurahman 1954-yili mektepni tügütüp Ghuljigha ketti, shundin kéyin men uni Xitayda atalmish “Medeniyet Inqilabi’’ bashlan’ghan jiddi - qatilang künler bashlan’ghan
1969-yilining etiyaz künliride Ghuljida 2 qetemliq körginim ésimde bar. Shu ayrilghanche axiri Sabit Abdurahman bilen bir meslektiki teghdirimiz bizni aridin 29 yil ötkendin kéyin, 1998-yili martta Sherqiy Türkstan Wexpiside Xelqaraliq Sherqiy Türkstan Milli Merkizini qurush yighinliri ötküzilgen Istanbulda körüshtürdi.
Pishqedem mujahid shairning béshidin shunche éghir dehshetlik yilarni, muhajirattiki tügümes hijran dertlirini tartip 70 ning dawanigha chiqip, chachlirining aqarghanlighigha qarimay, yenila jismani tereptin saghlam, eqli parasette kamalgha yetken, özi tétik, qedemliri mezmut köründi.

Bir küni qizil tashliq qélin shirlar toplimini manga körsütüp,“ siz bilen men bir mexset-nishan yolidiki qedinas meslekdashlardin bolup qalduq, mana bu qolumdiki 50 yildin buyanqi qolumda saqlinip qalghan shierlirimning toplimi, siz shierlirim heqqide béghishlima yézip bersingiz, siz bilen uzaq yillar dawamida teghdirdash bolduq, ijadim heqide siz xalis baha bereleysiz’’ dep “Hayat Naxshiliri’’ namliq shierlar toplimining qolyazmisini berdi. Men shair dostumning tekliwini qizghinliq bilen qobul qilip, Kitabini aldim-dé beghishlima yazdim.
Bextige yarisha bu kitap shairning öz tehrirligide Abdumejit Hemrayowning qolyazmisini betke chushurishi bilen kona Uyghur yéziqida 1999-yili AlmaAtida neshir qilinip. Jama’et bilen yüz körüshti.

“Hayat Naxshiliri’’ toplimi shairning 1944 - yilidin 1999 - yilghiche yézilghan shierliri, balladiliri we dastanliri bolup 250 din oshuq shier, yuzlep robailer we parchilarni öz ichige alidu. Shierlar özining mezmuni we yézilghan dewrige qarap, 7 bölümge bölünip bérilgen: 1- “Küresh Naxshiliri’’ (1944-1949), 2 - “Tang Naxshiliri’’ (1949-1957), 3- “Köngül Küyliri’’(1949-1957), 4 - “Zindan Naxshiliri ’’(1958-1981), 5 - “Hijiran Naxshisi ’’(1982-1992), 6-“Istiqlal Naxshisi ’’(1992-1999) we “Tepekür Durdaniliri“ din ibaret. Bu bölün’gen dewir – basquchlar assasida yézilghan shierlar bir-biri bilen öz ara janliq baghlinip bir pütün gewdini teshkil qilidu. Shunung üchün shair: “Hayat Naxshiliri’’ 7 yultuzdin terkip tapqan hükerge oxshaydu. Hükerni bölüwetishke mümkin bolmighinidek, bu toplamnimu bölwetishke bolmaydu.’’ deydu.

Bu toplam shairning 50 yildin oshuq japalliq emgigining ulugh semerisi bolup, unung ijadigha zeng sélip qaraydighan bolsaq, weten muhebiti, wetenning musteqillighi, Uyghur xelqining erkinligi we unung azatlighi üchün küresh shair ijadiyetning bash temisi – asasi mezmuni bolghanlighini körimiz. Meyli unung inqilap dewridiki deslepki shierlirida bolsun, ya kommunist Xitay ishghaliyiti dewirliridiki shierlar bolsun ya wetendin ayrilip chetellerde musapir bolup yürgen dewirlerde yazghan shier eserliride bolsun yalqunluq wetenperwer inqilapchi shair weten derdi, millet ghemini küylep, özining ezgü etiqad - ishenchisige pütün hayati boyiche sadiq bolup qaldi.

U shierlirida bizge Ulugh Tengri ata qilghan ulugh ejdatlirimizning tewerrük yadikari – söyümlük wetenimiz - Sherqiy Türkstanni chin yürigidin küylep, uni tarixiy dushminimiz Xitay basqunchiliridin azat qilishning zörörligi, uni musteqil, azat qilmay Uyghur Xelqining bexitlik, erkin bolalmaydighanlighini eserleride tinmastin qaita-qaita agahlanduridu. U:“Tarix bizge weten musteqillighi üchün küresh qilish wezipisini yükligen. Hazirqiy ewlatqa bunungdin artuq muqeddes shereplik wezipe yoq, Uyghurstanning qachan azat bolushi - tarixi shert - sharahitlargha baghliq biraq mushu meqset üchün küresh qilip yashash- ulugh bexit - sa’adettur.’’ degen idi.
Shuni eitish kerekki: bu toplamdiki shierlar unung hayatida yazghan shierlirining hemmisini öz ichige alghan emes, shair Sherqiy Türkstan Jumhiriyiti dewridiki gezit- jornallarda élan qilghan shierlirining köp qismini tapalmighan, türmilerde yézilip turmidashlirigha amanat qiln’ghan shierliri unung qoligha tegmigenligining sirtida, zindan shierliri kommunst Xitay gundipayliri teripidin köydürülüp yaki musadire qilinip yoqutulghan.
Sabit Uyghuri ataghliq pishqedem shair bolupla qalmastin, u yene pishqan, tejirbirlik poblitish - jornalist idi.
Méning qolumda saqliniwatqan unung: <<Xitayning Ottura Asiyagha tajawuzchiliq xewipi toghrisida>> (1994 - yili dekaber Alma Ata), “Weten Mektupliri’’ (1998 - yili öktebér Alma Ata) namidiki öz ichige: “Xitay Sherqiy Türkstan Islam partiyesi delosini qandaq yasap chiqan?’’ , “Musteqiliqmu yaki Fidiratsiyemu?’’ , “Uyghurstan azatliq kürishidiki ikki yol kürishi’’ , “Ehmetjan Qasimiy heqqide xatiriler ’’ , “Elihan Töre we Sherqiy Türkstan Inqilabi’’ ...qatarliq 27 parche xatiriler, maqaliler nutuqlarni öz ichige alghan maqalilar toplimi beziliri qol yazma, beziliri xet besish mashinisida yézilip köpeytilip tarqiltilghan. Bu maqalilarning köpünchisi “UAT ning - “Uyghurstan’’ we “Yéngi Hayat’’ gézitliride élan qilin’ghan idi. 1982 - yilidin – 1998 -yilining axirghiche yézilghan bu maqalilarda Sabit Uyghuri Sherqiy Türkstanning pajielik teghdiri, kommunst Xitay basqunchilirining Sherqiy Türkstanda yürgüziwatqan mustemlikchilik siyasitinng eghir aqiwetliri, bu zulumdin qutulush üchün Sherqiy Türkstan xelqining toghra stratigiye we janliq taktikani qolunup, musteqlliqni axirqiy nishan qilghan insan heqqi, demigiratiyé öz - teghdirini özi hel qilish pirinsiplirini ishqa sélip, hem qélem hem elem kürüshi élip bérishning lazimliqini tekitleydu.
Pishqedem poblitist Sabit Uyghuri bizni hazirqiy Sherqiy Türkstan dawasida mewjut bolup turiwatqan ikki yol kürüshini toghra hel qilip, 1944-1949-yillardiki inqilawimizda yüz bergen weten-milletni weyran qilghan teslimchikning yengi xil sheklidin qetiy saqlinip, weten musteqillighida ching turushqa chaqiridu. Özide rialliqni asas qilip, wetenimizning musteqillighi, millitimizning erkinligini hazir jawap, jenggiwar roh bilen ipadiligen bu maqalilar eyni waqitta Ottura Asiya we xeliqaradiki Uyghurlar arisida zor tesiratlar qozghighan idi. Unung: “Xitayning Ottura Asiyagha tajawuzchiliq xewipi toghrisida’’ dégen risalisi gerche bunungdin 12 yillar burun yézilghan bolsimü muellip bu kitapchisida Xitay hökümranlirining tajawuzchili mahitini tarixi pakitlar arqiliq échip, Uyghurlar, gherbiy Türkstandiki yéngi musteqilqqa érishken Türük Jumhiriyetliri we dunyani kommunst Xitay jahangirligining tajawuzchiliq hem kéngéymichilikidin saqlinishqa chaqiridu. Del bügün Beijing bilen Moscowaning apaq-chapaq bolushup, Gherbiy Türkstandiki Türk Jumhiriyetlirini “Shanghai hemkarliq teshkilati’’ gha tartip ekirishi, 2 – qétimliq “soghaq munasiwetler urushi’’ üchün teyarliqtur.
Sabit Uyghuri özining toghra köz qarishi we mentiqiliq xulasiliri bilen ötmüshni etirapliq bilip, bügünni toghra chüshen’gen, yiraq kéléchekni köreligen dana siyasunlarning birsi ikenligini ispatlighan.

Bu maqalilar özide ekis ettürgen rial tarixi, ijtimai weqeler, pakitlar, emiliyettin chiqirilghan mentqiliq xulassiliri bilen hazirqi zamanimiz üchünla emes, kéléchek üchünmu alahide zor ehmiyetke ége.
1998 - yili iyun éyida men yéngidin qurulghan “Sherqiy Türkstan Milli Merkizi’’ ning tewsiyesi hem özemning Shexsi ziyaritim bilen Qazaqistan, Qirghizistan we Özbekstanlardiki Uyghur jamaetchiligi bilen yüz körüshüsh imkaniyitige érishtim. Bunungdiki meqset - jamaetchilikimiz ichide ittipaqliq, öz-ara chüshünüshni ilgiri sürüp, milli merkezni teziraq qurushni qolgha keltürüsh idi.

Men Sabit Abdurahman qatarliq yoldashlar bilen Alma Ata etrapidiki Uyghur rayonlirida bolup, u yerdiki qérindashlar bilen uchurashtim, bu uchurushishlar jeryanida“Yettesu’’ diki qérindashlarimizning ötmüshi, hazirqi hayati, 7 yashtin – 70 yashqiche bolghan wetensiz Uyghurlarning til, diniy, milli medeniyet, tarixlirini saqlap qélishtiki tirishchanliqliri hem ularning bir küni bolmisa, bir küni ulugh wetenimiz qoynigha bérip öz-özimizge hoja bolup, erkin yashaymiz, dégen ulugh istek-armanlirini anglidim.
Jamaet yighinliri, toy-tökün, nezir-chiraq, meshirep,barawetlerde birge bolup, tarixi orunlarni ziyaret qilip, nahayiti zor tesirat we bilimlerge ige boldum. Alma Ata etirapidiki “Ikkinchi Buxara’’ dep atalghan “Qoram’’ yézisidin chiqqan mehshur dini alim - Ellame Sawut Axunum bilen minglighan Uyghurlarning 1918 - yilidiki qirghinchiliqta qetliam qiln’gan ziyaretgahlarni, Gheniy Batur, Xizmet Abdullil we shununggha oxshash millitimizning ichidin chiqqan meshhur zatlarning qeberstanliqlirini tawap qilip, ularning olmes rohlirigha atap xetme quran tilawet qilduq.
Biz negila barmayli Uyghur jamaetchiligining Sherqiy Türkstan dawasini élip bérishta merhum Hashir Wahidiy, Yüsüpbek Muxlisi, Sabit Abdurahman hem Qehriman Ghojamberdi qatarliq rehberlilrimizning körsetken xizmetlirini étirap qilip, ulardin memnun ikenligini körgen idim.

2003 - yili iyundin-öktebérgiche Alma Atadiki tuqanlarni yoqlash sepirimde u yerde köpirek turushqa, bu qétim téximu köpirek ataghliq ademlirimiz hem jamaetimiz bilen körüshüp jiqiraq essira bolushqa toghra keldi.
22 - aughust (jüme) küni idi, Sabit Abdurahman matiriyallar selin’ghan pilastik xaltini qoltiqigha qisturup öyimizge kirip keldi. U manga yézip püttürüsh aldida turghan “Uyghurname’’ (Uyghurlar heqqide omumi melumat) kitabining deslepki nusxisini bérip, kitap heqqide öz pikirimni bérishimni soridi.
Men kompitorda kiril heripide yézilghan kitapning 1- bétini échish bilen Sabit Abdurahmanning uzun yilliq matirial körüsh, ügünüsh, tedqiq qilish, künni tün’ge ulap, nahayiti köp riyazetler chékip , meydan’gha keltürgen tarixi ghezinisining ichige chöküp kettim...
Bunungdin 20 ming yillar burun tinich Okianda meydan’gha kelgen qedimi quruqluq “Mu’’ diki James Churword zikri qilghan Uyghur nami heqqide behc etmeyla, bunungdin 5000 yil burun buyuk impiryeni qurghan ulugh bowimiz Oghuzxan nami bilen bashlan’ghan bu kitap
Uyghurlarning bügünki dewrigiche bolghan tarixi heqqide qisqa lékin omumi melumat bérish bilen ehmiyetliktur.
Bu eser 3 kitaptin teshkil tapqan tarixi, ilmi, siyasi, nezeriyewi 3 tomluq qamusitin ibaret.
Muellip 1 - kitabigha “Uyghurlar we ularning wetini’’ dep nam bérip, 2 qisimgha bölüp sözleydu. 1-qismi“Uyghurlani tonushturush’’ bolsa, 2-qismi“Uyghurstani tonushturush’’ tur.
Bunungda muellip basqunchi Xitay hökümranlirining:“Uyghurlar bilen Xenzular nesildash uruh, Uyghurla Zhonghua millitining ayrilmas bir qismi, Xinjiang Zhonggoning ayrilmas bir qismi’’ dégendek yalghan-yawdaq oydurmilirini qattiq ret qilip, emeli fakitlar bilen rediye béridu. Kitap Uyghurlaning nechche ming yilliq shanliq tarixini yorutup, Uyghurlarning qedemi medeniyet, ulugh keshpiyatliri, bay siyasi tarixi bilen unung musteqil millet ikenligini, Uyghurstaning - Uyghurlarning ata mirasi wetini ikenligi toghrisida ishenchilik melumatlarni béridu.
2-kitap “Uyghur xelqining siyasi tarixi’’ dep atilip, 4 qisimgha bölün’gen. Unung 1 - qismi : “Ejdatlarning Tarix dewrige kirishtin ilgirki hayati bolup, bunungda Uyghurlarning tash qorallar dewridin tartip, 1-Uyghur doliti peyda bolghan’gha qeder ötken nechche ming yilliq tarixidin qisqa melumatlar béridu. 2 - qisim: “Tarixtiki Uyghur döletliri’ bölümide muellip tarixta ötken meshhur Uyghur döletlirini öz nöwiti bilen tilgha alghan bolup, 1944 - 1949 - yilliri Ghuljida qurulghan Sherqiy Türkstan Jumhiriyitige qeder dewerlerni öz ichge élip, qisqa muddet we chetelerde höküm sürgen Uyghur döletliri bunungdin mustesna. 3 - qisim“Uyghur dölitining yoqulushi we Uyghur xelqining qulluqqa chüshüp qélishi’’ dégen téma astida muellip Uyghurstaning munqeriz bolup, Uyghur xelqining qulluqqa chushup qélish jeryanlirini körsütüp, tarixchilirimizning bu dewrge ait yézilghan eserlirining az ikenligini tekidlep, özi bu heqte köpirek tohtuludu. Bolupmu bu pajielik qismetlerde chettin bésip kelgen istilachilardin bashqa, öz ichimizdin chiqqan weten haini-milli munapiqlarning oynighan selbiy rollirini échip tashlap, tarximizning qan-yashliq achchiq sawaqlirini yekünleydu.
4 - qisim “Manju – Xitaylirning zulmi we Uyghur xelqining milli azatliq yolidiki küreshliri’’ge beghishlan’ghan, muellip bu qismida musteqllighi we öz erkinligidin ayrilip qalghan Uyghur xelqining öz musteqillighini eslige kelturush yolida élip barghan japaliq, qehirmanliq küreshlirini birmu-bir körsütüp, Uyghur xelqining öz musteqilighini jenidimi artuq köridighan, qulluqqa bash egmeydighan, erksöyer, jesur millet ikenligini ispatlap. Milli azatliq kürüshining meghlubiyetke uchrishining sewepliri we unung tejirbe-sawaqliri üstide alahidi toxtuludu.
3-kitap “Uyghur xelqining milli azatliq herkiti we Uyghur xelqining teghdiri’’ dep atilip, 2 qisimdin tüzülgen. 1 - qisim: Uyghur milli azatliq herkitige béghishlinip, tarixchimiz Uyghur milli azatliq kürüshi heqqide özining ilmi perezlirini oqermenlirimzige teghdim qilip, Uyghur xelqining choqum musteqilliqqa érishidighanlighini, bunung peqet waqit messlisi ikenligini jezmleshtürüdu.
Öz millitining 245 yildin buyanqi, bolupmu kommunist Xitay basqunchilirining yérim esirdin köprek waqitin buyan Uyghur xelqige seliwatqan zulum-iskenjilirini obdan bilidighan hem özining qan-yashliq turmush sergüzeshtiliride bu pajielik qismetlirni bashtin kechürgen Sabit Uyghuri “Uyghurname’’ni yézishtiki seweplerni töwendikidek izahlaydu:
* U “Milletni oyghutush üchün unung tarixini oyghat!’’ dégen Ilahi aughustning meshhur sözini neqil kelturup, kommunst Xitay hökümranlirining erqiy qirghinchiliq hem asimilatsiyeni asas qilghan dölet térror siyasiti astida millitimizning öz tarixhini bilmeydighan, nadan, qashshaq, milly hés- tuyghusi ajiz, rohi ölükliktin milletni oyghutup, angliq, iradilik, küreshchan milletke aylandurush,
* kommunst Xitay basqunchiliri we ularning ghalcha edipliri tariximizni burmilap, medeni-miraslarimizni talan-taraj qilip, özgertip, oydurmilarni yasap chiqip, özlirining milli menpetliri üchün xizmet qildurwatidü bu mesilide Rusiye imperyesi shundaq qilghan hem shundaq qilwatidu. Undin bashqa, Uyghur xelqining beshigha kün chüshken waqtida özige “Amet keldi!’’ dep chushen’gen bezi xoshna memliketler öz milletlirining tarixining peqetla 5-6 yüz yilliq jeryanigha qarimay, bizning ming yillar burunqi milli qederiyetlérimizge chang selip, tariximizni xunuklashturup, düshmenlirimizge yardemlishwatidü shunga Sabit Uyghuri Uyghur xelqining qedemi bay miraslirini, büyük erbabliri, ularning keshpiyatlirigha ége chiqip, mushundaq sharaitta adeletni eslige keltürüp, heqiqi tarix rialliqigha qaitip, Uyghur xelqining geqiqi tarixini yaritip Uyghur xelqini qorallandurush;
* Tarix ilmi milletni dunyagha toghra tonutup, gheyri milletlerning bizni toghra chushunup hisdashighi, yardimini qolgha keltürüshte muhim bir waste. Komunsat xitay hökümiti ötmüsh tariximizni burmilap, bügünki hayatimizni xata chüshendürüp, bizning milli azatliq kürishimizni “ Bölgünchilik, Térorozim, diniy, eksiyetchilik’’ bilen eyiplawatidu.mushundaq ehwal astida Xitay mustemlikechilirining yalghan teshwiqatlirini ret qilip, Uyghurlarning qanuniy élip bériwatqan milli azatliq kürüshini dunyagha toghra yetküzüsh, kommunist Xitay jahangirligi, Rusiye imperyesi tesiride qalghan Ottura Asiya Türk Jumhuriyetlirini we dunya xelqini Uyghur xelqining pajielik ehwali we ularning qanunliq tejirbe sawaqlirini ularning semige sélip, kommunist Xitay jahan’girligining kengeymichilik, tajawuzchilighidin agahlandurush,
* Muellip“Uyghurname’’ ni yézishning axirqi sewebini özidin burunqi tarixchilarning japaliq emgekliri arqiliq nadir tarixi eserlerni yézip millitimiz tarixida intayin chong rollarni oynighan bolsimü bu eserliride Uyghurlarning bekmu qedimqi we bay tarixiy toluq, izchil yorutulmighan, tarixi dewirler otturisida uzulushler bar, shunungdek chetel riwayetlirini“heqiqet’’ dep qobul qilghan, bezen tarixi weqelerge bir tereplime baha bérilgen kamchilik, xataliqlardin xali emes.

Tariximizdiki mushu kem orunlarni toldurush, xataliqlarni tüzütüsh arqiliq Uyghur xelqining hem mükemel, hem izchil tarixini yaritish zörür bolup qaldi...’’ dep yazidu.(Uyghurname 11- bet)
Heqiqetenmu Sabit Uyghuri ataghliq tarixchilirimiz: Muhemet Imin Bughra, Turghun Almas we Abdushukur Muhemmet Immin qatarliq pishqedemlirimizning izidin mengip, Uyghurlar heqqidiki yéngi heqiqetlerni séstimaliq, dadil étirapliq qoyushqa tirishidu.<< Texi échilmighan heqiqetler nahayiti köp, mening yazghanlirim deryadin bir tamché xalas!..... xata ketken yerlirim bolsa kéyinki tarixchilar tüzüter, kam qalghan yerlirini bolsa toluqlar......bir qanche ewlat tarixchilarning japaliq izdinishliri netijiside andin Uyghur xelqining heqiqi tarixi dunyagha kélidu>> dep yézip bu kitapni yézishning seweplirini xulasilighan.

Epsus 2003 - yili yazda Alma Atada Sabit Abdurahman bilen körüshkinim axirqi purset bolup qalghan iken. 2005 - yili 7 - ayning ottursida Türkiye –Istanbulda bolghunumda dostumning 10 - iyul küni yazghan axirqi yadname xetini tapshurup aldim. 15 - iyul Washingitondiki “Erkin Asiya’’ rediyosidin Sabit Abdurahmanning qazagha uchrap, wapat bolghanlighiq matem xewirini anglatti, bir qanche kün ötkendin kéyin Istanbuldiki Sherqiy Türkstan Wehpisi Sabit Abdurahman üchün teziye yighini ötkezdi. Teziye yighinida men merhumning manga amanat qilghan xétini jamaetke oqup berdim. U xétide:“Uyghurname’’ ni neshirge tapshurghanlighini étip, kitapni chiqirishqa jamaetimizdin ixtisadi yardem sorighan idi.
Bexitke yarish, bu kitap neshirdin chiqti, lékin uni körüsh Sabit Uyhgurgha nesip bolmidi....
570 betlik bu kitapni Kéril Uyghur yézighida muellp özining tehririligide Alimjan Bawdunowning karriktorlighi, Ablet Ushurofning layihelishi, we Kenji oghli – Oghlan Sabitning kompiyotorgha élishi bilen, 2005-yilning axiri Almatidiki “Nash Mir’’ (Bizning Dunya) neshiryati teripidin 700 nusqa neshir qilndi.
Kitapning bash bétining axirida << Sabit Abdurahmanning ”Uyghurname’’ kitabini bésishqa we bashqa tillargah terjime qilish hoqoqigha merhumning perzenitliri - Ilyas we Oghlan Abdurahmanlar ige.>> dep yézilghan bolsa, kitapning axirqi betide:“Uyghurname’’ kitabining neshir qilinishigha Alma Ata shehri “Dosluq’’ mehelisining yigit béshi merhum Rehimjanjan oghli Alimjan Zakirofning melum derijide ixtisadi yardem körsetkenligi üchün Sabit Abdurahman ailisi teshekkür izhar qilidu.>> dep yézilghan.
Kitap endi kona Uyghur yézighi asasida neshir qilinishini teqezzaliq bilen kütwatidu......

Ehmet Igemberdi
Granville - Sydney – Australia
8 Iyul 2006