Zhonggu Hökümiti Musulmanlarni Qattiq Basturmaqta

Sherqiy Türkistan rayonidiki musulmanlar özining diniy, siyasi qarashlirini sözligenligi yaki chetéllik muxbirlar bilen körüshkenligi sewebidin türmilerge tashlindu yaki türmige tashlinish tehditi ichide qorqup yashaydu.

Kristoffer Rønneberg

Sherqiy Türkistanning zimini 1,66 milyon kuvadirat klometer bolup Norwegiye ziminining besh hessisige teng kelidu.

Nopus:texminen 20 milyon.

Chegirlindighan döletlerler: Pakistan,Afghanistan qatarliq 8 döletler bilen chegrilinidu.

Nefit baylighi:eng köp nefit we gaz bu zimindin chiqidighan bolup lekin her küni shangxeyge biwaste tushup ketilidu.

Küreshler:Wetenperwer Uyghur teshkilatliri we Uyghurlar köp qétim özlirining musteqil döliti üchün küreshken bolsimu lekin Zhunggu komunistik hökümitining qattiq basturishigha uchrighan we uchrimaqta.

Raftu mukapati:Uyghur wetenperwer dangliq sodiger xanim Rabiye Qadir 2004-yili Raftu kishilik huquq mukapatigha erishken.U öz dölitide 8 yilliq türme hayatini bashtin kechürgen bolup,hazir Amerkida yashaydu.Uning ikki oghli aldinqi hepte xittay kökümiti teripidin qolgha elindi.

Qeshqer Heqqide .

Bu bir jüme küni bolup chüshtin keyin Hétgah meschiti asta-asta ademler bilen toldi.Bashqa musulman döletliride kishiler kochida turup mezinning ezan eytqan awazini angliyalaydu.Lekin Zhongguning gherbidiki bu bostanliq qedimi sheherde bundaq emes.Kishilerning Hétgah meschitining aldida turup anglaydighini etraptin kéliwatqan eghir we boghuq naxsha awazidur.

Yipek yolidiki muhim tügün: Qeshqer tarixta Yawropa bilen Zhongguning yipek yoli qatnishidiki eng tügün bolghan idi,lekin hazir bu jelip qilarliq emma charchighan sheher tashqi dunya bilen alaqisi üzülgen halda turmaqta.

Komunist xittay hakimiyiti 1949-yili Sherqiy Türkistanni pütunley besiwalghandin kéyin bu ölkining namini Shinjang yeni Yengi Chegra rayon dep atidi.Türky xelq hisaplindighan Uyghurlar ilgiri bu rayonda köp sanliq halitide üstünlükni igelligen bolsa mana emdi keyinki 60 yil ichide xittay köchmenlirining bu zimingha üzlüksiz köchüp chiqishi sewebidin az sanliq milletke aylinip qaldi.

Qeshqerdiki Uyghurlargha taqabil turush yenila tes bolsimu lekin Beijinggha 4 ming klometer kelidighan sheriq tereptiki bu qedimi sheherning paytext bolghanliq selteniti asta-asta bir xatirige aylinip qalmaqta.

Imamlarni Partiye Mektiwige Ewetish

Gerche bu musulman Uyghurlarning dinsiz hisaplindighan Zhungguda öz diniy étiqadi bilen shughullinish hoquqi bolsimu lekin barliq Imamlar diniy murasimlargha bashchiliq qilishtin ilgiri komunistik partiyining imamlarni terbilesh mektiwige ewetilidu.Partiye yene Quranning qaysi xil terjimisini ishlitishni qarar qilidu.Uningdin bashqa yene dini mekteplerning derslik pilan ,programmilirini testiqlaydu.
Uyghur partiye ezaliri yaki hökümet xizmetchilirining jüme namizigha kirishi bu yil yengi yil ilgiri yene bir qétim qattiq cheklengen bolup bundaq qilish hazirghiche dawamlashmaqta.

Norwegiyening Wekiller Ömigi.Norwegiyening döletlik wekiller ömigi Zhonggu hökümiti teripidin kishilik hoquqi depsende qiliniwatqan Sherqiy Türkistangha ziyaretke keldi.

Bu rayon uzun waqitlardin buyan muqimsiz halitide turmaqta.Az sanliq millet hisaplindighan Uyghurlar 1949-yilidin ilgiri qurulghan musteqil Sherqiy Türkistan dölitini eslige keltürushni arzu qilidighan we bu heqte mexpi sözlishidighan bolghachqa xittay dairliri ularni intayin qattiq tizginlep turidu.Qattiq tizginlesh we basturush weziyiti 11-sintebir weqesidin keyin yene bir yengi basquchqa kötürildi.

Biz qehqerdiki cheghimizda Ehmed isimlik bir yash Uyghur yigiti bilen söhbetleshtuq(uning bixeterligi sewebidin uning heqiqi salayitini yushurushqa mejburmiz)

Axirqi qetim yeni 2001-yili yanwar éyida biz uni uchratqanda u texi 18 yashliq hayati küchi urghup turghan yigit idi.bu qétim biz uning bilen körüshkende u dukan tijariti bilen shughullinidighan tinimsiz we térikkek ademge aylinip qalghan iken.

Hemme ish intayin nacharliship ketti dep sözini bashlidi u renjish ichide .Biz uning tijaret ehwalini sorighinimizda u dukandin kélidighan tapawitining barghansiri töwenlep kétiwatqanlighini sözlep berdi.U bizge yene mundaq didi:hökumet keyinki 5 yil ichide terorizimgha qarshi turushni bahane qilip özi xalighanni qilidighan boliwaldi.

Ehmed éngilizchini yaman emes sözleytti u bezide sel jiddilishipmu qalatti.--- Peqet didi u :men hazir siz bilen paranglashtim lekin bu choqum bahsqilarning diqqitini qozghaydu.buni siz chüshinisiz,chünki siz bir chetellik muxbirde!

(11-sentebirdiki partlash weqesidin keyin anche uzun ötmey Uyghur teshkilatliri Amerkining teroristlargha qarshi turush tizimligige kirgüzüldi.Keyinki yillarda Beijing hökümiti yene on minglighan xittay armiyisini Sherqiy Türkistanning muqimlighini saqlash üchün ewetti.)

Yene bir ottura yashliq sodiger kishi bilenmu biz 5 yil ilgiri uchrashqan iduq. U bu qétim bizge Qeshqerdiki hayatning eghirlighini we xittay hökumitining Uyghurlargha seliwatqan zulumlirini inkar qilip mundaq didi:--Bizning arzu qilidighinimiz tenchliq we erkinlik,urush emes.Bizning ixtizadi ehwalimiz özimiz ayrim turghandin Beijing hökimitining hakimiyiti astida tursaq yaxshiraq bolidu.Men hemme nersemning bolishini umut qilimen hem qachanki pütün dunyada urush axirlashsa sodigerler we sayahetchilerge paydiliq weziyet bolidu dep qaraymen.

Erkinlik Arzusi:Gheriptiki kishilik hoquq teshkilatlirining pakitlirigha asaslanghanda , her yili yüzlep Uyghurlar özlirining erkinli üchün elip barghan siyasi paaliyetliri sewebidin ölüm jazasigha hokum qilinidu we qilinmaqta!

Bu maqale Norwegiyede chiqidighan dangliq “Pochta Kechlik ”gezitining 2006-yili 8-ijundiki sanigha besilghan.Muxbir bu maqalini Norwegiyening döletlik wekiller ömigi bilen kishilik hoquq we demigiratiye herkitining yetekchisi,meniwi animiz Rabiye Qadie xanimning perzentliri qolgha elingandin keyin Wetendiki Kishilik hoquq weziyitini tekshürüshke barghanda Qeshqerde turup yazghan bolup men uni qerindashlirimning uqup paydilinishi üchün esli arginaligha sadiq bolghan asasta Norwegchidin terjime qilip chiqtim.

Aygül Yüsüp Terjimisi.

http://www.aftenposten.no/nyheter/uriks/article1343700.ece