Xitaydiki Eng Nopuzluq Tarixshunas Uyghur Iyen Bozen Ependige Mao Ze Dong Qandaq Ziyankeshlik Qilghan?

2006.05.31 RFA

Xitaydiki eng nopuzluq tarixshunas Iyen Bozen ependi. (1898.4.14-1968.12.18)

Ötken esrning 60 ‏- yiliirida Xitayda "medeniyet inqilabi" dep atalghan emeliyettiki 10 yilliq medeniyet xaniweyranchiliqi jeryanida, zyankeshlikke uchrap ölüp ketken alimlarning ichide Beijing uniwérsitétining proféssori, Xitaydiki eng nopuzluq tarixshunas Uyghur Iyen Bozen ependimu bar. Jyen Bozen ependining ölümi bir pewquladde hadise dep qarilishi kérek, ‏- dep bayanini bashlaydu aptor Wang Yuchin "közitish zhurnili"da élan qilghan "medeniyet inqilabida ziyankeshlikke uchrighan Iyen Bozen ependi heqqide" dégen maqaliside.

Uyghur tarixshunas Iyen Bozen Mao Ze Dongning biwaste ziyankeshlikige uchrighan

Aptor hazir amérikining chikago uniwérsitétida proféssor bolup ishlewatidu, ‏- Bu hadisining "pewquadde" xaraktéri shuki,‏- dep dawamlashturidu bayanini aptor, ‏‏- Beijing uniwérsitétining proféssori, Xitaydiki eng nopuzluq tarixshunas Uyghur Iyen Bozen ependi "medeniyet inqilabi"diki eng qéyin yil , ay we künlerni chidap béshidin köchürüp bolup, axiri "azat" qilinip, turmush jehette "kengrichilik"ke chiqip bolghanda, 1968 ‏- yili 12 ‏- ayning 18 ‏- küni er -Xotun ikkisi bille özini öltürüwalghan. Aptor bu maqalisi arqiliq Xitaydiki eng nopuzluq tarixshunas Uyghur Iyen Bozen ependining bashtin -Axir Mao Ze Dongning biwaste ziyankeshlikige uchrighanliqining pakitlirini ashkarilighan.

"Medeniyet inqilabida ziyankeshlikke uchrighan Iyen Bozen ependi heqqide" dégen maqalide bayan qilinishiche, 1952 ‏- yili Beijingda "yenjin uniwérsitéti" emeldin qaldurulup, uning nami "Beijing uniwérsitéti"ge özgertilgendin kéyinla , Iyen Bozen ependi birinchi derijilik proféssor we tarix pakoltétining bashliqi qilip teyinlengen. Kéyin, 60 ‏- yillarda Iyen Bozen ependi Beijing uniwésitétining muawin bashliqi bolghan. Jyen Bozen ependi ta "medeniyet inqilabiy" bashlanghiche tarixshunasliq saheside Xitaydiki eng nopuluq bir nechche kishining biri idi. U 1957 ‏- yili "ongchi" dégen gunahqa mehkum qilinip emgek bilen özgertishke ewetilgen, kéyin 80 ‏- yillarda amérikigha kelgen wu ningkün ependining "yash tamchiliri" dégen eslimisidimu bashqiche shekil bilen bayan qilinghan. Emma "medeniyet inqilabiy" bashlanghandin kéyin, eyni waqitta pen-Ilim saheside eng nopuzluq erbap bolupla qalmay, belki Xitaygha, kommunistik partiyige nahayiti sadiq, hoquqi we orni nahayiti mustehkem dep hésablanghan Iyen Bozen ependimu Mao Ze Dongning biwaste hujumigha we ziyankeshlikige uchrap weyran bolghan.

Jyen Bozenge kiydürülgen qalpaq

‏- Mao Ze Dong 1965 ‏- yili 12 ‏- ayning 21 ‏- küni xangju shehiride qilghan sözide Xitaydiki meshhur ziyaliylarning ismini atap, ulargha ochuq hujum bashlighan, ‏- dep bayanini dawamlashturidu aptor , ‏‏- Mao Ze Dong sözide "bezi ziyaliylar , mesilen: Wuhan, Iyen Bozen dégenler barghanséri biz bilen chiqishalmaywatidu. Tarixta poméshshéklar sinipining peqet qaytarma hésab élish siyasitila bolghan, héchqachan yol qoyush siyasiti bolmighan tursimu, emma yéqinda bir kishi yene "Iyen Bozen otturigha qoyghan fiodal-Poméshshéklar sinipining déhqanlargha yol qoyush siyasiti heqqide" dep maqale yéziptu" déyish arqiliq kishilerni Iyen Bozenge derhal hujum qilishqa qutratqan.

‏- Mao Ze Dong 1966 ‏- yili 3 ‏- ayda kommunistik partiye merkiziy komitéti siyasiy byurosining yighinida "hazir pen ‏-Ilim , maarip sahesining emeliy hoquqi téxiche burzhuaziyining qolida, sotsyalistik inqilab chungqurlashqanséri ular shunche qattiq qarshiliq körsitiwatidu. Wuhan, Iyen Bozen dégen kishiler gerche kommunistik partiye ezasi bolsimu, emma ular emeliyette kommunistik partiyige qarshi turidighan kishiler, toghrisini éytqanda ular gomindangchilar. Emdi ilmiy sahede ulargha qarshi tenqid bashlash kérek" dégen, ‏- dep bayanini dawamlashturidu aptor, ‏- Shuningdin kéyin 1966 ‏-yili 4 ‏- ayning 23 ‏- küni "xelq géziti"de "Iyen Bozenning markisizmgha qarshi tarix köz qarishi" dégen bir uzun maqale élan qilinip, uningda pütünley Iyen Bozenge hujum qilish heqqide qutratquluq qilinghan.

Mao zédongning gherizi peqet Iyen Bozenni köreshke tartish
‏- Mao Ze Dong 1966 ‏- yili 7 ‏- ayning 21 ‏- küni qilghan sözide yene , ‏-dep bayanini dawamlashturidu aptor , ‏- "Jyen Bozen nahayiti köp kitab yazghan, uning kitablirining hemmisini oqup tügetkili bolamdu? uning hemmisini tenqid qilip bolghili bolamdu? men uni qilalmaymen. Hazir medeniyet inqilabida burzhua idiyisini tenqid qilimiz, dep Beijing uniwérsitétida luping, li da dégen kishilernila tartip chiqirip, köreshke tartishning nime hajiti bar ? Iyen Bozenge menmu tétiyalmaymen, her qaysi ölkilermu tétiyalmaydu" dégen. Mao Ze Dongning bu gepliri gerche taza qamlashmighan taqqa-Tuqqu gep bolsimu, emma uning menisi nahayiti éniq idi, Mao Ze Dong gherizi peqet, meyli qandaq shekil qollinilmisun, Iyen Bozenni derhal tartip chiqirip , til -Haqaret yaki bashqa her qandaq zerbe bérishni öz ichige alghan shekillerni qollinip, uni köreshke tartish kérek, dégendinla ibaret idi.

Bashtin -Axir Mao Ze Dongning biwaste ziyankeshlikige uchrighan

Jyen Bozen ependining ölümi bir pewquladde hadise dep qarilishi kérek, ‏- dep bayan qilidu aptor Wang Yuchin "közitish zhurnili"da élan qilghan "medeniyet inqilabida ziyankeshlikke uchrighan Iyen Bozen ependi heqqide" dégen maqaliside. Aptor hazir amérikining chikago uniwérsitétida proféssor bolup ishlewatidu. Aptor bu maqale arqiliq Xitaydiki eng nopuzluq tarixshunaslarning biri bolghan Uyghur Iyen Bozen ependining bashtin -axir Mao Ze Dongning biwaste ziyankeshlikige uchrighanliqining pakitlirini ashkarilighan.

‏- Beijing uniwérsitéti teripidin 1998 ‏-yili neshr qilinghan "Beijing uniwérisitétida yüz bergen chong weqeler" dégen kitabta bayan qilinishiche, ‏- dep maqalisini dawamlashturidu aptori Wang Yuchin, ‏- Mao Ze Dong kishilerni Iyen Bozenni tartip chiqirishqa tekrar -tekrar küshkürtkendin kéyin, Beijing uniwérisitéti partkomi 1966 ‏- yili 4 ‏- ayning 7 ‏- küni "hazirqi muhim noqta Iyen Bozenning mesilisige tutush qilish" dep qarar chiqarghan. Shuningdin kéyin taki bu partkom 6 ‏-ayning 1 ‏- küni özi aghdurulup ketkiche bolghan ariliqta, Iyen Bozen ependi xilmu-Xil sorunlarda béshi egküzülüp, béli mükcheytilip, boynigha qara taxta ésip "köresh" ke élinip, urup, haqaretlinip , kochida sazayi qilinip turghan.

Mao zédong özi yaxshi körmeydighan meshhur kishilerning edipini bérishte "qizil qoghdighuchilar" dn paydilanghan

"Medeniyet inqilabida ziyankeshlikke uchrighan Iyen Bozen ependi heqqide" dégen bu maqalide bayan qilinishiche, 1966 ‏- yili 8 ‏- ayning 24 ‏- küni Beijing pidagogika uniwérsitétining qarimiqidiki qizlar ottura mektipining "qizil qoghdighuchi"liri chingxua uniwérisitétigha bérip urush-Chéqish herikiti élip barghandin kéyin, derhal Beijing uniwéristétining yenyuen dégen baghliq qorasigha kélip Iyen Bozenning öyini axturghan. Uning kitab, qedimi resim qatarliq matériyallirini pichetligen. Jyen Bozenni qattiq haqaretligen. "Qizil qoghdighuchilar" saqchi bolmighachqa, qollinidighan herikiti cheklimige uchrimaytti. Ularning térrorluq xahishi cheksiz idi, ular xalighanche adem urushi, hetta qarshiliq ipadiligen kishini urup öltürüwétishi mumkin idi. Ula buningdin burun öz mektipining mudirinimu urup öltürüwetken idi. Ular nishanlanghan kishini tutup, qolini dümbisige qayrip, bélini mükcheytip qoyup köreshke tartqanni "tik uchar" dep ataytti. Mao Ze Dong özi yaxshi körmeydighan meshhur kishilerning edipini bérishte "qizil qoghdighuchilar"din cheksiz paydilanghan idi.

Bir nechche kün ötkendin kéyin, Beijing uniwérisitétining "qizil qoghdighuchi"liri kélip Iyen Bozenni turalghusidin qoghlap chiqarghan. ‏- dep dawamliq bayan qilinidu hazir amérikining chikago uniwérsitétida ishlewatqan proféssor Wang Yuchin tarixshunas Uyghur Iyen Bozen heqqide yazghan maqaliside,‏- Shuningdin kéyin yoldin ötken ushshaq balilar Iyen Bozenning ishik aldigha exlet tashlap, qazinigha tükürüp, "qara guroh", "jin-sheytan" dep chuqan sélip ötidighan bolghan. Aptorning bayan qilishiche, shu waqitlarda bash ministir juinleyning ishxanidin adem kélip Iyen Bozenning ehwalini uqup turghan. Ular "nime teliping bar" dep sorighanda, Iyen Bozen "mini ushshaq balilar emes, chong ademler köresh qilsiken"dep telep qilghan.

Jyen Bozenning ölümi bir pewquladde hadsie dep qarilishi kérek
Aptorning bayan qilishiche, Mao Ze Dong 1968 ‏- yili 11 ‏- ayda, kommunistik partiyining 8 ‏- Qurultéyi 12 ‏- Omumyighinida "bizde Iyen Bozen dégen birsi bar, u Beijing uniwérisitétining proféssori, tarixshunas, burzhua ilim nopuzi, uni ishletmise, burunqi xan , padisha ,wezirlerni birkim bilelmeydu, bundaq kishilerge her ayda 24 yuen, köp bolsa 40 yuen bérish kérek. Yene wu xen dégen birsi bar, u bizge yene kérek. Emma Féng Yulen, Iyen Bozen dégen bu zeher tarqitidighanlarni qosiqini béqip, qoghdap, ishchi-Déhqanlargha tenqid qilghuzup turush kérek" dégen. Shuningdin kéyin Mao Ze Dongning bu "eng aliy yolyuruqi"ni teshwiq qilidighanlar Beijing uniwérsitétigha kélip "kala qotini" gha sulap nezerbentke élinghan Iyen Bozen qatarliq 200 din köp kishini "azat" qilghan. Jyen Bozenge sel yaxshiraq turalghu bergen, gerche shu chaghda Beijing uniwérsitétida adettiki oqutquchining ayliq maashi 56 yuen bolsimu, emma Iyen Bozenge ayda 120 yuen turmush puli béridighan bolghan. Lékin Xitaydiki eng meshhur tarixshunaslarning biri, birinchi derijilik proféssor Uyghur Iyen ependi medeniyet inqilabidiki eng müshkül yil, ay, künlerni chidap bashtin kechürüp, axiri turmushta kengrichilikke chiqip bolghan künlerning biride, 1968‏- yili 12 ‏-ayning 18 ‏- küni ayali bilen bille ölüp ketken. Uning yénidin "yashisun mawjushi" dep xet yézilghan qeghez chiqqan. Aptorning bayan qilishiche, Iyen Bozen ependi azat qilinghandin kéyin, Beijing uniwérsitétidiki "herbiy wekil" uni bashqa kishilerni pash qilip xizmet körsitishke mejburlighan iken. Ular Iyen Bozenning ölümini uyqu dorisi bilen özini öltürüwaldi dep élan qilghan. Aptorning qarishiche, Iyen Bozenning ölümi bir pewquladde hadsie dep qarilishi kérek. (Weli).