Rusiye Bilen Xitay Gherbning "El Qaide" ge Oxshash Düshminimu?i

2006.05.24 RFA


2005 – yili 1- iyul küni, Xitay reisi Hu jintao bilen Rusiye prézidénti putin krémlin sariyida. AFP

Rusiye bilen Xitayning yéqindin buyanqi hemkarliqliri, bolupmu iran mesilisini öz ichige alghan xelqara mesililerdiki ortaq meydanda turup, amérika bashliq gherb bilen riqabetlishishi shuningdek shangxey guruhini teshkil qilish arqiliq amérikining ottura asiyadiki tesirige taqabil turmaqchi boluwatqanliqi gherb mulahizichilirining türlük tehlillirini meydangha chiqarmaqta.

Erkinleshtürüsh bilen mutleqleshtürüsh arisidiki küresh
18-Esirdin étibaren dunyawi siyaset erkinleshtürüsh bilen mutleqleshtürüsh arisidiki toqunushta ipadilengen bolsa, erkin qudretlik döletler 20-Esirdiki soghuq urush we qoralliq urush mezgilliri jeryanida mutleqliq idiyisige qarshi küresh qilip keldi. 1989-Yilidin kéyin bolupmu, sowét ittipaqining yimirilishidin kéyin, erkinlik idiyisi bilen kommunistik mutleqleshtürüsh idiyisi arisidiki küresh axirlashti dep qaralghan bolsimu, emma yéngi ziddiyetler yeni diniy, milliy we medeniyet qarshiliqliri meydangha chiqti.

Italiyidiki La Repubblica géziti" de "Rusiye bilen Xitay gherb erkinlik idiyisining "el qaide" ge oxshash düshmini bolamdu" dégen témida bir parche maqale élan qilinghan.

Maqale aptorining qarishiche, 90-Yillarning axirida Rusiye gherbche erkinlishish yölünüshige qarap méngish yüzlinishide bolghan. Xitaydimu dölet ichige nisbeten siyasiy erkinleshtürüsh élip bériliwatqandek shuningdek erkin chet memliketler bilen aktip alaqilishishlar yüz bériwatqandek tuyghu bérilgen idi. Biraq, bügünki künde weziyet özgergen bolup, gerche iqtisadiy jehette zor kötürülüsh bolsimu, emma Xitay rehberliri özining bir partiyilik hakimiyitini kücheymekte, xelq bolsa, siyasiy mustebitlik bilen iqtisadiy tereqqiyat maslashqan "Xitay modéli" heqqide sözlimekte. Rusiye rehberliri özlirining iqtisadiy tereqqiyatining bu dölettiki zor néfit we tebiiy gaz zapaslirigha tayinidighanliqigha qarimay, Xitayning mezkur modélini qollimaqta.

Rusiye bilen Xitaydin erkinleshtürüshni kütüsh qiyin
Italiye gézitining yézishiche, gherb döletliri téxi yéqinghiche, Xitay bilen Rusiyini xelqara erkin jemiyet terkibige élip kirip, ularni kontrolluq astigha élish arqiliq Rusiye bilen Xitaygha erkinlik qimmet qarashlirini ögitishni oylashqan bolsimu, emma bu istratégiye peqet Rusiye we Xitay jemiyetliride özgirish bolushigha baghliqtur. Mezkur italiye gézitining yézishiche, eger Rusiye bilen Xitay özlirining mutleqliq idiyiliri bilen tereqqi qilsa, belki ularning gherb démokratik idiyilirini qobul qilishini kütüsh mumkin emes.

Italiye géziti La Repubblica ning yézishiche, Rusiye we Xitay erkinleshtürüsh bilen qarishilashmaqchi, buning ipadiliri hazirmu körülgen bolup, ular sudan, iran, bélarusiye, özbékistan, zimbabuwﯤ we birma qatarliq ellerge nisbeten jazalash qararlirining chiqirilishigha qarshi turmaqta. Bularning hemmisi Rusiye bilen Xitayning maddiy éhtiyajigha baghlinishliq bolup, Xitay iran bilen sudanning néfitlirige érishishni, Rusiye bolsa atom réaktorliri we qorallirini sétish arqiliq nechche yüz milyonlighan dollargha ige bolushni xalaydu. Hetta Rusiye bilen Xitay kelgüside özliri üstidinmu jazalash qararlirining chiqirilip qélishidin qorqidu.

Rusiye bilen Xitay gherbning yer sharida bolupmu, ularning istratégiyilik menpeetliri mewjut jaylarda erkinleshtürüsh siyasitini tarqitishigha nisbeten selbiy qaraydu. Ukrainiye, gruziye we qirghizistandiki "renglik inqilablar"gha Rusiye bilen Xitay selbiy qarighan bolup, emma, gherb döletliri bolsa, buni erkinleshtürüsh we démokratiye herikiti dep hésablidi. Biraq, Rusiye bilen Xitayda bu heriketler gherb döletlirining qollishi we teshkillishi astidiki Rusiye bilen Xitayning menpeetlirini chekleydighan siyasiy özgirish dep qaraldi.

Rusiye bilen Xitayning munasiwiti heqiqi munasiwet emes
Mezkur italiye géziti Rusiye bilen Xitay arisidiki munasiwetning xaraktérige baha bérip, erkinleshtürüsh bilen mutleqleshtürüsh arisidiki küreshning téxi dunyani ayrip bolalmighanliqini, chünki, Rusiye bilen Xitayning heqiqi ittipaqchilar emeslikini körsitidu. Maqalide otturigha qoyulushiche, Rusiye bilen Xitayning her ikkilisila erkinleshken gherbning bazarlirigha éhtiyajliq bolup, emeliyette Rusiye bilen Xitayning her ikkilisiningla gherb erkin döletliri bilen ortaq menpeetliri mewjut.

Aptorning xulase chiqirishiche, hazirqidek ehwal astida gherbning Xitay bilen Rusiyide erkinleshtürüshni emelge ashurush üchün aktip heriket qilishi emeliyette, bu ikki döletning gherbke qarshi na resmi öktichi ittipaqini keltürüp chiqarghan. Bügünki künde "el qaide" gherbning erkinleshtürüshke qarshi turalaydighan eng asasliq we birdin bir tehdit bolalmasliqi mumkin.

Italiye géziti" la repubblika " xulase süpitide Xitay bilen Rusiyining hemkarliqining gherbke qarshi asasiy tehdit ikenlikini ilgiri süridu. (Ümidwar).