Shanghai Hemkarliq Teshkilatining Yéngi Meqsiti

2006.05.17 RFA

Xitay tashqi ishlar ministiri Li Zhaoxing 15-may küni Shanghai hemkarliq teshkilati tashqi ishlar ministirlirining shangheyde échilghan yighinigha qatnashqili kelgen Rusiye tashqi ishlar ministiri Sergey lawron bilen . AFP.

Shanghai hemkarliq teshkilatigha eza döletler tashqi ishlar ministirliri yighini 5-ayning 15-küni Shanghai shehiride échildi. Yighinda Iran mesilisini öz ichige alghan bixeterlik mesililiri we bu teshkilatqa eza döletlerning aliy rehberlirining bu yil 6-aydiki uchrishish pilanliri hem bashqa bir qatar mesililer muzakire qilindi. Uchurlargha qarighanda, nöwette Shanghai guruhining aldidiki eng muhim wezipiliridin biri iran mesilisige qandaq muamile qilish shuningdek iranni mezkur teshkilatqa kirgüzüsh yaki kirüzmeslik bolup hésablinidu.

Shanghai hemkarliqining bu qétimqi yighinidiki yéngiliq – saylamlarni közitish

5-ayning 15-küni Rusiye tashqi ishlar ministiri Sérgéy Lawrop, Xitay tashqi ishlar ministiri Li Zhaoxing hemde Qazaqistan, Qirghizistan, Özbekistan we Tajikistan jumhuriyetlirining tashqi ishlar ministirliri Shanghai shehirige jem bolup, bir qatar muhim mesililerni muzakire qilip, ortaqliq hasil qildi.

1996-yili, Shanghai besh dölet teshkilati dégen nam astida Xitay bilen Rusiye, Qirghizistan, Qazaqistan we Tajikistan qatarliq memliketlerning asasliqi chégra mesililirini muzakire qilish we chégra bixeterliklirini kapaletke ige qilish shuari bilen qurulghan mezkur teshkilat özining her qétimliq yighinida üzlüksiz türde öz wezipilirini köpeytti shuningdek hemkarliq dairisini kéngeytip kelgen idi. 2001-yili, Shanghai beshliki Özbekistanni öz ichige élish bilen Shanghai hemkarliq teshkilati dep özgertildi hemde besh yilliq musapini bashtin kechürüp, chégra sahesidin herbiy, siyasiy, iqtisadiy, edliye we medeniyet sahelirini öz ichige alghan keng dairiler boyiche hemkarlashqan xéli mukemmel bir teshkilatqa aylandi. Elwette, Shanghai hemkarliq teshkilatining her yili bir qétim ötküzülidighan tashqi ishlar ministirliri, dölet mudapie ministirliri we dölet bashliqliri yighinida izchil halda bir qanche yéngi höjjet imzalinip kelmekte.

Shundaq iken, Shanghai hemkarliq teshkilatining tashqi ishlar ministirilirining bu qétimqi yighinidiki yéngi muzakire temiliri iranning yadro qoralliri mesilisidin ibaret jiddiy xelqaraliq mesile bolghandin sirt yene Shanghai guruhigha mensup döletlerning aliy derijilik rehberlirining 6-Aydiki yighinning kün tertipi we bashqilar boldi.

Xewerlerge qarighanda, tashqi ishlar ministirliri "Shanghai hemkarliq teshkilatining közitish ömeklirining prézidént we parlamént saylamlirini hemde omumiy xelq awaz bérishni közitish qaidiliri" dep atalghan yéngi höjjetke qol qoyghan. Démek, buningdin kéyin bu teshkilatqa eza döletler özara bir-birining saylamlirini közitish we baha bérish küchige ige bolidu. Emma, bu döletlerde hazirche omumiy xelq awaz bérish arqiliq milletlerning siyasiy teqdirini bir terep qilish ehwali yüz béremdu yoq? bu namelum.

Kona téma bixeterlik we térrorizmgha qarshi turush mesilis

Xewerlerge qarighanda, Shanghai hemkarliq teshkilatining tashqi ishlar ministirlirining bu qétimqi yighinida ular ortaq pütüshken térrorizm, diniy esebiylik we bölgünchilikke qarshi küresh qilish témisini muzakire qilinghan. Elwette, bu téma otturigha chiqqanda, Uyghurlarning siyasiy heriketlirige zerbe bérishni kücheytishtin ibaret kona téminingmu muzakiridin sirt qaldurulmasliqi tebiiy. Chünki, bu yighin échilishtin ilgiriki qisqa waqit ichide Qazaqistan ikki neper Uyghur paaliyetchisi qolgha alghan, Özbekistan kanada puqrasi hüseyinjan jélilni türmige solap, uninggha bir qatar jinayetlerni artqan hemde amérika hökümiti guentanamo türmisidin besh neper Uyghurni qoyup bérip, albaniyige ewetiwetken idi. Bu mesililer xelqara jemiyetning diqqitini qozghapla qalmastin belki, Shanghai hemkarliq teshkilatigha eza döletlerningmu jiddiy inkaslirini peyda qilghan idi, Xitay hökümitining bu Uyghurlarni qayturup bérish telepliri téxi toxtap qalghini yoq. Iran mesilisi yadroluq mesile

Iranning yadro pilani mesilisi boyiche uzundin buyan Rusiye bilen Xitayning meydani ortaq bolup, ular amérika qatarliq gherb döletlirining birleshken döletler teshkilati bixeterlik kéngishidin irangha nisbeten jaza qollinish teleplirige izchil qarshi chiqip kelgen idi. Nöwette, iran mesilisi künsayin murekkepleshmekte hemde iran dairilirimu gherb döletlirining pozitsiyisige qarshi turmaqta.

Rusiye analizchisi aléksandir gabuyéwning mulahize qilishiche, iran mesilisi jiddiylishiwatqan bu künlerde uzundin buyan pakistan, hindistan, iran we mongghuliyini Shanghai hemkarliq teshkilatigha resmi eza qilish mesiliside éghiz achmay kelgen Rusiye bu qétim birdinla iranni Shanghai hemkarliqigha kirgüzüsh idiyisige kelgen. Rusiye tashqi ishlar ministiri Sergej Laorow Xitay tashqi ishlar ministiri Li Zhaoxing bilen körüshkende bu mesilini otturigha qoyghan bolsimu, emma Li Zhaoxing iranni Shanghai hemkarliqigha kirgüzüsh idiyisini qollimaydighanliqini, egerde téhranni bu teshkilatqa kirgüzse,washingtonning naraziliqini qozghishi mumkinlikini,béyjingning amérika bilen bolghan munasiwitini buzuwélishni xalimaydighanliqini chüshendürgen. Mezkur Rusiye analizchisining bayan qilishiche, béyjing iranning Shanghai teshkilatigha resmi kirishi mesiliside qedemmu-Qedemlik chare qollinishni otturigha qoyghan.

6-aydiki yighinda yéngi qararlar élinishi mumkin

Rusiye tashqi ishlar ministiri Sergej Laorow, Shanghaidiki yighindin kéyin béyjingni resmiy ziyaret qilip, kesipdishi Li Zhaoxing shuningdek Xitay dölet reisi xu jintaw bilen ayrim körüshüp, pikir almashturghan. Sérgéy Laorow béyjingda muxbirlarni kütüwélish yighinida Rusiye bilen Xitayning iran mesilisidiki meydanining ortaqliqini körsitip, bu mesilisini siyasiy yol bilen hel qilishni, iranning xelqara atom énérgiyisi orgini bilen hemkarlishishi lazimliqini, irangha bésim ishletmeslik we uni yétim qaldurmasliqni tekitligen. "Sergej Laorow yene Rusiye irangha qoral ishlitish arqiliq iran yadro mesilisini hel qilishqa bélet tashlimaydu" dégen.

Rusiyining "gazetasng.ru" Analiz merkizining uchuridin melum bolushiche, Sergej Laorow iranni Shanghai hemkarliq teshkilatigha kirgüzüsh mesiliside toxtilip, " Shanghai hemkarliq teshkilatining héchqandaq kéngiyish pilani yoq" dep bildürgen. U yene Shanghai hemkarliq teshkilatigha eza dölet bashliqlirining bu qétimqi yighinida iran mesilisining muzakire qilinmaydighanliqini körsetken shuningdek iran prézidénti maxmud exmedinijatning 6-Ayning 15-Künidiki yighingha resmiy eza emes, belki közetküchi süpitide qatnishidighanliqidin bisharet bergen.

Sergej Laorowning bu qétimqi béyjing ziyariti jeryanida u Xitay rehberliri bilen yene Rusiye –Xitay hemkarliq munasiwetliri, kéler yili Rusiyide ötküzülmekchi bolghan " Xitay yili" paaliyiti shuningdek yene Rusiye bilen Xitay arisidiki tebiiy gaz turubisi qurulushini öz ichige alghan énérgiye hemkarliqi qatarliq mesililer boyichimu pikir almashturghan. (Ümidwar).

( Umidwar).