Özbékistandiki Uyghurlarning Milliy Kimliki

Roz-Mohammed Goper

Yéqinqi künlerde yene shu Uyghurlar heqqidiki kishining könglini perishan qilidighan xewerler Merkizi Asiyadin tarqiliwatidu. Qazaqistan we Qirghizistan hükümetlirining xelqara qanunlargha boy sunmay, bir tereptin öz tewelikide yashawatqan Uyghurlarning insaniy heq hoquqlirigha ziyankeshlik qiliwatqanliqi, yene bir tereptin Uyghur siyasiy pana sorighuchilarni Xitaygha qayturup bériwatqanliqi küchlik démokiratik teshkilatlarning eyiplishige uchrimaqta. Özbekistan hökümiti bolsa Ötken yili mushu künlerde Perghane rayonida yüz bergen xelq inqilawini shepqetsizlerche basturup, xelqara jemiyetning qattiq naraziliqini qozghighan bolsa mana bügün Xitay hökümitige yan tayaq bolup, Kanada puqrasi Hüsenjan Qarimni (Uyghur) qanunsizlarche qolgha élip, özining kishlik hoquq we insan heqliri meseliside hechqandaq ilgirleshke érishmigenlikini ashkarilidi. Üzbek hükümiti birqanche yillardin béri, Xitayning yolsiz teleplirige könüp, Uyghurlarning kishlik hoquq, Insan heqliri we Kultural ishlirigha ayit paliyetlirini qattiq chekleydighanliqini bildürüp kelmekte.

2004-yili 15-iyunda , Hu Jintao Özbekistanni ziyaret qilip, Ularni Shanghai hemkarliqi teshkilatigha dewet qildi, 16-küni kélishimge imza qoydurdi we istirategiylik hemraliq shertnamisi tüzdi. Kélishimge asasen ikki hükümet bölgünchilikke, térorizimgha we diniy radikal küchlege birlikte qarshi turidighan bir ittipaq tüzdi. Tashkentte imzalanghan bu kélishimde, Özbekistan Xitayning teliwige asasen Uyghurlarning Insan heqliri hem kishlik hoquq we medeniyet paaliyetlirige erkin yol qoymaydighanliqi heqqide wedename bergen.

Hu Jintao bilen Islam Kerimop Uyghuristan we Özbekistandin ibaret ikki dölette yashawatqan xelqlerning bolupmu Uyghur nesillik xelqlerning musteqilliq heriketlirige “bölgünchilik, térorizim we diniy radikalizim “ dep qalpaq keydürüp jazalash heqqide qarar élishqan. Ular zerbe bérish obyekti qiliwalghan heqqaniy heriket tereptarlirigha “Sherqiy Türkistan t érorchi küchliri” digen omumiy namni bérip basturidighanliqi heqqide pütüshken.

Xitay Uyghuristan xelqining kishilik hoquq we Insan Heqlirini depsende qilishta, Insan qelipidin chiqqan wehshiylikni qollunup, Merkizi Asiyadiki qérindash jumhuriyetlirimizni pul bilen sétiwelip, özlirining rezil meqsidige yétish üchün Shanghai hemkarliqidiki Türk Jumhuriyetlirige 900,000,000 Dollar ösümsiz qerz béridighanliqini we bir Özbekistangha 2 milyon 500 ming Amerika dolliri “Insaniy yaridem” qilidighanliqini bildürgen. Shuning bilen Özbekistan hökümiti Uyghur xelqining issiq qanlirini sétip erishken payda menpietliri bilen boldi qilmay, Özlirining chigra siritidiki Uyghur weten millet dewasighimu yolsizlarche qoltiqip, Xitay döliti bilen hemkarliship Uyghuristan musteqilliq herikiti we démokiratiye heriketlirige éghir ziyan salghan.Özbekistan Merkizi Asiyadiki Uyghur nesillik xelqler eng köp olturaqlashqan döletlerning biri. Öz qerindashliri Hesaplanghan Uyghuristanliqlarning qan-yashliri bedilige Xitay Tajawuzchilliridin menpiet körüshte, Merkizi asiyadiki Türk Jumhuriyetliri oxshash xaraktérgha ége bolghandin bashqa, Özbekistan yene alayidirek paydiliq istiratigiylik dölet bolup, Özbekistanning Uyghurlargha qaratqan qattiq qol siyasiti Qazaqistan we qirghizistanlarningkidin éship ketken. Özbekistanning bashqa Türk Jumhuriyetlirige oxshimaydighan yéri, Uyghurlarning milliy kimlikige, démokirattik heriketlirige, medeniy paaliyetlirige, diniy enenillirige, milliy maaripigha zeherxendilik qilishta ipadilinidu.

Özbekistanning Uyghuristanliqlargha qaratqan yoqarqi meydani yéngidin shekillinip qalghan bir hadése bolmastin, Rusiye Ishghaliyetchilliri bu rayonni bésiwalghandin kéyin üzliksiz dawamliship kelgen. Tarixi jehettin qarighandimu Hazir 6 milyondin 7 milyongha qeder Uyghur nesillik xelq yashawatqan Perghane Rayonining, 19-esirdin kéyin Uyghuristan azatliq herikitide köp qetim özining aktip rolini jari qildurghanliqi, bu rayon xelqlirining etnik, iqtisadiy, medeniy we siyasiy jehette teqdirdash ikenlikini körsitip béridu.Bu seweptin Radikal kommunist Islam Kerimop ilgirki Rusye tajawuzchiliri we Xitaylarning enenisige warisliq qilip, Uyghur nesilik xelqlerge qaratqan érqi yeklimichilik siyasitini yürgüzüp, Özbekistan we Xitayda yashawatqan Uyghurlarning Musteqilliq heriketlirige Xitay bilen birliship turup zerbe bérip keldi. Buning bilen cheklinip qalmay medeniy–maarip, élim-pen, edebiyat- senet, til-yéziq tereptin yeklimichilik qilip, Özini Özbek milliti dep atimighan Uyghurlarni ishtin boshatti we medeniyet muessesillirini Pashistik siyaset qollinip taqiwetti.

Meyli ezeldin Özbekistanda yashawatqan Uyghurlar bolsun yaki bu yerge soda ishliri bilen kélip waqitliq olturaqliship qalghanlar bolsun Özbekistanning sotsiyal, iqtisat, medeniyet, we edebiyat- senet ishlirigha pewqullade zor ijabiy rollarni élip kelmekte. Bundaq bolishigha qarimay Özbekistandiki Uyghur nesillik xelqle we Özbekistanda kéyinki yillarda olturaqliship qalghan Uyghurlar, Uyghuristandiki xelqlerge oxshashla kishilik hoquq we Insan heqliridin mehrum bolghan halda yashawatidu. Özbekistandiki Uyghurlar Özbekistanda ezeldin yashap kelgen Uyghur nesillik xelqlerge oxshash, özlirining milliy namlirini qollinish hoquqidin mehrum qaldurulghandin bashqa, erkin pikir qilish we milliy medeniyitini tereqqiy qildurush erkinlikidin mehrum bolup yashimaqta. Buning bir ipadisi Ularning öz qérindashliri bolghan Uyghuristanliqlar bilen medeniy-maarip, soda-sanaet, pen-texnika we siyasiy-iqtisad tereplerde bolghan alaqilerdin cheklengenlikide alayide körülmekte. Ularning kishlik hoquq we siyasiy jehette yardemge muhtaj bolghan Uyghuristanliqlagha hechqandaq tereptin hésidashliq qilalmay kéliwatqanliqimu birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq bayannamisige Uyghun emes. Shunga biz hemmimiz Özbékistandiki kishilik hoquq we démokiratiyening baldurraq yaxshilinishini kütmektemiz.

Özbekistanning Xitay döliti bilen bolghan siyasiy we Iqtisadiy munasiwetlirining küchiyishi Özbekistandiki Uyghurlar we Uyghuristanliqlarning kündilik hayatigha barghanche passip tesir körsetip, her ikki dölette yashawatqan Uyghurlarning milliy kimlikining éghur derijide chetke qéqilishini tizletküziwetti. “Bakuning Bügüni” digen tor bétidiki N.T. Tarimining “Ghayip bolghan Uyghurlar” digen maqalida déyilishiche, Özbekistan hökümiti Özbekistandiki Uyghur nesillik xelqlerning medeniyitide Xitaygha qarishi mezmunlar ekis etken dep qarilip, bir pütün Özbek medeniyitining asasini shekillendürgen Uyghur medeniyitini chetke qaqmaqta. Özbek hökümiti Uyghurlarning neshriyatchiliq, gézit- jornal we radio- téliweziye, medeniy- maarip ishlirigha chek belgülep bermektiken.

Özbekistandiki bézi meshhur Uyghur ziyalilirining bayan qilishiche, ular Uyghur kimlikide nahayiti kichik birer medeniy paaliyetlerni orunlashturushtimu, mölcherlimigen derijide qiyinchiliqqa uchrawétiptu. Özbek hökümiti uyghurlarning iqtisadiy, siyasiy we medeniyitige ayit herqanda bir nersini neshir qilishni chekligen. Özbék hökümiti yene “Uyghur” digen namni qollinishni téximu cheklep, Özini Uyghur dep atighan meshhur shexislerge siyasiy we, iqtisadiy we jismaniy jehetlerdin ziyankeshlik qilmaqta. Türmilerge atmaqta we qestlep öltürmekte.

Özbekistan hökümiti Uyghurlargha qarshi élip bérilghan heriketni édilogiye sahesidimu élip bérip, Uyghuristan (Sherqiy Türkistan)ning tarixi, medeniyiti we edebiyat-seneti Heqqide yézilghan kitap-jornallarni neshir qilishni we ilgirkillirini oqushni chekligen. Hazir Özbekistanda ilgirkidek Uyghur tilida kitap-jornal neshir qilidighan yér yoq, hemmisi pichetliwetilgen.peqet Uyghurlargha Özbekistanning Uyghur medeniyet hadesisige qattiq qol siyasitini teshwiq qilidighan, Uyghur kimlikige kéliwatqan tehditni anglitip turidighan, Döletning Uyghur nesillik Xeliqlerning özining kélip chiqishini untulduriwetidighan, siyasitining Oyunchuqigha aylinip qalghan, Uyghur radiosining mewjut bolup turishigha, éghir siyasiy telepler astidila yol qoymaqta. Bu Radio eslide 1947-yili Sowét Ittipaqining Xitaygha qaratqan teshwiqati sewebidin qurulghan bolup, Uyghur xelqining Meniwiy hayatining muhim bir terkiwi qismi bolup kelgen. Uyghurlarning medeniyiti we siyasiy teqdirige köngül bölüp, Özbek xelqi bilen Uyghurlar we Uyghur nesillik xelqlerning otturusidiki qérindashliq we hemkarliqning simiwoli bolup kelgen. Hazir bu radio Özbek rijimining passip tesiri bilen özining shanliq enenisini dawam qilishta zor qiyinchiliqlargha duch kéliwatidu. Özbek hökümiti ulardin Sherqiy Türkistan (Uyghuristan)gha we Özbekistan Uyghurlirigha ayit herqandaq bir Insan heqliri we kishlik Hoquq meselilirige chétilidighan progirammilarni anglatmasliqni telep qilghan. Undaq qilinidiken taqiwetidighanliqini bildürgen.

Bu mutihemliklerning asasiy yiltizi wetinimiz Uyghuristanning mol yer asti bayliqliri bolup, Xitaylar uning nahayiti az bir qismi bilen diplomatiye jehettin medeniyetsiz Özbek kattillirini sétiwelip, Uyghurlarning qénida ularning qolini boyimaqta. Özbek hökümiti Uyghurlarni hakimiyet we medeniyet sahesidin chetneshtürüp boldi qilmay, Rus Kommenistliri we Xitaylarmu qollanmighan Pashistik siyasetlerni yürgüzüp, Uyghurlarning ilmiy we siyasiy jemiyetlerge uyushup hayat kechürishini cheklimekte we jénining bériche tosmaqta. Hazir qanche milyon Uyghur we Uyghur nesillik xelqler yashawatqan Özbekistanda, Uyghurlarning birermu kishilik hoquq we Insan heqlirige ayit teshkilati we jemiyetining yoq bolghnliqi, Bu rayondiki Uyghurlarning tarixta körülüp baqmighan bir jahalet ichide yashawatqanliqini körsütüp béridu.

Uyghurlar namidiki medeniyet Muessesiliri we atalmish Kultur merkezlirining her türlik heq hoquqliri ajizlashturuwetilgechke, bir qisim meshhur Uyghur ziyalilar Qirghizistan, Qazaqistan, Türkiye we gheriptiki démokirattik döletlerge kétishke mejbur bolmaqta.

Özbekistandiki bir qisim dangliq Uyghur ziyalilirining bildürishiche, Ularning heriketliri Üzbek hökümiti teripidin teqip qilinip, xelq arisidiki yüz abroyi ziyankeshlikke uchritilghan, milly medeniyet heqqidiki ilmiy tetqiqatlar, muakime yighinlar, oqutush ishliri qatarliqlardin Uyghurlar chetneshtürülgen.undaq yighinlarni échishni Xalighan Uyghur Ziyaliliri haman xoshna döletlerge bérishqa mejbur bolup qalghan. Bu ulargha meniwiy we pissoxologiy jehettin éghir zerbe élip kelgen. Özbek hökümiti Özbekistandiki Uyghur mutexesisilirining kishilik hoquq we insan heqlirini Xitay bilen bolgha démokiratik munasiwetlirining qurbani qiliwetken. Xitay dölitining “Özbek Aptonomiysige” aylinip qalghan bu dölet, Xitayning Uyghurlargha qaratqan etnik tazilash siyasitige, Xitay dölitidiki bashqa memuri rayonlargha qarighanda téximu akitip awaz qoshup, adem göshi yeydighan bir bediwi millet bilen birliship, öz qerindashlirining qénini ichmekte.

Özbekistan Xitayning zeherxendilik billen sughurilghan maliye yardimige sétilip, öz döliti tewesidiki Uyghur nesillik perghane xelqining démokirattik heriketlerni we Uyghuristan köchmenlirining weten millet dewasini “ milliy bölgünchilik”, “térorizim” we “essebiy étiqatchiliq” digen qalpaqning ichide jazalap, Xitay hökümitige örnek bolmaqta.

Uyghuristanliqlarning özlirining étnik qérindashliri bolghan Üzbekler jümlidin Perghanilikler bilen bolghan tarix, medeniyet, kultur, örpi-adet, diniy étiqat jehettiki oxshashliqi nahiti uzaq tarixqa ége. Hazir Uyghuristan (Sherqiy Türkistan) we Üzbekistan dep atiliwatqan bu ikki rayon ezeldin bir étnik yiltizgha ége xelq yashighan gughrapiylik rayon bolup, ularning tarixtin béri öz-ara kélip bérishi, medeniyet almashturishi we érqi sapliqi dawamliship kelgen. Sherqiy Uyghurlar (Uyghuristan)ning Xitay we Mungghul nesillik xelqlerning tajawuzigha uchrishi we gherbi Uyghurlarning Rusiye tajawuzigha uchrap turishi, bu rayonda yashap kelgen xelqlerning öz-ara köchüp, bir-biri bilen bolghan Uruqtuqqandarchiliqini saqlap qélishta melum ijabi rol oynighanliqi hemmimizge ayan. Uyghur Yéqinqi zaman tarixidiki bu köchishlerning birqeder tipiklirini , üch dewirge bölüsh mumkin. Bularning birinchisi: 1759-yildin 1911-yilghiche bolghan köch. Bu waqit Uyghuristanning Manju tajawuzigha qarshi heriketliri ewjige chiqqan bir dewirdur. Bu waqitta Uyghuristan xelqi Manju we Xitay qoshunlirigha qarshi teshkillik qozghilanglarni élip bérip, inqilab meghlup bolup, kollektip qetliam bashlanghanda, qozghilangchilarning rehberliri Qozghilangchilarni egeshtürüp Özbekistanning Perghane rayonidiki qérindashlirining yénigha kélip panahlanghan we bu yerning yerlik ahalisigha aylinip ketken. Bularning ikkinchisi: 20-esirning 30-yillirida yüz bergen bolup, bu dewirde Jin Shurin, Yang Zingshin we Shingshiseyning balayi apetlirige qarshi isyan kötürüp, inqilab meghlup bolghandin kéyin Uyghuristanni terik etken Uyghurlar bolup, ularmu merkizi asiyada asasliqi Perghane tüzlenglikini asas qilip olturaqlashqan. Bularning Üchünchisi: 1955-yildin 1962-yilghiche bolghan dewir bolup, bu waqitta Uyghuristanda kéyinki qétimliq jumhuriyetning hayat qalghan rehberliri Kommunist Xitaylar bilen birlikte hakimiyet bashqurup, xelqning néme ish qilishi bilen kari bolmighan. Weten-millet üchün qan kéchip küresh qilghan Uyghurlar weziyetning özlirige paydisiz haletke chüshüp qalghanliqini bilip, yene bir qétim merkezlik halda özlirining qan- qérindashliri yashaydighan Üzbekistanning perghane wadisigha köchken. Rusiye tajawuzchilliri Uyghuristandin, bu üch qétimliq köchte kelgen xelqlerni Uyghur dep atap, ilgirdin tartip bu rayonda yashap kelgen qérindashlirimizni Üzbek digen milliy kimlikni qubul qilishqa mejburlighan we kéyin u siyasetni Uyghuristandin kelgen xelqlergimu üzliksiz türde qolllunup kelgen.

Tonulghan Uyghur milletchillirining tilgha élinishiche, Merkizi Asiyaning kéyinki ikki üch yüz yili ichide Uyghur xelqidek wehshetlik tiragédiyeni bashtin kechürgen yene bir xelq yoq. “Ghayip bolghan köchmen Uyghurlar” digen maqalining apturi N.T.Tarimning bayan qilishigha qarighanda Merkizi Asiyadiki Uyghur meselisi küchlük bir politik mesile bolup, 1920-yili Uyghurlarning ichidin yétiship chiqqan siyasiy erbap Abdulla Ruzibaki üch qétimliq köchtin kéyin Merkizi Asiyagha, asasliqi Özbekistanning perghane rayonigha Kélip olturaqlashqan Uyghuristanliqlarning 600,000 ikenlikini jakarlighan. 1930-yiligha kelgendiki Sowét hökümiti élan qilghan bir istatiskida bu san bir hesse töwenlitilip, 300,000 gha chüshürüp qoyulghan. 1937-yildiki Pashist Istalin qozghighan “ eksil inqilabchilargha zerbe bérish” herikitide merkizi asiyadiki heriketning tigh uchi Uyghurlargha qaritilip, Uyghurlardin yétiship chiqqan yurt kattilliri qirghin qilinghan we hayat qalghanlarni qeyerde yashawatqan bolsa shu rayondiki xelqlerning milli kimliki bilen özini atashqa mejbur qilinghan. 1950- we 1960-yilgha kelgende Uyghur digen namni qollinish cheklengen we qollanghanlar kemsitilish we siyasiy yekleshke uchrighan.1979-yilgha kelgendiki Sowét hökümitining bir istatiskiliq melumatidin qarighanda eslidimu kémeytip éytilghan 600,000 digen san 29,104 ke, 1989-yilgha kelgende 35,700 ge chüshürüp qoyulghan. Hazir Özbekistanda heqiqiten zadi qanche Uyghur yashawatqanliqi heqqideki melumatni hökümet yoshuridu we yalghan sanliq melumat béridu. Melum bir ismini ashkarilashni xalimaydighan Uyghur ziyalisi bilen Qazaqistandiki Uyghuristan Azatliq herikiti teshkilatnining reyisi Qehriman Ghujamberdining Erkin asiya radiosida bildürishiche, Bir Özbekistandila Özlirini mexpiy halette bolsimu Uyghur dep ataydighanlarning sani 1 milyon 500 mingdin ashidiken.

Éniq halda milliy kimliki bilen yashawatqanlar 200,000 din ashidiken. Özbekistan penler akademiysidiki Bir professor Uyghurning éytishiche özbekistanda Özlirining milliy kimlikini ochuq ashkare halda qoghdap qalghan Uyghurlarning 500,000 din kem emeslikini ashkarilighan.

********************************

Sowét hökümiti Uyghurlarni tarix sehipisidin öchürüsh üchün, eqliy we eskiri tereptin programmiliq bir pilanni yolgha qoyghan. Dawamliq tarixning buran chapqunliridin aman-ésen qalghan Uyghurlar Merkizi Asiyadiki murekkep politik problemlar  qaynimigha aylinip qalghan. Radikal kommenist Islam Kerimop Uyghur we Uyghur nesillik xelqlege, Ruslarning 200 yildin béri qollinip kéliwatqan pashistik politikisigha warisliq qilghan halda muamile qilip, “reqipning yéghini reqibining qoli bilen qorush” taktikisini qollinip kelmekte.

Paydilanghan Materiyallar:

(1) Aptor N.T.Tarimning “Editor@bakutoday.net” de élan qilinghan “Disappearing Diaspora in Uzbekistan: the Uyghurs” digen maqalisi.
(2) Sherqiy Türkistan information merkizining yilliq doklatliri.
(3) Özbekistangha ayit Internit sehipilliri.
(4) Xitayning “shangxey hemkarliqi” teshkilatigha ayit xewerliri.
(5) RFA ning Uyghurche Merkizi Asiya heqqidiki anglitishliri.
(6) BBC ning 2005-yilqi qanliq Perghane weqesige ayit xewerler.

15/05/06 Gérmaniye