Xitay Bilen Rusiye Asiyagha Hökümranliq Qilmaqchimu?

2006.03.27 RFA


2006-yili 21-mart küni, Xitayni ziyaret qiliwatqan Rusiye prézidénti Putin, Xitay dölet reisi Xu jintaw bilen . AFP

3-ayning 21 - 22 - künliri Rusiye prézidénti Wladimir Putin Xitayni ziyaret qilip, Rusiye yili paaliyitige qatnashti hemde Xitay dölet reisi Xu jintaw qatarliqlar bilen söhbetler ötküzdi.

Putinning bu qétimqi ziyaritining Xitay we Rusiye hökümiti teripidin nahayiti netijilik bolghanliqi mueyyenleshtürülush bilen mezkur ikki döletning istratégiyilik hemkarliq munasiwetlirining tereqqi qilip, yuqiri derijide rawajlinish basquchigha kirgenliki otturigha qoyuldi. Lékin, közetküchiler arisida Rusiye-Xitay hemkarliqi heqqide türlük inkaslar dawamlashmaqta.

Rusiye prézidénti Wladimir Putinning bu qétimqi ziyariti jeryanida Xitay we Rusiye aliy rehberliri birleshme bayanat élan qilip, ikki memliketning buningdin kéyinki siyasiy, soda- Iqtisad, énérgiye, medeniy maarip hemde xelqara we rayon xaraktérliq weziyet shuningdek bixeterlik qatarliq köp terepler boyiche hemkarliq nishanini belgilidi. Bu qétim yene Rusiye bilen Xitay arisida köp tereplimilik hemkarliq türliri boyiche 29 kélishim xaraktérliq höjjetke qol qoyulghan. Xitay terep Rusiye bilen Xitay arisida néfit aqquzush turubisi qurup, Rusiye néfitini Xitaygha toshush teleplirini otturigha qoyghan. Putin Xitay bilen Rusiye arisidiki énérgiye hemkarliqini kéngeytishke shuningdek Rusiye bilen Xitay arisida tebiiy gaz turubisi yatquzup, 2011 - yilidin étibaren Xitayni tebiiy gaz bilen teminleshke raziliq bildürgen.

Herbiy hemkarliq yenila muhim nuqtidur

Xitay we Rusiye rehberliri ikki memliket arisidiki uzundin buyan hel bolmighan chégra mesilisining axiri tamam bolghanliqi, istratégiyilik hemkarliq munasiwetlirining künsayin küchiyish bilen ikki dölet sodisining yildin –yilgha éshiwatqanliqi, herbiy hemkarliqlarningmu qoyuqlishiwatqanliqidin memnun ikenlikini bildürgen.

Emma, Amérika awazi radiosining ziyaritini qobul qilghan wahsingtondiki jons xopkin uniwérsitétning tashqi siyaset mutexessisi deywid sattér Rusiye- Xitay munasiwetliridiki muhim nuqtilarning birining herbiy hemkarliq ikenlikini ilgiri sürüp, ötken yilidiki ikki dölet birleshme herbiy manéwirini tilgha élip, Rusiyining bu manéwirda Xitaygha satmaqchi bolghan ilghar qorallirini namayish qilghanliqi, Xitayning Rusiyining TU-22 Tipliq ayropilanlarni teywen bilen urush partlap qalsa ishlitish üchün sétiwalghanliqini otturigha qoydi.

Eyni waqitta, Xitay we Rusiye terep özlirining birleshme herbiy manéwirining meqsidining üchinchi bir döletke qaritalmaydighanliqini, uning peqet térrorluq heriketlerge taqabil turush üchün ikenlikini bildürgen bolsimu, lékin, ishenchige érishelmigen idi. Közetküchiler buning tüp meqsidining Rusiye bilen Xitayning tinch okyan rayonida Amérikining tesirige taqabil turup, bu rayonda Rusiye bilen Xitayning tesirini tikleshtin ibaret ikenlikini otturigha qoyghan.

Amérika istratégiye mutexessisi deywid sattérning éytishiche, ötken yilining iyul éyida, herbiy manéwirlerning ötküzilishidin ilgiri ikki döletning 21-Esirdiki dunya tertipi bayanatigha imza qoyulghan bolup, mezkur bayanatta bu ikki memliketning jahandiki küchler teqsimatini öz paydisigha muwapiq halda hel qilish niyetliri ekis ettürülgen.

Rusiye bilen Xitay gherbning démokratiyisidin qorqidu

Rusiye bilen Xitay islam fundaméntalizimining ottura asiyada tarqilishidin qorqidu shuningdek öz nöwitide yene gherbning ottura asiyada démokratiyini ilgiri sürüsh heriketlirini özliri üchün xatirjemsizlik élip kélidighan amil dep qarighanliqi üchün ular öz chégrilirining yénida Amérika qoshma shitatlirining tesir küchining bolushini xalimaydu.

Amérika istratégiye mutexessisi deywid sattér

Rusiye bilen Xitay rehberliri béyjing we yaki moskwadiki uchrishishlirida héchqachan démokratiye mesililiri jümlidin ottura asiyadiki démokratik tereqqiyatni ilgiri sürüsh mesiliside sözleshken emes.

Deywid sattér deyduki Rusiye bilen Xitay islam fundaméntalizimining ottura asiyada tarqilishidin qorqidu shuningdek öz nöwitide yene gherbning ottura asiyada démokratiyini ilgiri sürüsh heriketlirini özliri üchün xatirjemsizlik élip kélidighan amil dep qarighanliqi üchün ular öz chégrilirining yénida Amérika qoshma shitatlirining tesir küchining bolushini xalimaydu.

Yene bir Amérika mutexessisi washingtondiki kato ilmiy tetqiqat institutining tehlilchisi jastin loganning qarishiche, Rusiye N a t o ning kéngiyishidin hem qorqidu. Uning qarishiche, ukrainiye, gruziye qatarliq memliketlerdiki inqilab shuningdek bu döletlerning nato gha kirishke tirishishi Rusiyini endishige salghan.

Amérika mutexessisi jastin loganning tekitlishiche, Xitayning ösüwatqan iqtisadiy Rusiyining néfit we tebiiy gazlirigha muhtajdur. Xitay özining herbiy qudritini manéwirlar arqiliq namayish qilip, musteqilliqqe intiliwatqan jenubtiki teywen, gherbtiki uyghurlarni agahlandurmaqchi bolghan.

Rusiye bilen Xitayning qolidiki shangxey hemkarliq teshkilati
Bu qétimqi Rusiye-Xitay birleshme bayanatida shangxey hemkarliq teshkilati jümlidin ikki döletning ottura asiya siyasiti mesilisi heqqidiki qarishimu otturigha qoyulghan bolup, mutexessisler Xitay bilen Rusiyining ottura asiyadiki döletler jümlidin hindistan, iran we pakistanlarnimu mezkur teshkilatqa kirgüzüsh arqiliq yadro qorallirigha ige qudretlik memliketlerning ayrim bir ittipaqini shekillendürmekchi boluwatqanliqini ilgiri sürgen. Lékin, Rusiye bilen Xitayning munasiwetlirining meyli qanchilik téz tereqqi qilsun, ikki dölet siyasetchiliri öz munasiwetlirige qanchilik yuqiri baha bersun, emma, Rusiye bilen Xitay arisida yenila yoshurun riqabet mewjut.

Amérika tashqi siyaset kéngishidiki ilan bermanning Amérika awazi radiosigha bildürüshiche, Xitay iqtisadiy jehettin téz rawajlanmaqta we u tereqqiyatning dawamlishishini teminlesh üchün tashqiridiki énérgiye menbelirige muhtaj. Bu menbelerning köpinchisi béyjingning gherbidiki ottura asiyagha jaylashqan, démek, Xitay ottura asiya we uning nérisidiki kawkazgha ötmekchi bolsa, uning menpeetliri shu rayondiki Rusiye menpeetliri bilen toqunushqa bashlaydu. Chünki, bularning her ikkilisila siyasiy tesir we énérgiye menbelirini qolgha keltürmekchi, mana bu terep bu ikki dölet otturisigha hemkarliq emes belki, riqabet élip kélidu.

Közetküchilerning qarishiche, shangxey hemkarliq teshkilatining nishanining gherbning tesirige taqabil turush ikenliki ayding bolsimu, lékin bu döletlerning hemmisining öz aldigha közligen menpeetliri mewjut hem bu menpeetler arisida toqunushlarmu bar. Amérika közetküchisi ilan bermanning perez qilishiche, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza memliketlerning özara qarmu –qarshi menpeetlirige ige bolushi Amérika qoshma shitatlirigha tehdid bolalaydighan küchlük we uzun muddetlik bir ittipaqni saqlap qélishqa tosqunluq qilidu.

Yene bir qisim közetküchiler bolsa, Wladimir Putinning béyjing ziyariti jeryanida Xitaygha turuba arqiliq tebiiy gaz bérishke maqulluq bildürishini, uning Xitayni destek qilip, Rusiye tebiiy gazigha muhtajliqi bar gherb döletlirini Rusiyining ishlirigha arilashmasliq heqqide agahlandurmaqchi bolghan, bu Putinning bir siyasiy oyuni xalas démekte. (Ümidwar)