Himiyélik Usulda Yer Tewreştin
Aldin Melumat Bériş Imkaniyiti Toğrisida

                                              ---- Abliz Abdulheq (Himiye Lektori)

Qisqiçe Mezmuni

     Yer tewreş peyitliride, tebii bulaq sulirining qattiqliq derijisini her 30 minotta bir qétimdin tinmay ölçeş arqiliq, yer tewreş dairisining 100 – 200 km diametiri içide yer tewreşning boluş – bolmasliğini kémida 5 – 10 saet awal, riter ölçümi buyiçe ±0.3 éniqliq derijisi buyiçe aldin mölçerleş imkanini qolğa keltürüşke bolidiğanliq ihtimali heqqidiki neq meydan tetqiqatim bayan qilinidu. 

Kériş Söz

      Yer asti suliri mueyyen miqtarda issiğliq énirgiyisini qubul qilip, bulaq suyi  eqimining yer asti yolliridiki her hil meniral maddilarni belgilik derijilerde iritidiğanliği, şu asasta bulaq sulirining miniral terkiwini hasil qilidiğanliğini hiçkim inkar qilmisa kirek.

     Adette, yer postidiki énirgiye haliti pesillerge qarap tehminen alğanda muqim qimmetler boyiçe qanuniyetlik özgirip turidu.   Şunga, yer astidin éqip çiqiwatqan bulaq sulirining miniral terkiwimu tehminen alğanda mewsumlerning issiğliq özgérişige asasen nisbeten qanuniyetlik özgirip turuşni keltürup çiqiridu. Yeni, issiq we qurğaq pesillerde bulaq sulirining miniral terkiwi tedriji artişqa başlisa, soğoq we hol-yeğin pesillerde bu hil terkip tedriji aziyip bérişi mumkin. Emma soğoq mewsum bilen issiq mewsum arisida körülgen himiyilik terkiwining özgürüşi  Δh ning qimmiti, yer asti magma herkiti turağliqla bolidiken, barliq yillar üçün asasen turağliq bir qimmet alidu.

     Eger yer asti magma herkiti nispi herketliniş halitige otken haman, yer postiğa qaritip énirgiye tarqitişqa başlaydu. Bu hil énirgiye yer posti minirallar qatlimidiki sulirining timpraturisini orlitişke başlap, bezi minirallarning ériş derijisini aritturiwitidu. Netijide, bulaq suliridiki bezi miniral maddilarning miqtari normal waqitlarningkidin artip kitişke başlaydu. Ruşenki, yer asti magma herkitining artişiğa egişip, yer postiğa tarqitidiğan énirgiyisimu mas halda artip bérişi muqerrer. Bu énirgiye issiqliq énirgiyisi şeklide bulaq suyini isitip, suda irigen minirallarning miqtarinimu aritturiwitidu. Suda irigen minirallarning bu hil şekilde artip kitişi bilen, adettiki yillardiki ohşaş mewsumlerdiki bulaq suyu terkiwidiki boluşqa tigişlik miniral miqtarini tihimu aritturiwitidu. Netijide, adettiki yillarda bulaq suyida körülidiğan miniral miqtari bilen magma herkiti körüluşke başliğan waqittiki miniral miqtari ottursida ruşen bir perq otturğa çiqidu.

     Mining bulaq sulirining qattiqliq derijisini kuzututişimdimu buningğa uyğun kilidiğan bir halet sizildi: Bulaq sulirining miniral terkiwi yer tewreştin 3 – 4 ay burunla tedriji yüksilişke kérişti. Bu hil yüksiliş ta yer tewreş dewri tamamlan’ğan’ğa qeder dawam qilğan boldi.

     Yer tewreştin burun yer astidiki magma qatlimining herkitidin barliqqa kelgen yer postiğa besim yaritiwatqan énirgiye, yer postini herketke keltürgiçe bolğan ariliqta asta – asta potinsiyal énirgiye halitide yer postiğa yiğilidiğanliği ihtimal. Bu potinsiyal énirgiye, izçil turde  tedriji artip, yer postidiki ajiz noqtilarni herketke keltürüş muwazinitini peyda qilğinida, yer postidiki ajiz noqtining potinsiyal énirgiyisi eng yuquri pellisige yetken bolidu. Netijide yer tewreş barliqqa kélidu.

     Heyran qalarliq yéri şuki, yer asti bulaq sulirining bir qançe ayğiçe tedriji yüksilip kiliwatqan qattiqliq derijisi yer tewreştin 5 – 10 saet awalqi bir saet içide uştumtut yuquri orlep yene derhal qayta jayiğa çuşişidur! Bu hil yüksilip qayta jayiğa çuşuş üçün tehminen 30 – 60 minot serip qilidiğanliğini sezgendek qildim. Bu qattiqliq derijisining uştumtut yüksilişidin kéyinki 5 – 10 saet waqit adette tenç utidiğanliği, 5 – 10 saettin kéyin andin yer tewreş barliqqa kélidiğanliği meni alahide özige jélip qildi.

     Heyran qalarliq yene bir nohta şuki, bu hil qattiqliq derijisining tuyuqsiz orlep we tuwenleş körülmigen her qandaq waqitta, her bir qattiqliq ölçimidin kéyinki 5 – 10 saet waqitta “yer tewreş éhtimali yoq” dep keskin höhüm qilişqa bolidiğanliğini 100 qitim (kün) din artuq kuzettim. Bu noqtidin alğandimu, bulaq sulirining qattiqliq derijisini ölçep yer tewreşni aldin mölçerleş üçün paydilinişqa bolidiğanliğini köriwilişqa bolidu. Halbuki, bulaq sulirining qattiqliq derijisini olqeşke asasen yer tewreşning yoqliğini 5 –10 saet awal molqerleşke bolidiğanliğidin kop ehmiyetlik netijilerni bérişi közitildi.

Bulardin şuni hulasilaşqa bolidu:

1.Adettiki waqitlarda yer asti bulaq sulirining qattiqliq derije özgérişi, asasen hawa kilimatining issiq – soğoqliği, qurğaq – yeğinliq bolişiğa qarap belgilik bir daire içide herket qilidu;

2. Yer asti magma herkiti başlinişi bilen, bulaq sulirining qattiqliq derijiside tedriji artiş weziyiti barliqqa kélip, yer tewreşke qeder asta – asta we tekşi artip baridu. Bu hal, tehminen 3 – 4 ay burun başlinişi  körülmekte;

3. Yer tewreş waqtidin 5 – 10 saet awal yer asti bulaq sulirining qattiqliq derijisi uştumtut bir saet içide artip tuwenleydu (Buning sewibi ejeba yer tewreş merkizidin tarqilidiğan S yaki P dolqunliri bilen birer bağlinişi barmu – qandaq?);

4. Yer asti bulaq sulirining qattiqliq derijisi uştumtut artip peseygendin kéyin 5 – 10 saet waqit otkendila andin yer tewreş körilidiğanliği sizilmekte. Dimek, yer tewreştin kamida 5 saet burun yer tewreşni aldin biliş imkani bolidiğanliğini köriwilişqa bolidu;

5. Bulaq suyining terkiwide yer tewreş aldin melumati üçün éniqlinidiğan menirallar mutleq turde 10^-5 ≥ K_sp ≥ 10^-10 dairisidiki suda az iriydiğan maddilardin bolişi, şuningdek yene irigüçi maddilarning ériş derijisimu mutleq turde issiğliq bilen ong tanasip bolişi lazim. Mening küzitişimde suning qattiqliq derijisini belguleydiğan minirallar eng muwapiq kelmekte.

     Yuqurqidek izahatlardin kiyin, bu asasta élip berilğan neq meydan küzitiş jeryanini tonuşturimen. 

Bulaq Sulirining Qattiqliq Derijisini Küzitiş Jeryani

      1.  1999 – yili afrildin burunqi ikki yilliq Istanbul Belgirat ormanliğidiki tebii bulaq sulirining qattiqliq derijisini küzitişimde, No:A bulaq suyining toplam fransuz qattiqliq derijisi yamğuır pesilliride 7.4 etirapida, qurğaq pesillerde 8.6 etirapida dawalğup turatti.

     1999 – yili afril ayliridin başlap qattiqliq derijisi artişqa başlap, 17 – awğust Istanbul Izmit (Adapazari) sahil yer tewrişi yüz bergengiçe 9.8 ge yetkenligi hatirlandi. U waqitta bulaq suyi qattiqliq derijisi bilen yer tewreş ottursida birer éniq munasiwetning bolişiğa diqqet qilmiğinim üçün, inçikilep küzitiş élip barmay, bulaq suyining standartiğa dair tekşuruş bilenla meşğul bolmaqta idim. Şunga, bulaq sulirining qattiqliq ölçimimu heptide bir qançe qétimla tekşurulmekte idi.

     Adapazari 7.4 bal yer tewrişi ötüp ketkendin kéyin, 13 – sintebir künisi etigen saet 09.30 etirapida No:A bulaq suyining qattiqliq derijisi 10.5 ke artip ketkenligi meni heyran qaldurdi. Qayta qayta ölçeşlirimmu asasen şu reqemlerni bermekte idi. Emma şu künisi çüştin kiyin saet 15.30 da yene şu Adapazarida 5.6 bal yer tewreş boldi. Men derhal No:A bulaq suyining qattiqliq derijisini ölçep baqtim: 9.9 etirapiğa çuşup qalğaniken.

     Ejeba, bulaq sulirinimng qattiqliq derijisi yer tewreştin 5 – 6 saet burun bir orlep çuşuş korsitermidu? Şu waqitta men bu işqa qiziqişqa başlidim we derhal saette bir ewrişke élip kiçe-kunduz ölçeşke kériştim.

     20 – sintebir çüştin kiyin saet 17.00 etirapida No:A bulaq suyining qattiqliq derijiside qaytidin norimalsiz artiş körülgendek qilip, tehminen 30 minot etirapida artip10.3 ğa koturulup qaytidin 10.0 ğa çuşup qaldi.

     “Bu kiçe saet 24.00 etirapida 4.5 – 5.5 bal yer tewrişi mumkin!” dep Hamidiye bulaq suliri anonim şirkiti muawin muduri Hasan Haji Bektaşioğli qatarliq bir qançe kişige hewer qildim. (Bu mölçerimni Ablikim Baqi Iltebir ependigimu öz waqtida hewer qilğanidim)

     Derweqe, şu keçisi saet 24.30 da istanbulning ğerbidiki 50 kilometr yiraqqa jaylaşqan Tekirdağ etirapida 5.0 bal yer tewridi!!! Uning ustige bu qétim, yer tewreş noqtisi şerqte emes, belki ğeripte körüldi. Buningğa asasen, yer tewreşni bulaq su qattiqliq derijisige qarap eng kamida bulaq su mergizidin hisapliğanda diametiri 50 kilometir daire içide 5 – 6 saet aldin melumat bériş mumkinligini qiyas qildim. Bu ehwal 28 – sintebir ahşimi saet 20.00 etirapida qayta körilip, No:A bulaq su qattiqliq derijisi 10.1 etirapida tuyuqsiz orlep pesiyiş körüldi. 6 saet kéyin 3 bal etirapida yer tewrişi mumkin dep qiyas qildim. Emma 29 – sintebir seher saet 03 etirapida ğerbi jenoptiki 50 kilometir yiraqta bolğan Yalowada 4.0 bal yer tewridi.

     Oktebirdin başlap her saette 24 saet qattiqliq ölçeşni tohtutup, kunduzi 3 – 5 qitimdin ölçeşke mejborlandim. Noyabirdin başlap No:A bulaq suyining qattiqliq derijisi tedriji orlep 11 ğa yetti. Hetta 9 – noyabirda 11.5 lerge keldi. Derhal adem uyuşturup 24 saet qattiqliq ölçeşni dawam qilduruş teliwini qilğan bolsammu, adem bolmiğaçqa yalğuz qaldim. Amal yoq, ahiri 5 kunluk dem éliş élip şeherdin çiqip kettim. “Yéqin kunlerde eğir yer tewrişi yaki istanbul etirapida wolqan partilişi ihtimal” didim.

     11 – noyabir çüştin kéyin istanbulning şerqide saet 16.30 etirapida 4.6 bal yer tewridi. Derhal şeherge qaytip No:A bulaq suyining qattiqliğini ölçidim. Yenila 11.5 idi. Dimek, yer asti énirgiyisi tehi toluq boşimiğan digen hiyal bilen qaytidin şeherdin ayrildim (Kişilerge sözlişim çeklen’genidi). 12 – noyabir ahşimi saet 18.57 de istanbulning ğerbidiki Duzje etirapida 7.2 bal yer tewridi! 15 – noyabir seherdin başlap qayta 24 saet qattiqliq derijisini saette bir ölçeşke ruhset aldim. Amma bu, “olgendin kéyin yasin uquş” idi. Şundaqtimu kiçe kunduz her saette bir ölçeşni dikabirning otturliriğiqe dawamlaşturaalidim.

     Del şu peyitlerde bulaq sulirimizning islah qilinişi başlinip, burunqi alahidiligini yoqutuşqa başlidi. Emma bu etiraptiki bulaq sulirining qattiqliq derijiliri bügüngiçe 1998 – yilidiki halitige kelgini yoq. Şundaqtimu qayta orleşmu sizilmidi.

     2. Bu hil işlar No:B bulaq suyidimu işlendi. Emma bu bulaq kop közluq bolğaçqa, yardemçi pakitliq rolinila oyniyalidi.  

     3. Yene bu jeryanda sélişturuş mehsidide No:C bulaq suyining qattiqliq derijisinimu arilap ölçigen idim. Bu bulaqning qattiqliq derijisi 1999 – yili afrildin burun 6 – 7 arisida idi. Emma yer tewreş dewriliride 9.0 etirapiğa çiqiwaldi. Hetta jiddi peyitlerde 10.5 lergiçe kuturulgenliginimu sezdim. Yeni, bu sudimu yer tewreşke bağliqliq körüldi.

     4. Bu jeryanda yene No:D bulaq suyiningmu qattiqliq derijisini arilap ölçigen idim. Bu suning qattiqliq derijisimu burun 1.2 – 1.7 arisida idi. 1999 – yili afirildin başlap orlep 17 – awğustlarğa kelgende 3.0 etirapiğa çiqqanidi. Hetta jiddi peyitlerde 5.5 kiçe çiqqan waqitlirimu boldi.

     Bu ehwal mundaq bir mesilini ortiğa çiqarmaqta: Bulaq suyi yalğuz közluk bolişi, eng muhimi adettiki hallardiki qattiqliq derijisi qançiki tuwen bolsa, yer tewreş peytliridiki özgériş perqiningmu şunçe ruşen bolidiğanliğini korsetmekte. 

Tehlillirim

      Termodenamika qanunliridin melumki, her qandaq bir sistemining E_i énirgiyisi bolidu. Eger sistema muspet yaki menpi issiğliq yaki iş özgurişi qilsa, u sistemining énirgiyisi E_f ni mundaq ipadileş mumkin:
E_f = E_i + (q – w)

     Bu tenglikni özgertiş qilsaq mundaq bolidu: ∆E = q – w 

     Bu yerde w ni ipadilisek: w = P(V_B – V_A) = P ∆V

bolidu. Eger sistemining besimi turağliq bolğinida (magma herkiti başlinişta sistemini yepiq sistema dep qaraşqa bolidu) yuqurqilardin munularni keltürup çiqiralaymiz:  q_p = ∆E + P ∆V

Bizge tuwendikilermu melum:  ∆H = ∆E – P ∆V

Bu yerde P özgermise mundaq bulatti:  q_p = ∆H

Bu digenlik, sistima sirtqa iş işlimigen we hejim turağliq bolğinida sistemining issiğliq énirgiyisi şu sistemining énirgiye özgérişige teng bolidiğanliğini korsitidu. Biz bu haletni idiyal gazlar tenglimisi bilenmu bağlaşturalişimiz mumkin:  PV = nRT

Yeni:  ∆H = ∆E + P(∆n)RT

Bizge sistemining erkin énirgiyisining mundaq bolişi melum:
G = H – TS

Yaki:  ∆G = ∆H – T ∆S

Bizge yene normal erkin énirgiye özgurişining munu şeklimu melum:
∆G^o = - RT lnK

Bulardin tuwendikilerni keltürup çiqiralaymiz:  ∆H – T ∆S = - RT lnK

Biz yene sistemining intropiye özgérişinining ipadisinimu bilimiz:
∆S_muhit = - ∆H / T

Buni yuqurdiki bilen birleştursek mundaq bolidu:  lnK = - 2 ∆H / RT

Biz yene himiyelik kenitikidin suning qattiqliq derijisini teşkil qilidiğan asasliq maddisi bolğan suda az eriydiğan madda CaCO₃ ning toyunmiğan quyuqluq tiki iyonlar kopeytme turaqliq saninimu bilimiz:
K_i = Q_i = [Ca²⁺] [CO₃^2-]

     Bu munasiwettin biz suning qattiqliq derijisini asanla hisapliyalaymiz we bu tenglimining yuquridiki énirgiye  bilen bolğan munasiwitidin , yer astidin himiyilik énirgiye halitide yuklen’gen yer asti énirgiye özgürüşinimu wastiliq bir şekilde kuziteleymiz. Hetta şuni uçuq diyeleymizki, yer asti énirgiye özgérişining bu hil şekilde suning qattiqliq derijisi halitide yer yüzige çiqqan énirgiyining biz ölçigen’ge qeder özgériş éhtimali bekla az bolup, asasen toluq yetip kelgen diyélişimiz mumkim. Emma buning eksinçe, asanliqçe perq qilğili bolmaydiğan intayin nadir körülidiğan radioaktip gazlar, intayin az mikro miqtardiki eğir mitallar, tugimes tosalğularğa uçirap perq qilğili bolmas halğa kelgen yer asti énirgiye herkitining peydea qilğan spektirlar yaki elektir maginit dolqunliri, yer yüzige toluq yetip kéliş imkani bekla az bolğan yer astidin kelgen suning issiğliq özgérişi, yer asti özgérişlerdin kélidiğan bulaq su miqtari yaki quduq su yüzining orlep ketişi, we yaki sözleşkili bolmaydiğan qaysi bir haywanlarning qaysi bir ipadiliri, ... digendeklerni toğra ölçeymen deyişlerning hemmisi digidek bihude urunuş ikenligini tarihtin buyan bilmektimiz. Buningğa qariğanda, mining bu usulumni resmi bir himiyelik aldin melumat usuli deyiş mumkin. 

Bezi Muhim Noqtilar

 1.           Yer tewreştin aldin melumat bériş üçün tallinidiğan tebii bulaq suyi qet’i turde biwaste sirtqa éqip çiqidiğan tebii yaki borway suyi bolişi şert;

2.           Ölçinidiğan bulaq suyi imkanbar bulaq béşidin biwaste ewrişke élişqa bolidiğan bolişi lazim;

3.     Bulaq suyining norimal yillardiki qattiqliq derije ölçimi hatirisi bolişi lazim.

4. Bulaq suyining normal waqittiki qattiqliq derijisi imkan bar kiçik bolişiğa ehmiyet berilişi lazim;

5. Ölçeş işi eng kamida her 30 minotta bir, izçil turde 24 saet tinmay ölçinişi lazim;

6. Yer tewreş belwiğida eng kamida her 50 kilometirde birdin bulaq ölçinişi   lazim;

7. Qattiqliq ölçimining éniqliq derijisi 0.04 tin kam nbolmasliği kérek;

8. Bal derijisi we aldin mölçerlinidiğan waqitni şu bulaq suyi ölçimining burunqi 3 baldin yoquri yer tewreş tejribisige asasen mölçerleş mumkin;

9. Bulaq sulirining tekşiliktiki tarqiliş orni, tuyuqsiz dolqunliniş waqit perqliri, bal perqlirige qarap, yer tewreş mergizini tehminen mölçerleşni oylinip körüş mumkin.

10. Tuyuqsiz örleştin kéyin saetlerğiçe peseymigende, qalduq tewreşlerning bolişi éhtimalini unutmasliq kérek. Huddi şuningdek, yer tewreştin bir qançe kun burundin başlanğan izçil yüksilişke qarap, aldin tewreşlerning boliş éhtimalini mölçerleşnimu unutmasliq kérek. Bulardin başqa yene, tewreş mergizining bulaqqa yéqin bolğinida aldin mulçerlinidiğan waqitning qisqa bolidiğanliği, ariliq yiraq bolsa uzun waqit bolidiğanliqi éhtimali barliğinimu unutmasliq kirek. 

Sabiq Himiye lektori: Abduleziz Abdulheq.

Adres:    ilanliq@yahoo.com
 

	© Uygur.Org  29/10/2002 09:55   A. Qaraqaş