SHerqiy Türkistangha Musteqilliq, Erkinlik We Démokratiye !

Sherqiy Türkistanda Heqqide Qisqiche Muhit

1) Qizil Hitay perde arqisida turup, özining Sherqiy Türkistandiki gumashtilirining qoli bilen Hindistan yolidin qaytqan bir türküm milliyetçilerni Qeshqer we Aqsuda qolgha aldi. Bularni "Amerika, Engiliye, Türkiye ... jahangirlirining jasusliri, quyruqliri" dep türmilerge tashlidi we bularning aldigha ölüm jazasi berdi, qalghanliri türlük qamaq jazalirigha höküm qilindi (Qurban Qoday, Abdul Eziz Çinggizhan... largha ölüm jazasi berdi. Mesud Sebri Bayquzi, Ömer Damulla (Qeshqer waliysi) qatarliqlar zeher bilen öltürüldi. Qalghanliri (Haji Yaqup, Ötkür, Heber Tömür, Seljuq ... we bashqilar 20 – 30 yilliq qamaq jazalirigha höküm qilindi).

2) 1950 – yili Hitay hökümiti "Ijare kemeytish" nami astida déhqanlargha nurghun alwang – yasaq sélip, ularni iqtisadiy asastin ayridi, köp sandiki halliq déhqanlarni türmilerge qamidi.

3) 1951 – yili pütün Hitay boyiçe "Eksilinqilapçilarni bésiqturush herkiti" élip bérip, bir neççe milyon kishini türmige tashlidi we ölüm jazasi berdi, emgek lagirlirigha ewétip mejburi emgekke saldi. Öltürülgenler içide Mesud Sebri Bayquzi, Qurban Qoday, Çinggizhan Damolla, polkownik Alghopur Sebri, Yildirim Sebri, Fethidin Mehsum, Abdul Hemit Damolla, Hamut Haji, Seit Ehmed Hoja, Zeper Hoja, Abdulla Semedi, Nurbek, Pasarbek, Osman Batur, Janimqan Haji, Orazbek, Sidiq Zaling, Wéli Zakiriya (Zakeçing), Wéli, Dawut, Abdurehim Qéliç, Porbujab, Abdulqadir Tahiri ... lardin ibaret nurghun shehidlirimiz bardur.
Diqqet qilidighan bir yeri shuki, bu dewirde Sherqiy Türkistanda bir nahiyining partikom sekretari tesdiq qilsila adem öltürületti. Bu heriket sekiz ay dawam qildi, yalghuz Sherqiy Türkistandila bir neççe yüz ming adem jazalanghan idi. Bir misal, 1956 – yildiki "Qalduq eksilinqilapçilarni tazilash herkiti" jeryanida men Ürümçi sheherlik saqçi idarisining hazirqi orta sot qilghan yeridiki (burunqi meshhur 2 - türme) türmide idim. Kengligi 5 métir, uzunliqi 6 métir kélidighan öyde 41 adem yatqantuq, sesiqçiliq, hawasi buzuq kamerada orun – körpimizni opça salattuq, yéniche yatattuq, buyruq bilen örilettuq... mana bu, qizil hityadiki türme ehwalliri we insan heqliri.

4) 1951 – yili dikabirda "3 ke qarshi heriket" (parihorluqqa, israpçiliqqa, biyokiratliqqa) élip bérildi. Ishçi – hizmetçiler, tijaretçiler we tenzikeshlerni yighiwélip mejburi iqrar qildurup, yimigen pulni "yidim" digüzüp, nurghun ademlerni jazalidi, pul – mallirini "tölem" nami astida musadire qildi, bu herikettimu nurghun adem "yuwash" dep qalpaq keygüzülüp, türmilerde, lagirlargha qamaldi. Bir türkümi öltürüldi.

5) 1952 – yili yaniwardin bashlap, soda – sanaetçiler arisida "5 ke qarshi turush" (parihorluq, baj oghrilash, dölet mülkini oghirlash, ish waqti we materiallarni oghirlash, döletning iqtisadiy ahbaratlirini oghirlash) herikiti élip bérildi. Bu heriket 1952 – yili öktebirde tügidi. Heriket jeryanida nurghun insanlar jazalinip, türmilerge tashlandi.

6) "Qalduq eksilinqilapçilarni tazilash herikiti":
1956 – 57 yilliri bu heriket pütün Hitay boyiçe yürgüzüldi. Sherqiy Türkistandimu bu heriket nahayiti küçlük élip bérilip, her millettin nurghun ademler qamaldi, lagirlargha tashlandi we öltürüldi.

7) 1958 – 1959 – yilliri "Istil türitish herikiti" nami astida Sherqiy Türkistanda milletçilikke qarshi heriket élip bérildi. Bu heriket jeryanida qepqalghan kona milletçilerni tazilashtin sirt, yene 3 wilayet milliy armiyisini emeldin qaldurup, nurghunlighan milliy ofitserlerni tazilidi, ulargha "Milletçi" qalpiqi keygüzüldi. Bu herikette Sherqiy Türkistanda mediniyet naziri Ziya Semedi, soda naziri Abliz Qari, Ürümçining sheher bashliqi Abdurehim Seidi, Gholja walisi Abdurehim Eysa (özini öltürüwaldi)lar bashçiliqida nurghun sandiki yerlik helqlerge milletçi kalpighi keydürülüp jazalandi, qamaldi we lagirlargha heydeldi, yenggiliri yeza – qishlaq we taghliq rayonlargha çüshürüldi.

8) 1960 – yillirida, "Ongçiliqqa we ongçiliq haishlirige qarshi turush herikiti" yürgüzülüp, yene nurghun ziyalilirimizni jazalidi, türme we lagirlargha tashlidi, bulargha muddetlik jaza bermestin, "özgerse qoyup bérilidu" deydighan kilastik keyfi qamaq jazasi bérildi. Bu heriketning nishani qilinghan kishilerning aldi 20 yillap, eqellisi 10 yillap jazalandi. (Kerimbek Sali)

9) Sotsiyalistik terbiye herikiti:
Bu heriket arqiliq, kishilerdiki sotsiyalizim we kommunizimgha yat kélidighan pikir – eqimlarni tazilidi, yezilarda "kapitalistik haish" largha qarshi turdi, kolliktip qazan yürgüzülüp, murajasusliri (herbir ailige jasus qoyuldi) yolgha qoyuldi.

10) Atezim (dinsizliq) terbiyisi:
1960 – yilliridin keyin, idare – mekteplerde we jemiyette keng kölemlik atizim terbiyisi élip bérilip, kishilerge atizimni mejburi tangdi. Mektep oqughuçilirini dinsizleshtürdi, namaz oqush ishçi – hizmetçiler arisida qattiq çeklendi.

11) Mediniyet inqilawi herikiti:
1966 – yili iyunda pütün Hitayda, "mediniyet inqilawi herkiti" (emliyette wehshiyet inqilawi boldi, "burjua mediniyiti"ge qarshi heriket élip bérildi, pütün kitablar köydürüldi, mesjidler yiqitilip, tongguzhana, ishhanilargha aylanduruldi. Musulman Türk ayallirining çaçliri, bowaylarning saqalliri késildi, kastum – yopkilar çeklendi, duttar, tembur, satar, çang we iskiripka ... kebi milliy sazlar, "burjua mediniyiti" déyilip, çéqip tashlandi, çélish men'i qilindi, milliy ghezel – muqamlirimiz emeldin qalquruldi, buning ornigha atalmish "Marishlar" oquldi. Kino körüsh çeklendi. (Qasimkam Misali)

12) Shehiske çoqundurush teshwiqati:
Hitayda 1949 – yildin buyan shehiske çoqunush teshwiqati izçil élip bérildi. Maoning shehsiyitini kökke kötürüp, uninggha çoqundurush herkiti küçlük élip bérildi. Mao, "Dahi" unwanini yaratmay, özini bir hil ewliya, pewqulade insan körüp, meniwiyet derijisige kötergüzüp, nime degüzüshni belmey qalghan idi. Maoning eserliri Hitay helqige mejburi yadlatquzuldi. Goya pütün ilimning menbei Mao Zedung eserliri ... diyishtin numus qilmidi, hijalet bolushmidi. (Mehsum Sali)

13) "Tört kishlik guruhqa qarshi heriket":
Jiyang çing, Wang Hungwin, Jangçungçiaw, Yaw Wenyüen ... bashçiqidiki "4 kishlik guruh" yoqutulup, Ding Xiaoping hakimiyeti igelligendin keyin, Hitayda tashqirigha eçilish siyasiti, bir az démokratiye yürgüzüldi. 15 yil heriket élip barmasliq wedisi bérildi. Lekin bu azghine kengçilik we demokratiyedin paydilanghan Hitay helqi, "Junggoçe sotsiyalizm" SHUARi astida, namda sotsiyalizm, emiliyette kapitalizimni yürgüzdi. Yézilardimu islahat yürgüzüp, komuna emeldin qaldurulup, erler emgekke qarap hususlargha tehsim qilip bérildi. Helqning iqtisadi hali ançe – munçe tüzelgendek boldi...

14) "Meniwi bulghunushqa qarshi turush herkiti":
Bir az kengçilliktin paydilanghan helq içide, kapitalizm yamrashqa bashlidi. 80 – yillargha kelgende Sherqiy Türkistanda kommunistlarning idilogiye sahesidiki 40 yilliq ejirliri kargha kelmey, Sherqiy Türkistanda milletçilik, Türkçeçilik pikiri küçüyüshke bashlidi. Gezit – mejmuelerde, sheir – qoshaqlarda, mekteplerning derishanlirida milletçilik, Türkçilik özining tebi'i tereqqiyatini körsetmekte we namayen qilmaqta idi. Wehimige çüshken Hitay dairliri, millet içidiki hainlar, idiologiye saheside bir heriket élip bérip, milletçilik, Türkçeçilikning tebiy tereqqiyatigha tosqunluq qilmaqçi boldi. Emma bu herket meghlubiyet bilen ahirlashti.

15) Üç kitapni tenqitlesh herikiti:
80 – yillarda bashlanghan nispi kengçiliktin paydilanghan bezi milliy apturlirimiz, edibiyat we tarih sahesida bezi milletçilik rohidiki kitaplarni yézip neshir qildurghan idi. Bu kitaplarni ziyanliq dep bilgen Hitay hökümiran dairliri we buninggha maslashqan milliy munapiqlar, Sherqiy Türkistanda Turghun Almas bashliq milletçi alimlirimizning eserlirini, jumlidin merhum Muhemmet Imin Bughra Hezretning eseri "Sherqiy Türkistan tarihi"ni abzas – abzasliri boyiçe gezitlerge neqil élip tenqitlidi, bu munasiwet bilen maqalilar yezildi, kitaplar çiqirildi.

16) 89-90 – yillarning bashlirida Sherqiy Türkistan tarihida deslepki qétim oqughuçilar herkiti bashlandi, namayishlar boldi, emma namayish qilghan oqughuçilar jazalandi. Arimizdiki Dolqun Eysa jazalanghan oqughuçilarning biridur.

17) 90 – yillarning bashlirida we otturlirigha kelgende, Sherqiy Türkistanda namayish qilish, quralliq qarshiliq körsütüsh herketliri küçeydi, partiltishlar yüz bérip turdi. Hitay hökümiran dairliri Sherqiy Türkistangha esker yötkeshtin tashqiri, 30 ming neper yahshi terbiyilengen jandarmilarni yötkep kélip, ularni Sherqiy Türkistan helqlirini basturushqa saldi.

18) Hitaydiki tughut çeklesh siyasiti boyiçe, Sherqiy Türkistan helqlirige ikki bala tughush siyasitini yürgüzdi. Keyinki bir bala tughushni teshebbus qildi. Bu siyasetke unimighan hamile ayallarning qorsighini yerip bowaqlirini élip tashlidi. (Eysa Sali 1995 - yil)

19) Keyinki mezgillerdin buyan mesjidlerni azaytti, yengi mesjid sélishqa ruhset qilmidi. Qaghiliqtiki din medrisilerni emeldin qaldurup, bu medriste oqup çiqqan taliplarning hemmisini digüdek (çetelge qaçqanlardin sirt) qamaqqa aldi. Abdul Hekim Haji muderrislikidiki bu medrisning talipliri Sherqiy Türkistan istiqlal mujadilside eng jenggiwar rol oynidi we köp shihit berdi.

20) Sdherqiy Türkistanda meditsina, sanaet insitutlirining ders tili Uygurçe idi, muhim nuqtuluq uniwersitétlerning biri bolghan "Xinjang Uniwersitéti" we "Pedagogika Uniwersitéti"ning deris tili uygurche idi, yéqinda bu uniwersitétlerning tilini Hitayche qiliwalghan. Yuquridikiler, Hitay hökümiran dairlirining Sherqiy Türkistanda élip bériwatqan mustemlikçilik we Hitaylashturush siyasitining emiliy ipadiliridur.

50 yilliq Sherqiy Türkistan tarihida izqaldurghan meshhur shehisler we musteqilliq küresh tarihidin resimler.

( Hazirliniwatidu)
 

© 2000 ETIC. Her Heqqi Saqlinidu. Ahirqi Tüzütüsh: 01/11/2002 21:27  A Qaraqash