Tarihta Sherqiy Türkistanda Qurulghan Döletler

SHerqiy Türkistangha Musteqilliq, Erkinlik We Démokratiye !



MAUZULAR:
SH. TURKISTAN TARIHI
SH. TURKISTANDA DIN
SH.T. KISHILIK HOQUQ
SH.TURKISTANDA MUHIT
UYGURLARDA MA'ARIP
EDEBIY SAHIPE
PEN - TÉHNIKA
OSMURLER SAHIPISi
ETIC DOKLATLIRI
ARHIP KORUNUSHLER
INFORMATION MERKIZI
MUHIM ULUNUSHLAR
UYGUR TESHKILATLIRI
YARDEM WE EZALIQ FORMI
HAWARAYI

Sherqiy Türkistanda Aptonomiye we Diniy Siyaset

Xitay Hökümiti Sherqiy Türkistanda Yürgüziwatqan Bir – Birige Zit Diniy Siyasetliri Arqiliq Özining Asasi Qanunini Ayaq – Asti Qilmaqta

Perhat Muhemmidi

Wediside turmasliq, özini özi inkar qilish we sözi bilen herikiti bir – birige qarmu – qarshi bolush, Hitay komunistik hakimiyitining eng asasliq hususiyetliridin ibarettur, Hitay hakimiyitining bu hususiyetliri hem dunya jamaetçiliki, hem Hitay teritoriyisi içidiki helqler teripidin yahshi bilingeshke, nöwette Hitay kompartiyisining meyli Hitay içide bolsun, meyli helqarada bolsun héçbir etiwari qalmidi. Shunga bügünki künde dunyadiki köpligen asaret astidiki milletler "Aptonomiye" ge erishish üçün küresh qiliwatqan bir peyitte, Sherqiy türkistan helqining 40 yildin köprek waqittin buyan "Aptonomiye" içide yashaweripmu yene tel – töküs milli musteqilliqini qolgha keltürüsh üçün tirkishiwatqanliqi, eneshu komunistik hakimiyetning wedisining we sözining helqimiz içide tirnaqçilikmu etiwarining qalmighanliqini roshen körütüp béridu. Çünki "Aptonomiye" degen bu uqum dunyagha has ortaq bir uqum bolsimu, emma bu uqumni tashqi duyaning çüshünishi bilen Hitay komunistik hakimiyitining çüshünishi otturisida asman – zémin perq bar. Gerçe "Juonghua Helq Jumhuriyitining Milliy Teritoriyelik Aptonomiye Qanuni" da yerlik milletlerge helila keng heq – hoquqlar bérilgen bolsimu, emma bularning hemisila qanun çiqqan kündin étibaren pütünley qeghez yüzidila qélip héçbir ijra qilinmidi. Emiliyet shundaq turuqluq yene bügünki künde içimizdiki nahayiti ay sandiki bezi hamush insanlirimizning "Yüksek Aptonomiye" din söz eçisi tolimu külkilik we éçinishliq bir hadisidin ibaret. Çünki yaghash qazanda ikki qétim ash pushurushni hiyal qilghanliq, uhlimay çüsh körgenliktur.
Dunyagha her qandaq bir döwletning asasi qanuni bolidu we bu döwletler özlirining shu asasi qanunigha tayinip turup döwlitini we puhrasini idare qilidu, shu döwletning ijra qilidighan her qandaq içki - tashqi siyasiti özining asasi qanunining dairisidin halqip ketmeydu, bu bir döwletçilik pirinsipidin ibaret. Her qandaq bir döwlet özining asasi qanunidin halqighan halda heriket élip barsa, shu döweletning hem helqarada hem öz helqi içide izzet – etibari qalmaydu, epsuski komunistik Hitay hakimiyiti bu döwletçilik pirinsipige 50 yildin buyan hiyanet qilip keldi.
Biz bashqisini qoyup turup, peqet komunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda yürküziwatqan dini siyasitidiki qarimu – qarshiliqlargha we zidiyetlik tereplirige nezer tashlaydighan bolsaq, komunist Hitay hakimiyitining neqeder ishençisiz, neqeder sahtipez we neqeder zezil ikenlikini, shundaqla öz döwlitining asasi qanunini qaysi derijide ayaq – asti qiliwatqanliqini roshen körüwalalaymiz.
Mesilen, "Juonghua Helq Jumhuryiti Asasi Qanuni" ning 36 – maddisida, "Juonghua Helq Jumhuriyitining puhraliri dini etiqat erginlikige ige. Her qandaq döwlet orgini, ijtimai tehskilat we shehis puhralarni dingha étqat qilishqa yaki étqat qilmasliqqa zorlimasliqi, dingha etiqat qilidighan puhralarnimu, dingha etiqat qilmaydighan puhralarnimu kemsitmesliki lazim. Döwlet normal dini paaliyetlerni qoghdaydu" dep körsütülgen, "Juonghua Helq Jumhuriyitining Milliy Teritoriyilik Aptonomiye Qanuni" ning 11 – maddisidimu yuqarqi söz eynen tekrarlanghan bolup, dimek Hitayning asasi qanuni we milliy teritoriyilik aptonomiye qanunida insanlarning dini etiqat erkinliki qanuni jehettin kapaletke ige qilip körsütülgen idi. mahiyette bolsa Hitayning asasi qanunida körsütülgen bu madda héçbir zaman emilileshkini yoq, u peqetla dunya jamaetçilikining közini buyash meqsidide qeghez yüzidila sheklen mewjutliqini saqlap keldi. Gerçe Hitay hökümiti asasi qanunidiki bu maddini hazirgha qeder élip tashlimighan bolsimu, emiliyette bolsa bu maddining rohigha qarimu qarshi bolghan bir talaz qanun, nizam, pirinship we höjjetlerni çiqirip, özining asasi qanunini oçuqtin – oçuq inkar qilip keldi.
Sherqiy Türkistanni élip éytsaq, hazir Hitay hökümitining dinni yoq qilish we insanlarning dini etiqatini çeklesh heqqide tarqatqan yerlik qanun, pirinsip, nizam we höjjet – buyruqliri huddi wabadek pütün diyarni qaplap ketti. Ushshaq – çüshsheklirini qoyup turup, çongraqlirini tizip kelsek;
Hitay hökümiti 1988 – yili 11 – ayning 9 – küni jemi 23 maddédin terkip tapqan "Xinjang Uygur Aptonom Ranonining dini paaliyet sorunlirini bashqurush heqqidiki waqitliq qayidisi" ni élan qilip, deslepki qedemde mesjid, medris, dini mekteplerni siyasi jehettin qamal qilishini bashlighan idi. 1990 – yili 8 – ayning 23 – küni bir künning özidila talmihs "Aptonom rayonluq helq qurultiyi daimi komuteti" jemi 22 maddédin terkip tapqan "Xinjang Uygur Aptonom rayonning dini paaliyetlerni bashqurush heqqidiki waqitliq belgilimisi" bilen jemi 10 maddédin terkip tapqa "Xinjang Uygur Aptonom rayonning dini wezipe öteydighan hadimlarni baahqurush heqqidiki waqitliq belgilimisi" ni élan qilip, Sherqiy Türkistan musulmanlirining toplushup dini paaliyet bilen shughullinish erkinliklirini tamamen çeklesh bilen birge, pütün Sherqiy Türkistan miqyasidiki mesjidlerde "Tazlash" élip bérip, mesjidlerde imam – hatipliq qiliwatqan wetenperwer dini ölimalirimizni her hil bahane – sewepler bilen heydep çiqirip yeki qolgha élip, ularning ornigha Hitay hökümitige sadiq bolghan çala mollilarni orunlashturushqa bashlidi. 1994 – yili 7 – ayning 16 – küni "Aptonom rayonluq helq qurultiyi daimi komuteti" yene 33 madédin terkip tapqan "Xinjang Uygur aptonom rayonning din ishlirini bashqurush nizami" ni élan qilip aldinqi belgilimiliride otturigha qoyulghan dinni çeklesh tedbirlirini dairisini yenimu keghéytti. 1996 – yili Hitay komunistik partiyisi merkizi komuteti Sherqiy Türkistangha qarita biwaste halda intayin mehpi bolghan " 7 – nomurluq höjjet" digini, 1996 – yili Beyjingda çaqirilghan Hitay komunistik partiyisi merkizi komuteti siyasi birosi daimi komutetining "Xinjangning muqimliqini qoghdash" toghrisidiki yighining hatirisi idi.
Hemimizge melumki, ilgiri Hitay dairliri her yerde we her bir höjjet – matiryallirida, "Xinjanggha asasi hewip mnilliy bölgünçilerdin kelidu" digen "Meshhur" sözini ishlitip kelgen idi. mening bilishimçe bu söz qanhor jalat Wang Enmawning "Ijadiyiti" dédi. Merkizi Hitay hökümitining 7 – nomurluq höjjitide bu söz yenimu béytilip, "Nöwette Xinjangning muqimliqigha tesir körsütiwatqan asasi hewip milliy bölgünçilik we qanunsiz dini heriket" dep körsütülüp, muqeddes islam dini oçuq – ashkare halda zerbe bérish we yoqutush nishani qilindi. Shu yili 12 – ayning 2 – küni "Aptonom Rayonluq Partiye Komuteti" bilen "Aptonom Rayonluq Milletler Din Ishliri Komuteti" birlikte Hitay merkzi hökümitining 7 – nomurluq höjjitining rohini asas qilghan halda, jemi 23 maddédin terkip tapqan "Qanunsiz Dini heriketning çek – çigrisini bekitish toghrisidiki pikir" ni élan qilip yolgha qoydi. Hitay merkizi hökümitining 7 – nomurluq höjjitidin kéyin, Hitay saqçi dairliri Sherqiy Türkistanda dini zatlarni omumi yüzlük halda tutqun qilish, urush – qiynash, öltürüsh herikitini yenimu bir baldaq halda küçéytti. Hitay hökümiti pütün wilayet, nahiyelerde her derijilik "Merkezlik tertipke selish ishhaniliri" ni qurup çiqip, aldi bilen döwlet organlirida hizmet qiliwatqan her bir Uygurni digüdek qattiq nazaret astigha élip, ularning dingha étqat qilishini we namaz oqushini qeti çeklidi. Mesilen, "Hoten sheherlik merkezlik tertipke selish ishhanisi" teripidin 1997 – yili 8 – ayning 7 – küni tarqitilghan "Merkezlik tertipke selish uçurliri" ning 19 – sanigha, "Maarip sestimisi dingha étqat qilidighan oqutquçilarni qattiq tekshürüp bir terep qildi." digen mawzoda bir parçe hewer bérildi, bu hewerde, Hoten shehiri boyiçe Maarip sestimisida namaz oqughan, heremge bérip haji bolghan oqutquçilarning hemisining mekteptin heydep çiqirilghanliqi bayan qilinghan.
Yene mesilen, Ürümçi simliq teliwiziye istansisining 96 – yili tarqatqan 25 – nomurluq içki höjjitining 1 – maddisida eynen, "Ishçi – Hizmetçillirimizning dingha etiqat qilishi we dini paaliyetlerge qatnishishi qetti meni qilinidu, hilapliq qilghuçilar derhal ishtin heydilidu" diyilgen. Bulardin shuni éniq körüwelish mumkinki, Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanda ashkara halda dinsizliqni terghip qilip, insanlarning dini etiqat erkinlikini tamamen çekligen. bundaq ehwallar Sherqiy Türkistanning hemila saheside yüz bermekte. Bu, hitayning asasi qanunigha we özliri élan qilghan
"Milliy Teritoriyelik Aptonomiye Qanuni" gha oçuqtin – oçuq hilap idi. çünki ilgiri Hitay hökümiti peqetla komunistik patiye ezaliriningla dingha etiqat qilishni we namaz oqushni pirinsip jehettin çeklep kelgen idi.
uningdin bashqa Hitay dairliri yene berbir yeza – kenitlerde her 10 ailini bir gürüppigha ayrip, bu aililerge qarita "bir – birini nazaret qilish qanuni höddigerlik tüzümi" ni yolgha qoyup, "Qanunsiz dini heriketlerni çeklesh" digen bahanida yezilardiki dindar kishilerge zerbe bérishke bashlidi.
Eng éçinishliq yeri shuki, hazir Sherqiy türkistanda Hitayning asasi qanunida körsütülgen "Barliq puhralar dingha etiqat qilish erkinlikige ige" digen sözni tekitleshning özimu "Jinayet" ke yalinip qldi. Mesilen, hazir Germaniyediki "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki" ijraiye komutetining ezasi yash dini zat Abdu Jelil Emet qarim wetendiki mezgilide bir gurup jamaet bilen birge Hitayning asasi qanunida körsütülgen puhralarning dingha etiqat qilish erkinlikige hörmet qilishni telep qilip Hitay hökümitige mektup yollighini üçün, Hitay hökümiti teripidin qolgha élinip türmige tashlanghan we bir qançe yilliq türme hayatida qattiq qiyin – qistaqlargha duçar bolghan idi.
Yuqarqi hadisiler shuni éniq körsütüp turuptuki, Hitay hökümiti héçbir zaman özining asasi qanunigha emel qilghini yoq, özining asasi qanunigha hörmet qilmighan bir hakimiyettin helqara qanunlargha hörmet qilishni kütüsh tolimu saddiliqtur. Shunga bizning birdin – bir çiqish yolimiz – milliy musteqilliqni qolgha keltürüp, öz özimizge hoja bolushtin ibaret, çünki biz 50 yilliq keçürmishlirimiz arqiliq buningdin bashqa çiqish yolimizning yoqliqini heqiqiy yosunda tonop yettuq!

" Uçqun Geziti " 13 sandin élindi