|
ETIC universal xewiri öz
muxbirimiz Alimjan dowei axbarat toridin igellep xewer
béridu 20 -may Germaniye München.
Amerikidiki Zhongguo milli diniy ishlar mutexesisliri
mundaq didi: Zhongguo dairlirining yürgiziwatqan çong
Han milletçilik siyasiti we diniy erkinlikni
boghiwatqanlighi nöwette XUAR diki Uyghurlarning we
qalghan az sanliq milletlerning eneniwi medinyitining we
dinining mewjut bolup turishigha zor tehdit boliwatidu.
Amerikiliq mutexesisler: Han millitining XUAR gha
kengiyishining Beijing dairlirining çong Han milletçilik
siyasiti yürgüzgenligining biwaste mehsuli ikenligini
körsetti. Amerika awazi xewer qilip mundaq deydu: bir
qisim mutexesisler heptining biri(17-may) Amerika
parlamenti Zhongguo komititida mundaq didi: Han
millitining neççe on yildin buyan XUAR kengiyip kirishi
u yerdiki Uyghur millitining milli eneniwi
alahidiklirige zor tehdit bolmaqta. Yale universitining
dotsenti Dr. Qahar Barat mundaq didi: hökümet terepning
sanliq melumatigha asaslanghanda, 1949-yili Han
millitining XUAR diki nopus nisbiti 3% bolghan, bügün
bolsa 50% bolghan u jaydiki 7 milyon Han milliti yerlik
Uyghur milliti üçün eghir besim bolghan. Amerika
Mantholk universiti tarix penliri praffisori, Zhongguo
milli mesililer mutexesisi Ribmannning éytishiçe: Han
millitining XUAR gha we bashqa az sanliq millet
rayonlirigha kengiyishi Beijing dairlirining çong Han
milletçilik siyasiti yürgüzgenligining biwaste mehsuli
iken. Ribmann mundaq didi: biz Zhongguoning bundaq milli
siyasitige we Hui millitini öz içige alghan az sanliq
milletlerge mundaq pozitsiye tutishigha sel
qarimaslighimiz lazim dairiler az sanliq milletlerni
qalaq dep hisaplap, u yerge ilghar Han millitini ewetip
rehberlik qilish lazim dep qaraydu az sanliq milletlerni
kemsitish we ishenmeslik Han milliti içide xélila
omumlashqan. Zhongguo özliride ellikneççe millet bar
deydu, lékin Dr Qahar Barat mundaq didi: mushundaq ehwal
dawamlishiwerse, Zhongguo uzaqqa qalmay bir milletlik
jemiyetke aylinidu. Dr Qahar mundaq didi: eger ehwal
mushundaq dawamliship ketiwerse, bir esirge qalmay biz
peqetla 6 milletni köreleymiz eslidiki 56 din. Buning
jemiyetke hiçqandaq aktip ehmiyiti yoq. Nöwette, az
sanliq milletler Han ,millitining assimlatsiye qilishtek
ikki tereptin qisish besimigha duç kéliwatidu yeni sen
özengdiki milli alahidiligingni yoqitip Han millitige
aylan yaki Han milliti sening tilingni, diningni,
kultiralingni weyran qilip, seni mejburi Han millitige
aylanduridu; mutexesisler mundaq didi: 1978-yili
Zhongguoda islahat eçiwetish bashlanghandin keyin
Uyghurlar kam uçraydighan dini erkinlikke uçridi.
Nurghun yashlar islam döletlirige bérip Quran ilahiyet
oqushlirigha kirdi, jamiler kishilerge toldi, yash
imamlar jemiyettiki jinayet ötküzish, haraq içish, zeher
qollinish qatarliq ishlarni tosashqa aktipliq bilen
qatnashti. Lekin, Uyghurlardiki bu islam oyghinish
Beijing dairliri üçün tehdit boldi. Axbaratlargha
qarighanda 1990-yilidin bashlap, Zhongguo dairliri
bölginçilerni, radikal islamçilarni yoqitish bahanisi
bilen,minglighan Uyghur jamaitini, qari-taliplarni
basturdi. Dr. Qahar mundaq didi: Beijing dairlirining
Uyghurlarni baplaydighan eng yéngi usuli Quranning
menisini bashqidin tepsir qilip, dinni ZHKP ning
hökümranlighini dawamliq saqlap qélish üçün xizmet
qildurush ZHKP ning Uyghurlargha bergen birdin bir
çiqish yoli: Din çoqum sotsializimning prinsiplirigha
boy sunishi kérek bular ZHKP terbiyiligen imamlar
arqiliq yürgizilidu. Zhongguo asasi qanunida éniq qilip,
puxralarning diniy erkinligi bar dep bekitilgen. Lekin
Zhongguo hökümiti atalmish qanunsiz diniy paaliyetlerni
çekleydu, bir diniy paaliyetning qanunsiz yaki qanunluq
ikenligini peqet ZHKP özi belgileydu. Mutexesisler bu
qétimliq guwaliq yighinida mundaq diyishti: Zhongguo
çoqum qanun turghuzush we ediliye ikki tereptin tutush
qilip, az sanliq milletlerning eneniwi kultiralini we
diniy paaliyetlirini qoghdishi kérek. Amerika Indiana
universitining XUAR penliri praffisori Gardner Bovingdon
mundaq didi: biz bir yürüsh roshen, bash-ayighi birdek
qanunning puxralarning diniy erkinligi we diniy
paaliyetlirini qoghdishini körishni ümid qilimiz. Bu bir
yürish qanun herqandaq rayon herqandaq milletke mas
kélishi kérek hem qanungha bolghan çüshendürish hoqoqini
bir musteqil ediliye tarmaqlirigha tapshurush kérek. Bu
qétim Amerika parlametida ötküzilgen guwaliq yighini
asaslighi 2004-yilliq Zhongguo insan heqliri yilliq
dokladigha teyyarliq qilish bolup ötken yilqi doklattimu
Zhongguo eyiplenghen idi. |
