|
Aptori: Kahar Barat, Ph.D.
50 yil, köpimizning ehwali shundaq. Bizning tilimiz,
mediniyetimiz we Uygurlighimiz ballirimizge otkende
yoqap, aran shu dinimizla saqlinip qalidu.
Köçmenlik ana-yurtin ayrilishla emes belki tughulup
osken bir putun hayat, yurt-jamaet, uruq-tuqqan,
dost-burader we barliq ijtima'i munasiwetlirimiz bilen
hoshlushush, özimizni hiçkim tonumaydighan yat bir elge
apirip tashlash demektur. Bu huddi hoylimizda bir obdan
osuwatqan orukni yulup apirip Moskiwa deryasi boyigha
sanjip qoyghandek tutqini tutup qalghini yoq boludighan
bir ish. Hiçqaysimizda bundaq musapirliq hayatqa yahshi
teyyarlighimiz yoq idi. Yat elde jan beqish uçun
qewetlep eghir oqush, ishlesh, horluq tartish we
paypitek bolushqa mejbur boluwatimiz. Aldi bilen
hemmimiz birdek tewelik kirzisige uçurmaqtamiz.
Bezilirimiz Turklerning arisigha, Uzbeklerning arisigha
yaki musulmançiliqqa urunup baqsaqmu ularning arisigha
kirelmey yurimiz. Eng yahshi çiqish yol özimizning
mediniyet jemyetlirini qurup çiqish. William Jamesning
qarishiçe bir jemiyet ezalarning tirishçanlighi bilen
gullinidu. SHuningdek shehsi aktipliqmu jemiyetning
qollushisiz uzaq'qa barmaydu. SHung'a sohretpereslik we
shehsiyetçilikni qoyup kolliktiwizimliqi küçlük namsiz
qehirmanlardin bolushimiz kerek. Bizning baylighimiz
tapqan pulimizgha qarap bolidu, emma meniwi jehettin
behitlik bolush uçun jezmen melum çong, ehmiyetlik ishlar bilen bent bolushimiz kerek. Bizde birmu
Uygurning qoli tegmigen, qolgha elishqa tegishlik
yuzligen saheler turuptu.
Biz xilihem jiq yerlerde bashqilar tetqiq qilidighan
obekt bolup turiwatimiz. Emilyet shuki, bizing
tejirbimiz yoq, wahtimiz qisqa we kuçimiz çeklik
bolghanliqi uçun shundaq nurghun ishlargha çolimiz
tegmeywatidu. Mana mushundaq kunlerde köz aldimizda
hemmimizge teng keliwatqan palaketlerning biri shuki
balilirimiz ana tilini yoqatmaqta! Ehwal çet'ellerdiki
hemme Uygur aileliride ohshash, balilirimizning tili
Amerka, Australiye, Kanada we Engilyelerde Englizçe,
Erebsitanlarda Erebçe, Germaniyede Girmançe we hetta
Turkiyedimu Turkçe çiqmaqta. Bala digen shu, sirt, yesli
we mektepte nime til bolsa shuni uginip kiridu. Biz bu
bir yahshi ishmu yaman ishmu, qandaq qilish kirek dep
oylap baqmiduq. Arimizda bu xil asimlatsyege taqabil
turuwatqanlar nahayti az. Köpçiligimiz balilarni
bolushigha qoyup bérip, we hetta qollap-quwwetlewatimiz.
Biz bu doletlerge asimlatsiye bolushqa, oy elishqa we
yarimas balilirimizgha miras qaldurushqa kelmigen.
Bizning çet'ellerde Uygur bolup yashap qilishimiz
millitimizning közini eçishqa, özimizni dunyagha
tonushturushqa paydisi köp. Emma bu 50 yil, 100 yil
bilen putidighan ish emes.
Kiçik milletlerning, musapirlarning çong milletlerge yem
bolup ketishi bir dunya haraktirlik apet. Asimlatsiyege
qarshi kureshmu bir çong dunyawiy birliksep bolup BDT
nurghun kuç ajritip köp tilliq ma'arip we ana tilda
uginishni terghip qilmaqta.
Çet til bizning çetke çiqishimiz we çiq'qandin kéyin jan
beqip qilishimizdiki eng eghir bir otkel. Biz tehi bu
kowrukning yerimini besip bolmay turup, balilirimiz osup
yetilip, çuwur-çuwur çet tilliri çiqishqa bashlawatidu.
Biz buning yiraq aqiwitini oylimay, özimiz ugunup
bolalmaywatqan bu lenity tilini balilirimizning bir
çirayliq sözlewatqanlighigha memnun bolup,qoshulup birge
sözlishwatimiz we uguniwatimiz. Normal weziyette
ballilarning tili boshugidin Uygurçe çiqidu, çet tilini
yeslidin ugunup kiridu. Bu çaghda ata-ana aldida
tallaydighan 3 yol bar. Biri çet tilige erengsimey qet'I
Uygurçe gep qilish. Ikkinçisi Uygurçini bir çetke qayrip
qoyup çet tilda sözlishish. Uçinçisi Uygurçe bilen çet
tilini arlashturup sözlesh. Birinçi yolda balilar qosh
tilliq bolup çiqidu. Bundaq balilar yekke tilliq
balilargha qarighanda zirek bolidu. Ular bir mesilini
ikki xil terjime qilip küzitidu. Bir tilni artuq bilish
yéngi bir bilim dunyasigha yol eçish
dimektur. Elwette ikki tilni teng ugunish bir tilgha
qarighanda qiyin we uzun bolidu. Bu jeryanda balilarda
qaymuqush bolup, meqsidini uqturalmay qiynilidu.
Yeslidikilerge Uygurçini, oyde çet tilini arlashturup
sözleshke bashlaydu. Bu bir normal emma açquçluq mezgil,
bundaq çaghda ata-ana oyde izçil Uygurçe sözlesh,
balining çet tilni arlashturup sözlishige purset
bermeslik kerek. Melum mezgil otkendin kéyin balilar ana
til bilen yesli tilining bashqa til ikenligige, sirtta
çet tilçe, oyde Uygurçe sözlimey bashqa amal yoqlighigha
közi yetip asta-asta ikki yerde ikki xil sözleshke
bashlaydu. Qosh tilliq balilar ene ashundaq çong bolghan.
Gerçe ularning tili yekke tilliqlardin 1-2 yil kéyin
çiqsimu aqiwiti yahshi bolidu. Millitimiz tarihidiki we
hazirqi uluq alimlirimizdin çet til bilmeydighanlirini
köz aldimgha kelturelmeymen.
Ikkinçi xil yolni tutqan ata-anilar shu yashawatqan
hayatning besimigha uçrap, balilirining köz aldidiki
menpe'etini oylap, etirapida özliridin bashqa hiçkim ishletmeydighan yarimas aile tilini tashlap, qiynilip
bolsimu balilirigha bashqilarning "ana tili"ni
ugitiwatidu. Mesilingin qorqunuçluq aqiwiti shuki biz
hergiz çala tilimiz bilen bala telep qilidighan qushqaç
til, eqil we bilimlerni téminlep berelmeymiz. Balilar
bilen bizning arimizdiki ortaq "çet til" sewyimizning
yuquri-towenligige qarap 5 yil, 10 yil, jiq bolsa 15 yil
sözulushi mumkin. Emma bu musabiqida béribir yéngilip
arqida qalimiz. Yillar nerisigha otkensiri balilirimz
aldida "tilimiz" ajiz, pikirimiz bir yerge kelmeydighan
erzimes ademlerdin bolup, munasiwitimiz kundin-kunge
yiraqliship, ahiri kelgende biologiye jehettinla qandash
bir xil yat mehluqlargha aylinip qalimiz. Siz 15 yashqa
kirip qalghan, 20 yashqa kirip qalghan Uygurçe
bilmeydighan baliliringizni köz aldingizgha kelturup
beqing.
Uçinçi xildiki ata-anilar bir qeder köp bolup, nurghun
hallarda ikki til otturisida eniq çigra ajratmay,
balilirigha ungayliq tughdurush uçun toghra kelgen
yerige qarap Uygurçe bilen çet tilni arilashturup
sözleydu.
Emiliyette uning hiçqaysi tilgha paydisi yoq. Arilashma
tilliq muhit içide balilar imkanqeder bir ungay çiqish
yoli izdeshke tirishidu. Ular bu jehette nahayti sezgur
bolup, Uygurçining sirtta aqmaydighan bir til ikenligini
emma ata-anisining çet tilnimu bilidighanlighini bilip
qalsa ularda tallsh hoquqi barlighi heqqide bir heterlik
signal bérip qoyghan bolimizde, waqti kelgende balilar
tuyuqsiz Uygurçe sözleshni ret qilip turuwalidu.
Arlashma tilliqtin yekke tilliqqa yeni Uygurçigha qarshi
kuresh jeryanida undaq ata-anilar köpinçe yéngilidu.
Ular ata-anisini çet tilgha boysundurup bolup bir qançe
yil beht-saadet içide yashaydu. Emma bashlanghuç
mektepning melum siniplirigha çiqqanda ata-anisining
koçmen ikenligini, çet tilining çeklik ikenligini perq
qilishqa bashlaydu. Balining eng köp bilim we eqil telep
qilidighan yillirida ata-aniliri bir çette qarap qalidu.
Ata-ana, mektep we jemiyet balilar terbiyisining 3 çong
menbesi. Ata-anilar, til tupeylidin baliliri aldida
nupuzini yoqatqandin kéyin balilarning uning nirisida
qandaq adem bolup çiqishi mektep bilen jemiyetke baghliq
bolup qalidu.
Tilini yoqatqan balilarni asasen Uygur dimisimu bolidu.
Beziliri ata-anisining insawiy tupeyli Uygurlargha we
Uygur mediniyitige hisdashliq qilidu-yu emma tili
bolmighaçqa arlishalmaydu, eyminidu we özini çetke
tartishqa mejbur bolidu. Qalghanlirida undaq awarçiliqmu
bolmaydu. Bu xil balilarning heqiqi hayat kirzisi
balaghetke yetip musteqil yashashqa, dos we muhebbet
tallashqa otkende bashlinidu. Ular özlirini milliy
teweligini yoqatqan kiçik bir yéngi qeblining ezasi ikenligini bayqap
rohi azapliq we yalghuzluq his qilishqa bashlaydu. Biz balilirimizni çet tilni sudek
sözleydu, yahshi ishlarni tapalaydu dep pehirlenginimiz
bilen balilirimiz undaq addi oylimaydu. Ular özlirining
gunasiz bir yahshi millitidin ayrilip, bashqa toplargha
hem kirelmey yitim oghlaqtek yurgen aqiwitini
ata-anisidin korup, ulardin nepretlinidu. Ana tilni
bilmeydighan balilarda ata-anisigha hormet bolmaydu.
Kelguside bu balilar qandaq insanlar bilen oylunup, biz
qandaq newirlerning arisida qalimiz, huda bilidu.
70-yilning ahirliri idi,Beijingda Burhan SHehidining
oyige ançe-munçe bérip turattim. Bir yekshembe kuni, bir
top newirliri buwisini korgili kelip, hemmisi Hitayçe "ye
ye" diyiship buwayning çorisige olashti. Reshide appay
heyran qalghanlighimni korup derhal "Bizde millet
ayrimçiliq közqarishi yoq, dunyada hemme millet ohshash."
degendek sözlerni qilip özlirini aqlighandek qildi. Yene
bir millet dahisiy Abdukerim Abasofning qizi Amerika
Bostongha kelip, bir yil turup bir Uygurgha arlashmay
ketiptu. Balilarning tili shu ailining milliy ghoruri we
terbiyesini ashkarilaydighan bir eynek. Balililarni yat
millet qiliwetish Guandungluqlargha yarashqan bilen biz
uçun bir yoqulush. Bizni dunya bilmeydu.
80-yillardin burun, Amerika we Yawrupalarda aran 2-3
oyluk Uygur bar ikenduq. Biz dunya boyiçe hemmidin yiraq
solunup qalghan millet. Aldirap-tinnet milliligimizdin
waz keçish belkim obdanraq ish tipiwilishimizgha yaki
yabançilarning qoynida biraz rahet yashawilishimizgha
paydisi boghini bilen millet bizge ihtiyaj.
Tekçilirimizde Uygurçe kitap-jornallar bolsun,
jemiyetlirimiz Uygurçe siniplarni açsun, özimizmu daim
Uygurçe oqup, Uygurçe yezip turayli. Til-yeziq ishlitip
turmisa galliship ketidighan nerse.
Bu jehette Uzbeklerni ulge alsaq bolidu. Ular özlirining
küçlük milli ghorurini tiklep alghan. New Yorkta bezi
Uzbek ailliri bilen tonushtum, ular 19-esirlerde
Qoqandin çiqip ketken bolup, u yerdin Awghanstangha
bérip, Awghandin Turkiyege we Turkiyedin Amerkigha koçup
keptu. Emma öz içide Uzbek tilini hiç tashlimaptu we
buningdin kéyinmu tashlimaydighanlighi iniq. Uning
eksiçe Namengen tereplerde mushu 50 yil içidila 2 milyon
yerlik Uygur "Uzbek" boluwaptu. 2 milyon, bu hazirqi
zaman Uygur tarihidiki eng çong yoqulushlarning biri!
Bizning ghorurimiz nege ketti? Ras biz shunçiwila bir
yarimas helqmu? Dunyadiki 20 doletke tarqalghan 38 Turki
milletlerning içide Uygurlar tarihta eng mediniyetlik
millet bolghan. Biz ming yil burun uluq Uygur impiryesini qurup, seltenetlik Manihey, Budda we
Hiristiyan dini mediniyetlirini yaratqanda bashqa
Turkler yaylaqlarda qoy beqip yurgen. Dunya muzilirida
saqliniwatqan minglarçe qedimqi Uygur qol yazma
fragmentliri arisida Uygurçe terjime qilinghan nurghun
Hindistan, Hitay, Yonan we bashqa
milletlerning esil eserliri yatmaqta. Turk-Islam
edibiyatida bizning "Diwan
Lughat Turk" be "Qutadghu Bilig" qatarliq eserlirimiz
oçiretning eng aldida
turidu. Uygur oghli Elishir Newayning sansiz biyitliri
tehiçe hiçqaysi tilda toluq neshir bolup bolmidi.
Epsuski 15-esirdin kéyin yipek yoli ishtin qilip bizning
yurtlargha hiçkim ayaq basmas bolup 500 yilliq uzun
jahaletke kirip kettuq. 20-esirning bashlirida
millitimizde oyghunush xili tiz boldi. Biz hazir Hitayda
2-çong maarip hesaplinimiz. Buning asasini öz zamanida
Tashkent we u yer bu yerge çiqip oqup kirgen tot tok-tok
ziyalilirimiz tiklep çiqqan.
Çetke çiqqan çaghda ular aran sawadini biler, oqighini
2-3 yil, jiq bolsa 4 yil ikenduq. Eger biz özimizni bir
qeder mediniyetlik dep hesaplisaq bu netijiler ashu
ziyalilirimizning omur ejirsidin kelgen. Ularning
hemmisi digidek 10-20 yildin logeyde yetip,
tayaq-toqmaqning tigide turupmu qolini qelemdin
ayrimighan. Bugun her-birimizning qungida birdin Toyota
turupmu qolimiz bir qur het yezishqa barmaywatidu.
Uygurçe gezit, jornal we kitaplar
mediniyitimizning olgen yaki tirik ikenligini
korsutudighan bir pakit. Çet'ellerde biz uçun bularni
çiqirish ungaygha tohtimaydu, tapawiti yoq bir ish
Metbu'atçilar tirajigha tayinip jan baqidu.
Azlighimizgha baqmay yene kelip yezilishtinmu bash
tartqili tursaq aqiwet nege baridu? Adette bir ziyali
bilen jan baqarning perqini oyidiki kitap tekçisidinmu
qarap bilwalgxili bolidu. Tilimizni, mediniyitimizni
qedirlesh eng esil peziletlirimizning biri. Aldi bilen
sen özengni qedirlimiseng hiç kim seni qedirlimeydu.
Hazir çetellerdiki bir ikkinçi ewlat Uygur baliliri
asasen Uygur ana tilidin mehrum çong boldi,
nurghunlirining Uygurçe sawadi yoq ikenligini
koruwatimiz. Osmurlirimizning sani kundin-kunge
köpeymekte, bu balilarning til mesilisini derhal hel
qilish uçun bir yurush ana tili derisligige muhtajmiz.
Bizde Uygurçe mektepler asasen yoq bolghaçqa
ata-anilarning
balilirigha mualim bolushigha, kitaplar bilen birge CD
we DWD larni qoshup bérishke muhtajmiz. Arimizdin jezmen
milletning ghemini yeydighan qabilyetlik ziyalilirimiz
meydangha çiqip bu boshluqni tolduridighanlighigha uzun
otmey balilirimizla emes çonglarmu teng behrimen
bolidighan esil Uygur elipbe, hikaye-çoçek, shiir,
maqale-temsil we munewwer eserlerning meydangha
kelidighanlighigha ishinimiz.
Kahar Barat, Ph.D.
Yale Uniwersity
Near Eastern Languages and Çiwilizations
320 York St.
New Hawen, ÇT 06511
Tel: (203) 346-4146
Fash: (203) 432-2946 |
|
